Surovi obračuni sa crnogorskim patriotama i suverenistima (1918-1921)

Za aktuelno.me

Piše: Novak ADŽIĆ

Od kraja 1918. godine, crnogorski suverenisti, patrioti, borci ZA PRAVO, ČAST I SLOBODU CRNE GORE, a pogotovo od izbijanja Božićnog ustanka 1919. godine i potom, u kontinuitetu, dugo godina, masovno su patili, ginuli, bili ubijani, te zatvarani, zvjerski mučeni, optuživani, iz ideološko političkih motiva, suđeni i osuđivani od strane režima KSHS i njenih sudskih organa vlasti.

Stradali su crnogorski rodoljubi i njihove familije, odani Crnoj Gori i njenom državno-pravnom poretku, u enormnom broju, širom Crne Gore- jer su djelovali u odbrani državnog i nacionalnog dostojanstva, prava i časti svoje napadnute i okupirane države i domovine. I oni su, martiri i slobodari, svojom borbom, stradanjem i žrtvama, koje su podnosili, pokazivali jasan otpor velikosrpskom zavojevaču Crne Gore i tlačiteljima crnogorskog naroda.

Među mnogobrojnim istaknutim patriotima Crne Gore i pregaocima, borcima za slobodu, opstanak i restauriranje njene suverenosti i državne nezavisnosti bio je i ustanik, zelenaš, komita Mato Bojanić. Naime, Mato Bojanić rođen 1896. godine u selu Brežine, Lješanska nahija. Bio je podoficir, vodnik crnogorske vojske, učesnik Božićnog ustanka 1919. godine, potom, politički emigrant u Italiji, đe je 1920-1921. godine bio u sastavu crnogorske vojske u Gaeti u II odjeljenju Prve mitraljeske čete II bataljona, kojim je komandovao komandir (major) Blagota Martinović.

Komitovao je Mato Bojanić, tokom 1919. i 1920. godine, najčešće u komitskoj grupi komandira (majora) Sava Čelebića. Od avgusta 1920. godine kao vodnik bio je u Gaeti, u sastavu Narodne garde crnogorske vojske kojom je komandovao komandir (major) Dušan Vuković.

Okupacione srbijanske (srpske) vlasti bile su ga oglasile za odmetnika i hajduka, nakon što je kao odvažni, hrabri i dosljedni crnogorski suverenista i slobodar, odbio poziv na predaju cetinjskog okružnog Načelstva KSHS, od 15. aprila 1921. godine. Crnogorski vodnik Mato Bojanić dao je, u Gaeti 10. juna 1920. godine, izjavu o zlodjelima okupacionih srbijanskih vlasti na području Lješanske nahije (selo Brežina, i.t.d). Tu izjavu su kao svjedoci potvrdili: Luka Martinić i Jokica Andrijević.  Mato Bojanić konstatuje u toj izjavi i sljedeće:

“Dana 25. januara prošle godine, kad smo po običaju čuvali mrtvi lješ Iva B. Bojanića, došao je sa vojskom srbijanski kapetan …, istjerao sve prisutne iz kuće gdje je bio mrtvac i onda opljačkao potpuno istu kuću, pa poslije cijelo selo. Kad su pošli odveli su u zatvor 35 vojnika đe su ih podmoravali svim nedostojnim sredstvima da se zakunu Kralju Petru. Istoga dana zlostavljali su: Bogdana N. Bojanića, stara 65 godina, Đura S. Bojanića, stara 72 godine, Pavića Ć. Bojanića, stara 81 godinu i Maricu M. Bojanić, staru 68 godina, sve zbog toga što nijesu htjeli da im kažu ustaše[1] i oružje, kao i što nijesu htjeli da ih služe na način kako oni to tražahu.

Oko 3-4 jula iste godine došla je vojska od Podgorice pod komandom srbijanskog oficira…, i popljačkali isto selo tako da u njemu nije ostavila ništa. Iako su ovaj potonji put digli sve što su mogli naći nijesu ovo jadno selo zaboravili, već ga ovakvim pohodima s vremena na vijeme posjećivali”[2].

U plejadi boraca za slobodnu i suverenu Crnu Goru, njenu državnost, istakli su se i poslije 1918. godine i brojni značajni i afirmisani, ugledni ljudi, crnogorski patrioti iz Komana, Bandića itd. Među njima, ovom prilikom navodim, zbog ograničenosti prostora, pojedine od njih, inače mnobrojnih slobodara i stradalnika sa toga područja.

Među istaknutim crnogorskim patriotima i borcima za Pravo, Čast i Slobodu Crne Gore bio je i Marko Milošev Begović iz opštine Komani. Rođen je 1854. godine, opština Komani. Bio je plemenski kapetan, oficir, pješadijski poručnik crnogorske vojske, crnogorski rodoljub, ustanik, zelenaš, rojalista, borac za slobodnu i nezavisnu Crnu Goru. Učesnik je Božićnog ustanka “Za pravo, čast i slobodu Crne Gore” 1919. godine sa prostora opštine Komani. Nakon sloma ustanka, srbijanske okupacione vlasti su ga, iz političkih razloga, uhapsile i utamničile u podgorički zatvor “Jusovača”.

Službeni organ Kraljevine Crne Gore u egzilu “Glas Crnogorca”, Neji kod Pariza, broj 81 od 29. decembra 1919 / 5. januara 1920. godine, na strani 3, objavljuje “Spisak Crnogoraca, koje su srbijanske vlasti u Crnoj Gori odmah u početku zatvorile u Jusovači, podgoričkoj tamnici”. Radi se o spisku od 153 crnogorskih civilnih i uniformisanih ličnosti, koji su bili politički zatvorenici zato što su bili vjerni svojoj Domovini, Zastavi i Kruni. Na tom spisku nalazi se pod brojem 17 plemenski kapetan Marko Begović.

Uprava “Centralnog kaznenog zavoda u Podgorici” (“Jusovača”), u izvještaju br. 49, od 13. februara 1919. godine, po naređenju “Izvršnog narodnog odbora” tzv. “Podgoričke skupštine” dostavlja bjelaškom »vođi« Andriji J. Radoviću spisak zatvorenika u podgoričkoj “Jusovači” zbog optužbe za učešće u Božićnom ustanku. Na tom spisku nalaze se imena i prezimena 125 crnogorskih političara, oficira, činovnika, svještenika, đaka, vojnika, učitelja itd. Među uhapšenim i utamničenim nalazio se tada i Marko Begović.

U ovom kontekstu, od posebne je važnosti navesti da se tada sprovodio od strane srbijanskih trupa teror u selu i opštini Komani i nad istaknutim pripadnicima bratstva Begovića, koji su mučeni i zatvarni zbog svoje ljubavi i odanosti prema Crnoj Gori i njenoj slobodi.

Naime, srbijanski (srpski i KSHS) pukovnik Stojan M. Popović (iz Varvarina, Srbija, Srbijanac i crnorukac), komandant Odreda za gonjenje komita (okupacioni režim ih je nazivao »odmetnicima«, »odmetnika«) sa svojim trupama, vojskom i drugim oružanim formacijama pod njegovom komandom, došao je u Komane i Bandiće, te tukao je i mučio, februara 1919. godine brojne uhapšene crnogorske rodoljube, među kojima i Iliju Begovića, Spasoja Begovića, Boška Begovića, Krsta Begovića (koji je potom, kako vele istorijski izvori, umro od mučenja i zadobijenih teških tjelesnih povreda) i potom ih sproveo u cetinjski zatvor, odakle su potom prebačeni u podgoričku “Jusovaču”.

U Cucama je zelenaški i ustanički pokret bio jako masovan i dobio je veliku narodnu podršku. Crnogorski oficir i patriota Marko Banićević iz Cuca (Katunska nahija, cetinjska oblast) bio je zelenaš, ustanik, komita borac za slobodnu i samostalnu Crnu Goru. Poručnik Marko Banićević vojevao je protiv srbijanske (srpske) okupacije i nasilne aneksije Crne Gore. Učesnik je Božićnog ustanka januara 1919. godine sa snagama iz Katunske nahije. Nakon sloma ustanka, otišao u gerilce, komite. Uhapšen je 1919. godine i utamničen u cetinjski zatvor. Ustanik, rodoljub i komita, vodnik crnogorske vojske Savo Gazivoda iz Dodoša (Riječka nahija), u svojoj izjavi, datoj u Gaeti (Italija) 1920. godine, navodi, pored ostalog, i to da su crnogorski patrioti, ustanici-politički zatvorenici u cetinjskom zatvoru stalno mučeni, među kojima je i sam Gazivoda bio žrtva zatvorske torture, sprovođene od strane uprave i osoblja zatvora. U tom smislu Savo Gazivoda piše, između ostalog, i ovo: „Svakodnevno smo mučeni na grozne muke, bili bijeni, prisiljavajući nas na zakletvu da ćemo Srbijancima vjerni biti, suviše od nas mlađih tražili su da uzmemo oružje da tražimo ustaše. Ponajosobitije je mučen Marko Banićević iz Cuca, kojeg su bili (tukli-nap.N.A) i mučili i kojeg su sigurno i htjeli ubiti, da to nije spriječila amerikanska misija“.

U ustaničkom i zelenaškom, suverenističkom, pokretu za državu Crnu Goru zapaženo i značajno mjesto u istoriji, pored ostalih patriota, zauzima i oficir Savo Milov Belada iz sela Ugnji (Konak, cetinjska oblast). Savo M. Belada rođen je 1892. godine. Bio je oficir, potporučnik crnogorske vojske, crnogorski patriota, zelenaš, ustanik, komita, borac za slobodnu i samostalnu Crnu Goru. Borio se protiv srbijanske (velkosrpske) okupacije i nasilne aneksije Crne Gore. Učesnik je Božićnog ustanka januara 1919. godine, nakon čijeg je sloma otišao u komite. Bio je politički emigrant u Italiji 1920-1921. godine, u sastavu Prve čete Prvog bataljona, pod komandom komandira (majora) Pera Tujova Vukovića iz Pipera.

Savo M. Belada bio je od strane okupacionih vlasti oglašen za odmetnika. Srpske okupacione vlasti su ga uhvatile i utamničile u cetinjski zatvor. Iz cetinjskog zatvora uspio je, sa grupom crnogorskih rodoljuba, da pobjegne u noći između 21 i 22. aprila 1920. godine i da se odmetne u šumu, a potom da izbjegne za Italiju, đe je bio u sastavu crnogorske vojske u emigraciji. Pomilovan je, kao i brojni drugi crnogorski ustanici, na osnovu dekreta regenta Aleksandra Karađorđevića od 28. novembra 1920. godine, na temelju koga je Okružni sud KSHS na Cetinju od 23. decembra 1920. godine, donio rješenje da se prekida krivični postupak protiv njega i brojnih drugih crnogorskih ustanika.

U izjavi koju je dao u Gaeti 1920. Godine, o zločinima srbijanskih trupa u selu Ugnji kod Cetinja potporučnik crnogorske vojske Savo M. Belada navodi: “Prilikom našeg ustanka, u selu Ugnji, srbijanske trupe zatvorile su 23. XI 1919. sve naše pristalice. Naravno, među zatvorenicima bile su dvije žene i nejaka djeca. Sve kuće, koje pripadaju ovim famnilijama, opljačkali su i poslije popalili ih. Hranu, koja nam je poslata od strane saveznika, dijelili su Srbijanci samo njihovim ljudima, a našim samo batina. Tako jadne naše familije bez igđe išta, zatvorene po najgorim zatvorima, morale su i glad da trpe pored ostalih muka“[3].

Srbijanske okupacione vlasti su jula i kasnije tokom 1919. godine iz Uganja, odvele brojne taoce i zatvorili ih, radi ucjenjivanja i odmazde, zato što su im članovi familija bili u šumi kao komiti, ustanici, slobodari crnogorski ili u egzilu u Italiji. Među njima tada su odvedeni u taoce i: Marko Belada, Mitar Beleda, Vaso Belada, kao i žena- Ike Belada.

Potporučnik Savo Belada bio je jedno vrijeme u Paduli (Italija) u sastavu bataljona crnogorske vojske u egzilu, pod komandom komandira (potom brigadira) Marka Vučerakovića. Iz Italije se vratio u zemlju 1. jula 1921. godine, pošto je amnestija stupila na snagu.

[1] Crnogorske ustanike.

[2] Državni arhiv Crne Gore, Fond Izbjegličke Vlade Crne Gore, Ministarstvo spoljnih poslova 1920-1922, fascikla, broj 107. Dokument je istražio i integralno objavio  prof. dr Šerbo Rastoder, “Skrivana strana istorije (1919-1929)…”, Bar, 1997, Tom III, dok. br. 1237, str. 1521.

[3] Ovu izjavu Sava M. Belade objavio je istiruičar prof. dr Šerbo Rastoder, “Skrivana strana istorije 1918-1929”, Tom. III, dok. br. 1235. str. 1514.

*Zabranjeno je kopiranje i korišćenje objavljenog sadržaja bez saglasnosti redakcije portala Aktuelno.me i autora teksta