Papović: Kapela Karađorđevića, Njegoš i Lovćen

Piše: Dragutin Papović, istoričar

Pregovori Crne Gore sa SPC o rješenju za kapelu Karađorđevića počeli su 1970. godine kada je postalo izvjesno da će je crnogorska vlast ukloniti i sagraditi Njegošev mauzolej na Lovćenu. Potpredsjednik crnogorskog Izvršnog vijeća (Vlade) dr Mijat Šuković sastao se s patrijarhom Germanom u manastiru Savina 20. jula 1970. godine i ponudio je da se kapela Karađorđevića sačuva i premjesti. Patrijarh je odgovorio da kapela na drugom mjestu, i pored toga ako bi se ona u građevinskom pogledu maksimalno očuvala, bez Njegoševih kosti ne može biti ono što je tada bila. Izvršno vijeće Crne Gore je Svetom arhijerejskom Sinodu SPC 20. septembra 1971. godine zvanično predložilo da se kapela izmjesti i da se tom prilikom sačuva do maksimalno mogućeg stepena. SPC je ponuđeno i da nakon otvaranja mauzoleja u njemu može obavljati vjerske obrede onako kako je to rađeno u kapeli.

SPC je odbila ove predloge i odlučila se za izgradnju kopije kapele Karađorđevića u Prčanju, zbog toga što je u obližnjoj kući pomorskog kapetana Mata Lukovića Njegoš napisao testament. To je bio samo povod. Suštinski razlog je bio pariranje Njegoševoj bisti koja je, na incijativu don Nika Lukovića, postavljena ispred ulaza u katoličku župnu crkvu u Prčanju 1954. godine. Bista je urađena prema odlivku Njegoševe skulpture Ivana Meštrovića. To je jedini spomenik pravoslavnom mitropolitu ispred katoličke crkve. Gradnja kopije kapele je počela u decembru 1972. godine. Socijalistička vlast je to odobrila, kao gest dobre volje za uklonjenu kapelu Karađorđevića. Gradnja je završena 1. avgusta 1982. godine kada je osveštao mitropolit crnogorsko-primorski Danilo Dajković. Naveo je da je ona „slika one porušene kapele na Lovćenu“ i da služi kao podsjetnik kapele na Lovćenu.

Izgradnjom ove crkve – kopije kapele Karađorđevića crnogorska vlast se nadala da je time okončan spor oko tog pitanja. No, s padom socijalističkog sistema, SPC i njeni sljedbenici su zaključili da je vrijeme da se kapela vrati na Lovćen. U Titogradu je 24. oktobra 1990. godine formiran Pokretački odbor za povratak kapele na Lovćen. Članovi odbora su bili: Komnen Bećirović, Budimir Dubak, Momir Vojvodić, episkop Nikanor Bogunović, protojerej Momčilo Krivokapić, dr Novak Kilibarda, dr Vlado Strugar, dr Jovan Striković, dr Aleksandar Drašković, Miodrag Tripković, Ranko Jovović, Radomir Uljarević, Ratko Vulanović, Jovan Plamenac, Bećir Vuković i Momir Čabarkapa. Odbor je izdao proglas u kojem je naveo da mauzolej na Lovćenu „pritiska srpsku dušu“ i da je „boljševička vlast razrušila najveću srpsku svetinju“, te da tom „leleku nema kraja“. Odbor je izjavio da je kapela „buktinja srpstva i pravoslavlja“. Proglas ovog Odbora se poklopio s dodjelom Njegoševe nagrade srpskom književniku Dobrici Ćosiću. Nagrada mu je uručena 28. oktobra na Cetinju, a Ćosić je novčani dio nagrade poklonio Fondu za povratak kapele na Lovćen.

Protiv ove namjere istupio je akademik Pavle Mijović koji je u nedjeljniku „Monitor“ objasnio da su Njegoševu kapelu srušile srpske vlasti kako bi na njenom mjestu 1925. godine podigle kapelu Aleksandra Karađorđevića. Tada je i član Predsjedništva SR Crne Gore Ljubiša Stanković istupio protiv rušenja mauzoleja i vraćanja kapele iz 1925. godine. Naveo je da je tu kapelu podigao kralj Aleksandar i da je ona simbol negiranja crnogorskog nacionalnog identiteta.

Ubrzo je inicijativu za vraćanje kapele na Lovćen preuzeo banatski episkop Amfilohije Radović, koji je imenovan za mitropolita crnogorsko-primorskog u decembru 1990. godine. Amfilohije je u intervjuu „NIN“-u naveo da dolazi na Cetinje da pomogne obnavljanju kapele na Lovćenu. Od tada SPC bezuspješno pokušava da vrati kapelu Karađorđevića na Lovćen i to pod netačnim obrazloženjem da je to vraćanje Njegoševe kapele. Njegoševu kapelu je oštetila austrougarska artiljerija tokom borbi na Lovćenskom frontu u januaru 1916. godine. Austrougarska je planirala da na susjednom Štirovniku sagradi visoki spomenik kao simbol zauzimanja Lovćena i da tako zasjeni kapelu na Jezerskom vrhu. No, to nije realizovano, a oštećenu Njegoševu kapelu su nakon austrougarske okupacije planirali da poprave Njeguši i za to su formirali Odbor. Spriječila ih je srpska vlast, jer je sa SPC planirala gradnju nove kapele. Uzaludno je bilo i mišljenje Građevinske sekcije sa Cetinja 1921. godine da je Njegoševu kapelu moguće popraviti.

Monarhija Karađorđevića je dovršila posao austrougarske artiljerije. Bespovratno je srušila originalnu Njegoševu kapelu, a potom je, po idejnom rješenju ruskog arhitekte Nikolaja Krasnova, sagradila drugu kapelu 1925. godine. Da se Crnogorci ne dosjete, kapela Karađorđevića je po izgledu bila slična Njegoševoj. No, da to nije Njegoševa, već kapela Karađorđevića u koju je premješten Njegoš, potvrdio je kralj Aleksandar koji je 21. septembra 1925. godine na Lovćenu mitropolitu Gavrilu Dožiću rekao: „Visokopreosvešteni, predajem Vam u amanet moju zadužbinu i kosti slavnog Njegoša da ih dalje čuvate.“

Kralj Aleksandar je kapelu sagradio u čast rođenja svog sina i prestolonasljednika Petra, a posvetio je Sv. Đorđu, po ugledu na glavnu crkvu i mauzolej Karađorđevića na Oplencu kod Topole. Njegoševa kapela je bila posvećena Sv. Petru Cetinjskom. U gradnji kapele Karađorđevića na Lovćenu korišćen je i kamen sa Venčaca pored Topole. Kapela Karađorđevića je uklonjena i na njenom mjestu je sagrađen mauzolej 1974. godine. Suština je u tome da se SPC bori za povratak zadužbine-kapele Karađorđevića, a ne Njegoševe kapele. Osim toga, SPC nema istorijski ni pravni osnov da se bavi autentičnom Njegoševom kapelom. Njegoš je tu kapelu sagradio 1845. godine kao poglavar (vladika) autokefalne Cetinjske mitropolije, odnosno Crnogorske crkve. U to vrijeme SPC nije ni postojala, tako da Njegoševa kapela nikada nije bila svojina SPC.

Isfrustrirana čvrstim stavom vlasti Crne Gore da spriječi obnovu kapele Karađorđevića na Lovćenu, SPC se odlučila da kopije kapele gradi na drugim mjestima. Do sada je, po tvrdnjama iz SPC, u svijetu sagrađeno preko 20 replika kapele Karađorđevića. Tako je 2004. godine sagrađena kapela na Bjelasici na vrhu Bikovača (1.908 m.n.v.), kako bi fizički nadvisila mauzolej na Jezerskom vrhu (1.657 m.n.v.). Posljednja takva kopija je sagrađena na Velestovu 2023. godine. Strategiju SPC je objasnio mitropolit Joanikije koji je naveo da se „kapela umnožava dokle se ne vrati na Lovćen.” Planiraju, valjda, da vrhove crnogorskih planina prekriju kopijama kapele Karađorđevića, pa će tako jedna dospjeti i na Lovćen. Nadaju se i u svoje tridesetoavgustovske sluge.

Cilj SPC, koja faktički djeluje kao Crkva Srbije, je da obnovom kapele Karađorđevića na Jezerskom vrhu postigne ono što je jednom uspjelo kralju Aleksandru. Hoće na Lovćenu spomenik koji će demonstrirati trijumf Srbije nad Crnom Gorom. Lovćen s Njegošem je simbol crnogorske slobode, istorije, državnosti, kulture i nacionalnosti i zato na Lovćenu nema mjesta za tuđinske spomenike, niti Njegoš može biti pod vlašću tuđina. To je zadatak nadležnih državnih institucija. Njegošev mauzolej je kulturno dobro pod zaštitom države. U članu 9 Zakona o zaštiti kulturnih dobara propisano je da niko nema pravo da vrši bilo koju radnju kojom se može prouzrokovati šteta na kulturnom dobru, i da niko nema pravo da ošteti, uništi ili prisvoji kulturno dobro. Prema Krivičnom zakoniku Crne Gore (član 253a) svako ko ošteti, uništi ili učini neupotrebljivim kulturno dobro, kazniće se zatvorom od jedne do osam godina. U članu 18 Zakona o nacionalnim parkovima propisano je da se na području nacionalnog parka Papović: Kapela Karađorđevića, Njegoš i Lovćen.