Crnogorski patrioti u otporu velikosrpskoj negaciji i represiji (1923-1933)

Za aktuelno.me

Piše: mr. Novak ADŽIĆ, doktorand istorije

List “Večernja pošta“, (Sarajevo 10. marta 1923. br. 505), objavljuje, između ostalog, i  „Pismo Prijatelju“ napisano od dr Sekule Drljevića. U njemu dr Drljević, zalažući se za republikanski oblik vladavine u ondašnjoj državi KSHS, kao političar- opozicionar, veli: »Mi ne možemo pristati da Crna Gora i njen narod robuju srpskoj monarhiji ili srpskoj republici, nego tražimo pod cijenu najvećih žrtava da naša republika (riječ je o Crnoj Gori-Nap. N. A. ) bude ravnopravna sa srbijanskom«. Kritikujući političare Jašu Prodanovića i Jovana Đonovića, prigovarajući im da oni hoće da Crna Gora bude rob Srbije, dr Sekula Drljevic dodaje: »Jedino smo ja i moji drugovi koji traže crnogorsku republiku i pozivam Te prijatelju da učiniš sve da se narod ne da prevariti i da osvijetlimo čast i pravo Crnogoraca, koji su prolili more krvi da ne budemo robovi«.

U zvaničnom izbornom proglasu 1923. godine crnogorski federalisti jasno su se izjasnili za Republiku Crnu Goru, odnosno, crnogorsku republiku.

“Crnogorac”, glasilo, Crnogorske stranke (federalista), broj 2, od 3 januara 1925. godine objavljuje i tekst naslovljen “Klevetanje Crne Gore i Crnogoraca“. U njemu se oštro i razložno polemizira sa knjigom “Velika Srbija” autora, režimskog i dvorskog istoričara, prof. dr Vladimira Ćorovica, u kojoj ovaj, neosnovano napada Crnu Goru, za njenu ulogu u prvom svjetskom ratu, prikazujući je neistinito.

Pored toga, novina “Crnogorac”, broj 7., od 6. februara 1925. godine podvrgava kritici  ondašnji udžbenik istorije za IV razred osnovne škole, u kojoj se srpska istorija pretjerano, opširno i detaljno slavi i veliča, a crnogorska istorija tretira neistinito, krajnje oskudno i uvrjedljivo, te minimizira i nipodaštava. List “Crnogorac”, broj 7 od 6. februara 1925. godine je zabranjen od srpskog režima (pod firmom KSHS), zbog uvodnika “Uoči izbora“, u kome se ističe da su vladajući oligarsi države KSHS, po Crnoj Gori palili, ubijali i pljačkali, mučili i tukli crnogorski narod. U tom uvodniku “Crnogorca”, kaže se i ovo:

 “Jednom riječju, ti vaši dosadašnji upravljači, to su oni, koji su nad Crnom Gorom i Crnogorcima učinili više nepravdi i zločina nego Turci na cijelom Balkanu za stotinu godina”.

Dr Sekula Drljević je protestvovao protiv ekonomskog pljačkanja i zapostavljanja Crne Gore, te protiv falsifikovanja i brisanja crnogorske istorije u školskim udžbenicima i u prosvjetnoj politici. On kaže da se Crna Gora »briše se sa istorijske karte udruženih zemalja«, i »administrativne strukture udruženih zemalja«, [1]. Govorio je on i pisao i o ulozi, odgovornosti srbijanskog pukovnika Petra Pešića u slomu crnogorske vojske u prvom svjetskom ratu. [2]

Politička misao i djelatnost Sekule Drljevića, u razdoblju od druge polovine 1919., i više od dvije decenije,  imala je odjeka, ne samo na crnogorskom i jugoslovenskom prostoru, već i  šire. Ostvarivala je i uticaj kako na crnogorske emigrantske političke krugove širom Evrope i Amerike, tako i na pojedine značajne i angažovane intelektualce koji su bili pristalice opstanka nezavisne Crne Gore i koji su pisali o crnogorskom pitanju.

Tako, mađarski naučnik prof. dr Jožef Bajza (1885-1938) u svom djelu „Crnogorsko pitanje“[3], Budimpešta, 1927. godine, na više mjesta populariše političke misli i borbu Sekule Drljevića i Mihaila Ivanovića za pravo, čast i slobodu Crne Gore. Dr Bajza citira Drljevićeve političke govore, kao poslanika Crnogorske stranke u Skupštini KSHS u Beogradu, koji zbore o sudbini Crne Gore pod vlašću i terorom Beograda, i o njima se afirmativno izjašnjava, tretirajući ih „umnim“. Dr Jožef Bajza, zatim, konstatuje i ovo:

„Imovina crnogorske dinastije je konfiskovana, ali zemlja od toga nije imala nikakve koristi. Ova dobra su završila u džepovima nekoliko uticajnih Srba. I dakle, potpuno je prirodno da je crnogorska emigracija u inostranstvu brojnija nego ikad. Poslanik Drljević želi da zna da li je Beograd baš odlučan da satre Crnu Goru i da prinudi crnogorski narod na emigraciju, i u tom slučaju narod će razmisljati da nađe neko sklonište đe ne došežu ruka i moć Beograda“. Osvrćući se na suštinu Rimskog pakta između Italije i KSHS od 9. februara 1924. godine, dr Bajza Jožef piše i ovo: “Nije potrebo da ističem kako je crnogorska politička emigracija imala za osnovu suverenitet i nezavisnost Crne Gore koja je smatrana za državu. Ovo stanovište dijele i mnogi čuveni italijanski pravnici. Mnogo važnija je činjenica da Crnogorska federalistička partija, partija koja je formalno priznala Jugoslaviju, ima u stvari isto mišljenje o ulozi međnarodnog prava u Crnoj Gori kao i crnogorska politička emigracija. Poslanik u Beogradskoj skupštini, Sekula Drljević, koji je upravo jedan od vođa Federalističke partije, počinje ovim riječima jedan svoj umni članak: „Rimskim paktom koji je zakjučen između Italije i naše Države, željelo se isključiti crnogorsko pitanje iz programa međunarodne politike. Istina je da ni Amerika, ni Engleska, ni Francuska nijesu potpuno priznale ujedinjenje Crne Gore sa Jugoslavijom, čak imamo njihovo obećanje da će se pozabaviti crnogorskim pitanjem,-ali u političkoj praksi ove teorijske rezerve nemaju vrijednosti od trenutka kada je Italija sklopila sporazum sa Beogradom. U igri Italije Crna Gora je bila veoma jaka karta, i stoga, sve do Rimskog Pakta Italija je u međunarodnoj politici pokretala crnogorsko pitanje. I čim je Italija odbila, iako privremeno, da praktično podstiče crnogorsko pitanje ono je nestalo sa horizonta međunarodne politike. I stoga je moguće da Italija i druge velike sile budu smatrale jednog dana da može biti korisno da ponovo pokrenu crnogorsko pitanje. Trenutno je Pašić uspio da izbjegne svaku opasnost i da navede Musolinija da ukine bilo kakvu pomoć crnogorskoj emigraciji“, završava dr Sekula Drljević“.

Dr Bajza Jožef potom zapaža: „Veoma je teško pogrešno shvatiti ove izjave Drljevića. Očigledno je da on ne smatra razriješenim crnogorsko pitanje sa gledišta međunarodnog prava, već je kao političar, ubijeđen da se, nakon Rimskog Pakta, teško nadati da će to pitanje ponovo doći na dnevni red, i, stoga izbjegava da insistira na njegovoj vezi s međunarodnim pravom. Smatra da je aneksija Crne Gore od strane Srbije svršena stvar i izbjegavajući da nagađa mogućnosti daleke budućnosti, nastoji da utvrdi uslove jedne realne crnogorske politike na osnovu činjeničke situacije“[4], bilježi Bajza.

U ovom kontekstu bitno je dodati i to da je dr Sekula Drljević podržao zagrebačke punktacije od 7. novembra 1932. godine, usvojene od strane hrvatskih antirežimskih političara, pod predsjedništvom dr Vlatka Mačeka, u kojima se, kako se u njima veli, “stojeći na principu demokratije” ističe “narodni suverenitet kao stožer svake državne organizacije”, i osuđuje apsolutistički režim diktature kralja Aleksandra i “srbijanska hegemonija” , te poziva na borbu protiv nje i zahtijeva novo uređenje države po principu narodnog suvereniteta, samoopredjeljenja i ravnopravnosti naroda i zemalja koje je čine.

Dr Sekula Drljević je januara 1933. godine iz Zemuna poslao pismo svojim pristalicama u kojima je podržao ljubljanske i zagrebačke rezolucije i punktacije. Podržavajući njihov sadržaj Drljević piše: “Sve one znače pobjedu gledišta koje je već od samog početka Crna Gora preko naše stranke-zauzela prema pitanju uređenja državne zajednice Južnih Slovena. Ovđe bijasmo skoro usamljeni i danas 11 miliona zauzimanjeg našeg stava, priznaju da smo mi stalno bili na pravom putu. To je pobjeda Crne Gore, koju ona ima prava sa gordošću unijeti u spisak mnogobrojnih pobjeda svoje slavne prošlosti. Pobjedu na polju misli u opšte, a političke misli napose, nijesu manje slavne od pobjeda na bojnom polju. Budući da je naš pogled na jugoslovensku državnu ideju već dovoljno poznat svim Južnim Slovenima, to neka naročita pojava danas ne bi mogla postići drugu svrhu do da istakne naš trijumf, da ne bi bila u saglasnosti sa poznatom crnogorskom otmenošću. Dakle, nećemo donositi nikakvu rezuluciju ne samo zato što je naša stranka član S. D. K. nego i zato, što nema razloga donositi rezoluciju onaj čijoj misli priznaju pobjedu rezolucije drugih.

Cijela Crna Gora, zelena kao proljeće njenih planina, neka ostane jednodušna pod našim zelenim seljačkim barjakom. S kraja na kraj Crne Gore neka ne bude ni jedne kuće, na kojoj bi bila izvješena bijela zastava-zastava kapitulacije i sramote-i pobjeda je naša sigurna”[5]

Srpski političar, radikalski ministar i kasnije predsjednik vlade Kraljevine Jugoslavije, dr Milan Stojadinović je 14. februara 1933. godine oštro napao Sekulu Drljevića tvrdeći da njegov federalizam znači separatizam i da crnogorski federalisti predvođeni Drljevićem »imaju za cilj da odvoje Crnu Goru od Srbije i da ponište odluke podgoričke skupštine«. Pritom Stojadinović ističe da Crna Gora i Srbija »ne smeju da budu razdvojene, jer su njih dve kičma od države i sem toga prirodni pravac isejavanja i kolonizacije za Crnogorce je Kosovo i Metohija«[6].

[1] Govor Sekule Drljevića u Naordnoj skupštini od 22. jula 1925. Objavjen u „Centralizam i federalizam“, Zemun, 1926.

[2] O tome dr Sekula Drljević drži govor u Narodnoj skupštini u Beogradu 27. marta 1926. godine, koga je objavio u svojoj knjizi „Centralizam i federalizam“, Zemun, 1926. O tome Drljević piše i u listu „Hrvat“, broj 1681 od 13. septembra 1925, strana 1.

[3] Dr Jožef Bajza pominje Drljeviceve misli i aktivnost u knjizi „Crnogorsko pitanje“, III izdanje, Podgorica, 2001, na stranama 44, 45, 54, 56, 61.

[4] Prof. Dr Jožef Bajza, “Crnogorsko pitanje”, (I izdanje na mađarskom jeziku, Budimpešta, 1928, II izdanje na italijanskom jeziku, Budimpešta, 1928). Citirano prema III izdanju na crnogorskom jeziku, koje gu priredio dr Branislav Kovačević i Marijan Miljić, Podgorica, 2001. str. 54.

[5] AJ, Zbirka Milana Stojadinovića, F-3. Prof. dr Branko Petranović i Prof. dr Momčilo Zečević, „Jugoslovenski federalizam-ideje i stvarnost“, knjiga I, Beograd, 1987. str. 326-327.

[6] Prof. dr Tomica Nikčević, „Političke borbe u Crnoj Gori 1929-1937“, u Istorija XX veka, Zbornik radova III, Beograd, 1962, str. 65 i dr Danilo Radojević, „Dr Sekula Drljević-politička misao“, Podgorica, 2007. str. 57.

*Zabranjeno je kopiranje i korišćenje objavljenog sadržaja bez saglasnosti redakcije portala Aktuelno.me i autora teksta