Zločini nasilnog pokrštavanja muslimana u plavskoj, beranskoj i gusinjskoj oblasti 1913. godine (PRVI DIO)

Za aktuelno.me

Piše: Mr Novak ADŽIĆ, pravnik i istoričar, doktorand istorijskih nauka

Međunarodni oružani sukobi u XX stoljeću, predstavljali su flagrantno i masovno kršenje ratnog i humanitarnog prava. I u Balkanskim ratovima (1912-1913.), a naročito tokom prvog svjetskog rata (1914-1918), sve zaraćene strane, u većoj ili manjoj mjeri i obimu, kršile su zakone i običaje ratovanja, a posebno pravila i principe humanitarnog prava, koji su ustanovljeni  brojnim međunarodnim ugovorima i konvencijama, koje su u to vrijeme bile važeće, a ticale su se zaštite neboračkog (civilnog stanovništva) tokom oružanih sukoba. U vrijeme Balkanskih ratova (1912-1913) i prvog svjetskog rata (1914-1918) počinjeni su brojni ratni zločini protiv civilnog stanovništva od strane zaraćenih strana, te brojni zločini protiv čovječnosti, koji su ostali bez optužnica, sudskih krivičnih procesa i adekvatne kazne.

U to vrijeme u međunarodnom ratnom pravu nije bio poznat, niti je postojao pravno definisan, a time ni pravno sankcionisan genocid kao međunarodni zločin. On će biti uveden u kodifikovana i peremptorna pravila međunarodnog prava, ratnog i humanitarnog prava, te definisaće se kao međunarodni zločin koji spada u najtežu vrstu međunarodnih krivičnih djela tek po završetku drugog svjetskog rata (1939-1945), koji je predstavljao najužasniji i najrazorniji rat u svjetskoj istoriji, i u kojemu je, u ogromnim razmjerama, izvršen genocid nad Jevrejima (Holokaust) od strane nacističke Njemačke.

Genocide su činili i brojni diktatorski i totalitarni režimi u XX vijeku, kako u vrijeme rata, tako i u vrijeme mira.

Rezolucijom Generalne skupštine Ujedinjenih Nacija od 11. decembra 1946. godine  genocid je određen za zločin uskraćivanja prava na opstanak cijelim ljudskim zajednicama. Od statuta i presude Međunarodnog krivičnog suda u Nirnbergu (1946) nacističkim ratnim zločincima, te usvajanjem Konvencije o sprječavanju i kažnjavanju zločina genocida koju je jednoglasno usvojila Generalna skupština UON 1948. godine genocid[1] će u međunarodnom pravu biti određen kao zločin (međunarodno krivično djelo), čije kažnjavanje ne podliježe zastari[2].

Međutim, iako genocid nije u međunarodno-pravnim normama prije završetka drugog svjetskog rata određen kao najteži međunarodni zločin, istorijska činjenica je da je faktički, po biću krivičnog djela genocida, taj zločin činjen, rečeno terminom od polovine XX vijeka, u istoriji čovječanstva od strane mnogih državnih, vojnih, policijskih i drugih struktura i režima.

XX vijek je u svijetu poznat i po tome što označava i vijek brojnih međunarodnih zločina genocida. Rječnikom od polovine XX vijeka, od kada je u upotrebi taj pojam (kojeg je skovao i definisao poljski advokat jevrejskog porijekla Raphael Lemkin), genocid je počinjen stvarno i onda kad taj zločin najteži od svih zločina ispunjava biće krivičnog djela i pojma genocida, bez obzira što tada pravno nije postojao kao pojam definisan i kažniv kao zločin u međunarodnim konvencijama i ugovorima koji regulištu međunarodno ratno i humanitarno pravo[3].

Haške konvencije iz 1899. i 1907. godine ne poznaju pojam genocida kao međunarodnog i kažnjivog ratnog zločina, ali poznaju, između ostalog, u pravilima i običajima rata, kategoriju zaštite civilnog stanovništva tokom oružanih sukoba.

Knjaževina/Kraljevina Crna Gora bila je potpisnik Haških konvencija iz 1899 i 1907. godine, koje u svojstvu međunarodnih ugovora regulišu pravila ratovanja, odnosno, međunarodno ratno pravo i huanitarno pravo koje se unutar njega razvijalo.

Crna Gora je potpisala i ratifikovala Haške konvencije iz 1899. i 1907. godine, čime se obavezala da poštuje pravila međunarodnog ratnog i humanitarnog prava.

Crna Gora je pristupila sljedećim Haškim konvencija iz 1899. godine:  Konvenciji o primjeni na pomorski rat načela Ženevske konvencije od 22. avgusta 1864. (Hag 29. jul 1899. -Ratifikovana, 16. oktobar 1900); Konvenciji o mirnom rješavanju međunarodnih sporova (Hag 29. jul 1899-Ratifikovana 16 oktobar 1900); Konvenciji o zakonima i običajima suvuzemnog rata, s Pravilnikom, (Hag, 29. jul 1899-Ratifikovana 16. oktobar 1900); Deklaraciji o zabrani bacanja projektila i eksploziva iz balona ili drugih sličnih ovim načinima (Hag, 29. jul 1899. – Ratifikovana 16. oktobar 1900); Deklaraciji o zabrani upotrebe zrna koja se lako rasprskavaju ili šire u ljudskom tijelu (Hag, 29. jul 1899.- Ratifikovana 16. oktobar 1900); Deklaraciji o zabrani upotrebe zrna koja imaju jedino za cilj širenje zagušljivih ili otrovnih gasova (Hag, 29. jul 1899. – Ratifikovana 16. oktobar 1900.), te prihvalila je i Završni akt Haške Konferencije mira 1899. godine (Hag, 29. jul 1899.- Ratifikovan, 17. oktobar 1900)[4].

Knjaževina Crne Gora je pristupila multilateralnim međunaronim ugovorima i konvencijama koje su usvojene na drugog Haškoj Konferenciji održanoj polovinom 1907. Godine. Knjaževina Crna Gora je pristupila: Konvenciji o poboljšanju sudbine ranjenika i bolesnika u vojsci za vrijeme rata, sa završnim protokolom za reviziju ženevske konvencije (Ženeva, 6. jul 1906.), te pravnim dokumentima II Haške konferencije i to: Protokolu za olakšanje pristupanja konvenciji o mirnom rješavanju međunarodnih sporova od 24. jula 1899 (Hag, 14. jun 1907); Konvenciji o mirnom načinu rešavanja međunarodnih sporova, (Hag, 18. oktobar 1907); Konvenciji o ograničavanju upotrebe sile za naplatu ugovorenih dugova (Hag, 18 oktobar 1907); Konvenciji o otvaranju neprijateljstva (Hag, 18 oktobar 1907); Konvenciji o zakonima i običajima suvozemnog rata s pravilnikom kao dodatkom, (Hag, 18. oktobar 1907); Konvenciji o pravima i dužnostima neutralnih država i lica u slučaju suvozemnog rata (Hag, 18. oktobar 1907); Konvenciji o položaju neprijateljskih trgovačkih brodova u početku neprijateljstva (Hag, 18. oktobar 1907); Konvenciji o pretvaranju trgovačkih brodova u ratne (Hag, 18. oktobar 1907); Konvenciji o bombardovanju od strane pomorskih snaga u vrijeme rata (Hag, 18. oktobar 1907); Konvenciji o prilagođavanju na pomorski rat načela Ženevske konvencije (Hag, 18. oktobar 1907); a prihvatila je i Završni akt druge Međunarodne konferencije (Hag, 18. oktobar 1907)[5].

Dvije haške konvencije iz 1899 (konvencija broj II) i 1907. (konvencija broj IV), koje se odnose na zakone i običaje suvozemnog rata, na isti način i u istim članovima regulišu (član 46) propisuju obavezu zaraćenih strana na poštovanje, tokom ratnih djejstva, pravila humanitarnog prava, među kojima spadaju i ona koja se odnose na slobodu vjerskog uvjerenja i opredjeljenja. Zaštićeni objekti prema Haškim konvencijama, koji se odnose na status neboračkog, civilnog stanovištva tokom rata, bili su: porodična čast i prava, životi pojedinaca i privatno vlasništvo, kao i religiozna uvjerenja i slobode. Prema članu 46 Haških konvencija o pravilima suvozemnog rata iz 1899 i 1907. godine izričito je bilo normirano da se moraju ta prava ljudi poštovati, te da privatna svojina ne smije biti konfiskovana. Član 46 obije Haške konvencije glasi: “PORODIČNE ČASTI I PRAVA, ŽIVOTI POJEDINACA I PRIVATNA SVOJINA, KAO I RELIGIOZNA UVJERENJA I SLOBODA, MORAJU BITI POŠTOVANI. PRIVATNA SVOJINA NE SMIJE BITI KONFISKOVANA”.

Ustav Knjaževine Crne Gore iz 1905. g, zvanično je priznao ispovijedanje islama kao religije i ozakonio slobodu vjerskog iskazivanja i pripadnosti islamskoj konfesiji i normirao da je ona zaštićena najvišim pravno-političkim aktom crnogorske države[6]. Ustav Knjaževine Crne Gore scricto iure i scrtitno senso propisuje (članom 129) da „unutrašnja uprava Muhamedove vjeroispovijesti pripada muftiji crnogorskom“, te potom članom 130 normira da duhovne vlasti svih prizantih vjeroispovijesti stoje pod nadzorom ministra prosvjete i crkvenih poslova, a članom 135 određuje da se sva službena prepiska duhovnih vlasti sa „stranijem duhovnim vlastima“ podnosi na uviđaj i odobrenje ministru prosvjete i crkvenih poslova. „Muftiju crnogorskih muslimana postavljao je kralj Nikola. Relativno tolerantan odnos crnogorske države prema muslimanima narušen je tokom balkanskog rata 1912. godine, kada je Crna Gora osvojila Pljevlja, Bijelo Polje, Berane, Peć, Đakovicu, Plav i Gusinje, gradove i oblasti u kojima je živio veliki broj muslimanskog stanovništva. Nastojanje pojedinih vojnih i policijskih vlasti da izvrše pokrštavanje muslimana („vraćanje u prađenovsku vjeru“), koje je u jednom periodu poprimilo masovne razmjere, spriječeno je intervencijom samog kralja Nikole (bio je po Ustavu zaštitnik svih priznatih vjeroispovijesti u Crnoj Gori). Smijenjeni su rukovodni upravni i policijski organi i formirana komisija od strane ministra unutrašnjih poslova Labuda Gojnića za utvrđivanje krivice“[7].

Do kraja 1912. godine, kada je Crna Gora otpočela prvi balkanski rat, do tada „relativno značajan broj muslimanskog i katoličkog stanovništva je u cjelini bio integrisan u crnogorsko državno tkivo, pod okriljem relativno tolerantne vjerske politike knjaza Nikole (posebno do 1912), čime je Crna Gora pokazala civilizacijsku zrelost“[8].

Crna Gora i Crnogorci krajem 1912. i početkom 1913. godine u novopridobijenim, novooslobođenim ili zauzetim oblastima (po mom shvatanju, ne i okupiranim prostorima), koje su do tada bile u sastavu osmanskog carstva, a koje su integrisane u sastav Crne Gore, nije počinjela nikakav zločin genocida, (ne zbog toga što tada genocid u međunarodno-pravnim običajnim i kodifikovanim pravilima ratovanja nije tada postojao kao međunarodni zločin), već zbog toga što crnogorska državna centralna vlast, koja se nalazila na Cetinju, prema raspoloživim primarnim istorijskim izvorima, nije bila organizator tog zločinačkog pohuhvata, nije bila ideolog, planer, naredbodavac, izvršilac, saizvršilac, podstrekač i pomagač masovnog zločina nasilnog pokrštavanja muslimana, njihovog ubijanja, strijeljanja, progona, pljačkanja, na prostoru novopridobijenih područja na sjeveru Crne Gore i u  Metohiji, posebno u plavo-gusinjskoj oblasti itd, koji su tada ušle u njen sastav.

Niti je tada pokazala Crna Gora namjeru da se ti gnusni zločine izvrše, a na žalost, izvršeni su samovoljno od strane odmetnutih novopostavljenih vojnih i drugih vlasti na tom prostoru nad nedužnim muslimanskim stanovništvom. Niti je tada centralna državna vlast, oličena u kralju Nikoli, Vladi i vojnom vrhu, naknadno odobrila te gnusne zločine koji su za svaku osudi nad muslimanskim stanovništvom, već je jasno bila protiv njih i zaustavila je dalje njihovo vršenje kad je za njih saznala i kad su se vršili protesti zbog istih.

Naravno, ne pada mi na pamet da pokušam abolirati odgovornost vlasti Kraljevine Crne Gore što potom nijesu, usljed sile prilika, propisno, zakonski i adekvatno kaznile počinioce tih brojnih strašnih zločina-a ne samo da su to trebale, već su i realno mogle to da urade. To je velika mrlja što nije urađeno.

Od posebne važnosti je da javnost, naučna, stručna, politička, laička, pročita zbornik dokumenata koautora Dr Živka M. Andrijaševića i Zorana Stanojevića, monografiju pod naslovom „Pokrštavanje muslimana 1913“, Almanah, Podgorica, 2003., koja sadrži primarne i prvorazredne istorijske izvore, koji govore o masovnim zločinima počinjenim nad muslimanima u tome vremenu.

Evo nekoliko dokumenata koji o tome svjedoče:

Primjerice, 4.maja 1913. ministar vojni u Vladi Knjaževine Crne Gore general Janko Vukotić izdaje naredbu brigadiru Avru Cemoviću, komandantu Donjovasojevićke brigade, u kojoj, između ostalog, veli:

„Doznajem da je gospodin Vukota Pantović komandir iz Police naređivao preko telala da muslimani beranske nahije moraju staviti kape crnogorske i prelaziti u pravoslavnu vjeru jer ko to ne učini da će biti ubijen.

Naređujem vam gospodine brigadire da se o gornjem uvjerite pa ako je i u koliko je istina da mi g. komandira Pantovića smjesta ovamo sprovedete, a muslimanima da objavite da su u zdravlje NJ.V. Kralja Nikole slobodni u svojoj vjeri i običajima sa svoim životima i imanjima. A ono što im pojedini lupeži budu oteli u svoju korist uvjerite ih da će im ga grdni vraćati“.[9]

Takođe, general Janko Vukotić, nešto kasnije, odnosno, 6.juna 1913. , naređuje brigadiru Mašanu Božoviću slijedeće:

„Okupite Plavljane i Gusinjane i kažite kao što vam je rečeno pri polasku da je vjera život i imanje svakome slobodna i da su im crkve i džamije širom otvorene, pa odma tako učinite. O ovoj naredbi obavijestite brig. Vešovića”[10]. 

Ako pročitamo, samo ove dvije službene naredbe, zaključićemo jasno da je državna centralna vlast, Vlada Kraljevine Crne Gore, odnosno, Ministarstvo vojno, slijedeći politiku kralja Nikole, bila izričito protiv nasilnog i pod prijetnjama preobraćanja muslimana u hrišćane (pravoslavce), da je bila protiv toga da im se nameću crnogorske kape, dakle, da su državne vlasti bile protiv nasilnog pokršatavanja muslimana, odnosno, da je država Crna Gora bila za slobodno vjersko opredjeljenje muslimana u Crnoj Gori, za poštovanje njihovih običaja, njihovih životnih, imovinskih, svojinskih i religijskih prava i uvjerenja, protiv pljačkanja i uništavanja njihove imovine, te da su za sve vjernike u Crnoj Gori otvorene za slobodno ispovijedanje vjere „širom otvorene crkve i džamije“. To se odnosilo, naravno, kako na muslimane iz beranske nahije, tako i na Plavljane i Gusinjane, ali i na ostale državljane Crne Gore.

Tadašnja centralna državna vlast Kraljevine, oličena, pored Kralja Nikole, u Vladi, u Ministarstvu vojnom, Ministarstvu unutrašnjih poslova, Ministarstvu pravde i Vrhovnoj komandi crnogorske vojske (posebno u njenom Istočnom odredu, kojemu je komandovao serdar general Janko Vukotić) od oktobra 1912. do završetka ratnih djejstava 1913. godine u novooslobođenim, novopridobijenim, oblastima konstantno je donosila obavezujuće pravne akte: naredbe, uredbe, raspise i druge odluke, kojima je strogo zabranjivala ubijanje, pljačke, otimanje imovine, ugrožavanje fizičkog i drugog integriteta civilnog stanovništva, permanentno pozivajući na zakonito postupanje lokalne organe vlasti, koje su, međutim, koristile priliku da takve odluke centralne vlasti ignorišu i da samovoljno, neovlašteno postupaju-faktički odmetnuti i otrgnuti od središnje državne vlasti na Cetinju.

Teško je pronaći ijedan pravni i politički akt kojeg su donijele centralne vlasti crnogorske države krajem 1912. i prvih mjeseci 1913. godine, koji bi predstavljao kršenje Haških konvencija o običajima i zakonima rata na kopnu, a koji se tiče prava zaštićene kategorije civilnog stanovništva. Do sada istoriografija nije pronašla takve akte.

Međutim, lokalne vlasti u plavogusinjskom, beranskom i rožajskom području na kojemu je vrhovnu vojnu vlast u to vrijeme vršio brigadir Avro Cemović i njegovi podvlasni činovnici, činjeli su, nezavisno od državne politike i ideologije i oficijelnih odluka centralnih organa vlasti na Cetinju, takve postupke koje predstavljaju flagrantno i masovno kršenje pravila Haških konvencija, ubijajući, pljačkajući i nasilno pokrštavajući civilno stanovništvo i vršeći brojne masovne zločine.

Na osnovu dosada poznatih i raspoloživih primarnih istorijskih izvora, zločin nasilnog pokrštavanja počinjele su od centralne vlasti odmetnute lokalne vlasti, koje su brutalno zloupotrijebile ovlasti kojima su raspolagale, iz različitih pobuda, od vjerske i druge mržnje do koristoljublja, te permanentno, u svojim lažnim izvještajima obmanjivali centralnu državnu vlast na Cetinju, tvrdeći da je riječ o „dobrovoljnom pokrštavanju”, kojega realno nije bilo.

U plavo-gusinjskoj oblasti od januara do aprila 1913. godine nasilno je pokršteno preko 3.000 muslimana od strane vojnih i građanskih činovnika i svještenika, a kad je centralna crnogorska vlast, na čelu sa kraljem Nikolom, koja je bila u to vrijeme koncentrisana na skadarsko ratno pitanje, te koja nije imala punu i pravu kontrolu nad novopridobijenim teritorijijama (do kraja oktobra 1912. godine Istočni odred crnogorske vojske pod komandom Janka Vukotića bio je prebačen na skadarsko bojište), saznala da je u pitanju nasilno pokrštavanje i da se vrše drugi teški zločini nad stanovništvom (ubistva, pljačke, paljevine i sl), odlučno je intervenisala i smijenila lokalne vlasti koje su te zločine počinile sa ciljem da kompromituju Crnu Goru, te odlučila da sprovede opsežnu istragu o tim zločinima i u tom smislu formirala dvije državne Isljedne Komisije, koje su ispitale i utvrdile način i sredstva kojima su lokalne vlasti, zloupotrebljavajući ovlašćenja, vršile nasilnu vjersku konverziju nad muslimanima i katolicima u sjevernim predjelima Crne Gore i u Metohiji.

Ne samo da je centralna vlast Crne Gore odlučila da se se prekine sa nasilnim pokrštavanjem, nego je omogućila na osnovu proklamacije kralja Nikole od početka maja 1913. godine o slobodi života, imovine, slobodi vjeroispovijesti, običaja i otvaranju džamija za svoje nove podanike islamske vjere, da se nasilno preobraćeni muslimani vrate u svoju islamsku vjeru, što se i dogodilo.

Primjera radi, organ centralne vlasti, Ministarstvo unutrašnjih djela, na čijem je tada čelu bio Jovan S. Plamenac u novoprodobijenim oblastima izdavalo je zapovjest svim oblasnim upraviteljima kako je moguće u redovnoj zakonskoj proceduri jedino izvršiti postupak  “dobrovoljnog prelaska“ u pravoslavlje, te naređivalo je 16. januara 1913. godine da se strogo primjenjuju zakonski propisi koji regulišu redovnu proceduru u odnosu na zaključene kupoprodajne ugovore koji govore o sticanju putem kupovine- vlasništva na nepokretnostima, izričito navodeći da se privatna svojina pravih vlasnika mora poštovati i da se ne može priznati kao pravno valjan nijedan ugovor zaključen suprotno Opštem imovinskom zakoniku Crne Gore.

Na osnovu odluke Ministarstva pravde Crne Gore, Ministarstvo unutrašnjih djela je svojim raspisom podvuklo da sudovi formirani u novopridobijenim oblastima nijesu ovlašćeni da mogu potvrđivati kupoprodajne ugovore, te da su ti kupoprodajni ugovori ništavni, odnosno, da se na osnovu njih ne može steći svojina nad nepokretnostima, te da oni koji su došli u posjed takve imovine na nezakonit način ne mogu se smatrati njenih vlastinicima, te da će biti obavezni povratiti zemlju pravim vlasnicima.[11] Cilj ove naredbe ministra Jovana S. Plamenaca bio je da se zaštiti privatna svojina muslimanskog i drugog stanovništva na tom području i da se spriječe pljačke privatne imovine[12].

Ministarstvo unutrašnjih djela Kraljevine Crne Gore je 9. februara 1913. godine raspisom naređivalo i davalo stroge instrukcije upravnim vlastima u novooslobođenim oblastima, u kojima je pozivalo na stogo poštovanje važećih crnogorskih zakona i zapovijedalo lokalnim vlastima da moraju strogo voditi računa o poštovanju lične i imovinske sigurnosti stanovništva nastanjenom na tim područjima[13]. Međutim, te Plamenčeve naredbe, kao i naredbe centralnih vojnih vlasti Kraljevine Crne Gore, u to vrijeme, flagrantno su kršene od strane lokalnih upravnih, vojnih, policijskih i drugih organa na tom području.

Organi lokalne vlasti, koji su smijenjeni kasnije od strane centralne vlasti, odnosno, najodgovornija lica, kolovođe, koji su vršila nasilno pokrštavanje i druge zločine, ostali su bez adekvatne pravedne i zaslužene kazne koja bi bila izrečena od strane državnih organa Crne Gore. Tu je veliki propust i objektivna odgovornost crnogorske državne vlasti, što nije glavne inspiratore i kolovođe nasilnog pokrštavanja i drugih zločina privela licu zakona i pravde, na taj način što će pored otvorene istrage, protivu njih podnijeti optužnice i što će izostati sudski krivični procesi, a time i presude počiniocima tih zločina.

Dodatna istraživanja treba da pokušaju da dokažu i objasne zašto  crnogorska državna vlast tada nije spriječila nasilno pokrštavanje muslimana u novooslobođenim krajevima, da li je za njega znala ili realno mogla znati kad je ono počelo, te kada se ono naširoko i masovno odvijalo, ili kada je već bilo u završnici, te da li vodeće počinioce i krivce za taj zločin nije sudski procesuirala i zakonito i pravedno kaznila usljed ratnih okolnosti u kojima se nalazila, ili to nije uradila zbog vlastitete nemoći, nedostatka snage i mogućnosti da u to vrijeme kada je rat bio u toku kontroliše toliki prostor na koji se prostirala, ili što je smatrala, nakon što je rat okončan, da to ne spada u prioritete njene državne politike?

Objektivna odgovornost zašto to nije učinjeno od strane centralne vlasti postoji, ali to nije dovoljan razlog da bi se iznosile ocjene koje bi pokušale kriminalizovati crnogorsku državnu vlast, odnosno, njenog vladara, šefa, poglavara države -kralja Nikolu, crnogorsku Vladu, njenog predsjednika i ministare unutrašnjih djela i vojske, te vrhovog komandog štaba crnogorske vojske.

Na osnovu do sada konsultovane i istražene, iako nepotpuno, arhivske građe i drugih primarnih istorijskih izvora koji se odnose na proces nasilnog pokrštavanja muslimana (govorim u vjerskom smislu muslimana, pripadnika islamske religije), kralj Nikola I Petrović Njegoš i njegovi ministri nijesu organizovali i izvodili, niti naređivali da se pomenuti zločini čine, kao što nijesu osmislili plan, niti zapovijedali da se u novooslobođenim krajevima povređuju pravila Haških konvencija koje su se odnosile na prava i slobode civilnog stanovništva, a koja su bila ugrađena u nacionalnom Ustavu i zakonodavstvu Kraljevine Crne Gore.

Iako su centralni organi vlasti bilo su energično protiv kršenja međunarodnih pravila i nacionalnih zakona (koje su sami donijeli) koji su se ticali prava na život, imovinu, religijska i druga prava i slobode stanovništva koje se tokom ratnih operacija našlo u sastvau Crne Gore, uprkos tome, ostaje velika mrlja što brojni, a naročito glavni ispiratori i izvršioci tih zločina nijesu pravedno kažnjeni, suđeni ili isključeni iz oficirskog i vojničkog kadra crnogorske vojske kojoj su pripadali.

Trebalo ih je suditi po načelu zakonitosti ugrađenom u Krivičnom zakoniku Crne Gore (iz 1906) i po Vojno-krivičnom zakoniku (iz 1910), jer je njihovo psotupanje bilo ne samo flagrantno kršenje pravila međunarodnih konvencija (Haških konvencija), već i Ustava i zakona Knjaževine Crne Gore. Kao što je Crnogorska mitropolija (Crnogorska Crkva) trebala, po važećim crkvenim zakonima (Ustavu sv. Sinoda, Ustavu pravoslavnih konsistorija i Zakonu o parohijskom svještenstvu), raščinjeti i adekvatno kazniti po crkvenim propisima one svještenike koji su učestvovali u nasilnom pokrštavanju muslimana i katolika u novopridobijenim oblastima i predati ih državnim vlastima da im sude po po državnim zakonima (krivičnim i građanskim). Crnogorska crkva, odnosno, njeno vođstvo bilo je protiv nasilnog pokrštavanja, ali su u tom nečasnom i bahatom činu sudjelovali lokalni i drugi svještenici koji su njenoj crkvenoj vlasti formalno potčinjeni, te koji su vršili samovoljno nasilno pokrštavanje muslimana, suprotino crkvenim kanonina i državnim zakonima, kojima su bili podvlasni.

[1] U članu 2.Konvencije UN, iz 1948. godine, genocid se stricto sensu ( u striktnom smislu, što znači da akti koji nisu eksplicitno pomentuti u ovom članu ne mogu se podvesti pod pojam genocida) definiše kao:

1. ubistvo pripadnika grupe;
2. teške povrede fizičkog ili mentalnog integriteta grupe;
3. namjerno podvrgavanje grupe takvim životnim uslovima koji treba da dovedu do njenog potpunog ili djelimičnog uništenja;
4. mjere uperene ka sprečavanju rađanja u okviru grupe;
5. prinudno premještanje članova jedne grupe u drugu;

[2] Vidi o pojmu genocida: Dr Smilja Avramov i dr Milenko Kreća, Međunarodno javno pravo, Beograd 1997.godine, str. 285-287; dr Ljubiša Lazarević, Krivično pravo, posebni dio, Beograd, 1994, str.48-49; dr Zoran Stojanović Krivično pravo, CID Podgorica 2008. str. 615-618.

[3] Genocid obuhvata, sa jedne strane, biološko uništenje, istrebljenje, iskorjenjivanje grupe, a sa druge strane, on se sprovodi kroz sinhronizovan napad na sve oblike života fizičkog i drugog određenog kolektiviteta (etničkog, nacionalnog, vjerskog, rasnog i drugog). Kod genocida bitna je namjera da se potpuno ili djelimično uništi ljutska grupa. Završnom činu, fizičkom ubistvu, prethodi namjera i genocid označava cjelinu akcije da se namjera sprovede, jer je namjera svjesno i planski upravljena i usmjerena ka uništenju grupe kao takve. Upravo ta posebna namjera, genocid, razlikuje od običnog ubistva, odnosno homocida. Motivi za izvršenje genocida izražavaju se kroz karakter i prirodu grupe: etničke, nacionalne, vjerske i rasne.  Genocid se definiše kao sistematsko istrebljenje i uništenje ljudi, samo iz proste činjenice da pripadaju nekoj grupi. Genocid je kolektivan zločin, ali se najčešće u istoriji ostvarivao pojedinačnim radnjama ili skupom pojedinačnih radnji.  Genocid spada u grupu krivičnih djela protiv čovječnosti i međunarodnog prava, i kao krivično djelo ne podliježe zastari. Kažnjivo je po krivičnom pravu država i međunarodnom krivičnom pravu.

[4] Vidi o tome: Dr Gavro Perazić i Mr Radoslav Raspopović, „Međunarodni ugovori Crne Gore 1878-1918“, Podgorica, 1992. str. 749-750, Prilog I-Spisak multilateralnih ugovora koje je zaključila Crna Gora u periodu od 1878. do 1918.

[5] Dr Gavro Perazić i dr Radoslav Raspopović, c.d. str. 752-754.

[6] O ustavno-pravnom položaju i regulisanju CPC, Katoličke crkve i islamske zajednice u Crnoj Gori vidi više. Dr Mijat Šuković, „Ustav za Knjaževinu Crnu Goru od 1905 u svom vremenu“, Podgorica, 2005, str.209-212.

[7] Dr Šerbo Rastoder, „Janusovo lice istorije“, Vijesti, Podgorica, 2000, str. 80. O položaju muslima u Crnoj Gori od 1878. do 192. Vidi opširno: Dr Šerbo Rastoder, „Bošnjaci/Muslimani Crne Gore između prošlosti i sadašnjosti“, Almanah, Podgorica, 2010, str. 11-84. Vidi detaljno o istorijata državne politike Crne Gore prema muslimanima: Dr Živko Andrijašević i Zoran Stanojević, „Pokrštavanje muslimana 1913“, Almanah, Podgorica, 2003., str. 16-53.

[8] Dr Šerbo Rastoder, „Bošnjaci/Muslimani Crne Gore između prošlosti i sadašnjosti“, Almanah, Podgorica, 2010, str. 156.

[9] Državni Arhiv Crne Gore-Cetinje, Ministarstvo Vojno, fascikla br.. 9, 1913.

[10] Brigadira Radomira Vešovića. Državni Arhiv Crne Gore-Cetinje, Ministarstvo Vojno, fascikla br.. 9, 1913.

[11] Vidi: Raspis svim oblasnim upravitejima u novooslobođenim krajevima potpisan od strane ministra unutrašnjih djela Kraljevine Crne Gore na Cetinju, broj 230, od 16. januara 1913. godine: „Glas Crnogorca“ broj 3, od 21. I 1913. str. 1.

[12] Vidi o tome: Dr Živko Andrijašević i Zoran Stanojević, „Pokrštavanje muslimana 1913“, Almanah, Podgorica, 2003. str. 55.

[13] Vidi o tome: Dr Živko Andrijašević i Zoran Stanojević, „Pokrštavanje muslimana 1913“, Almahan, Podgorica, 2003. str. 55.

*Zabranjeno je kopiranje i korišćenje objavljenog sadržaja bez saglasnosti redakcije portala Aktuelno.me i autora teksta