Vučić kopira ruski recept, strah od ”srpskog sveta” širi se i van Crne Gore

U vrijeme kada čelnik bosanskih Srba Milorad Dodik, po ko zna koji put –  i to ponovo u društvu predsjednika Srbije Aleksandra Vučića – najavljuje otcjepljenje manjeg BiH entiteta Republike Srpske (RS) od Bosne i Hercegovine i ujedinjenje sa Srbijom, ugledni Foreign Policy pozabavio se ulogom Srbije na Balkanu, posebno u kontekstu ruskih nastojanja na regionalnoj i globalnoj sceni nakon invazije na Ukrajinu.

U opsežnoj analizi, autor kreće od Crne Gore, zemlje u kojoj Beograd i Moskva već godinama rastaču i društvenu i institucionalnu i političku scenu – te navodi da je, prije nego što je poražen u drugom krugu predsjedničkih izbora u Crnoj Gori 2. aprila, višedecenijski vladar zemlje Milo Đukanović oglasio uzbunu zbog oživljavanja srpskih napora da se uspostavi ‘srpski svijet‘ na Balkanu, što se sve direktno veže sa ideologijom koja pokreće rusku invaziju na Ukrajinu.

-Projekat ‘ruskog svijeta‘ na Balkanu se zove srpski svet, upozorio je Đukanović, tvrdeći da Srbija gleda na države nastale raspadom Jugoslavije na isti način na koji Rusija gleda na postsovjetske nezavisne države, tj. smatra ih zrelima za političku kontrolu, pa čak i pripajanje.

Tokom proteklih nekoliko decenija, navodi autor teksta, ideja ‘ruskog svijeta‘ oblikovala je način na koji Rusija gleda na stanovništvo bivših sovjetskih zemalja.

Ruski jezik, pravoslavlje i zajedničku kulturu i istoriju Moskva smatra poveznicama koje su nadživjele raspad Sovjetskog Saveza. Više od tri decenije nakon kolapsa SSSR-a, Kremlj i dalje na te zemlje gleda kao da pripadaju njegovoj sferi utjicaja uprkos tome što su nezavisne države – to je, kako navodi, Hamza Karčić sa Fakulteta političkih nauka Univerziteta u Sarajevu, politika koja oblikuje percepciju (perception shaping policy).

-Ruski predsjednik Vladimir Putin opravdavao je rusku (nezakonitu, op.a.) aneksiju Krima 2014. godine u suštini se referirajući na nastojanje da se ponovno uspostavi ruski svijet. Njegovom invazijom punog opsega na Ukrajinu prošle godine želi se ponovno uspostaviti “istorijsko jedinstvo Rusa i Ukrajinaca, navodi Karčić.

Vijek srpskog ujedinjenja

Ruski svijet odražava napetost između “stvarnih državnih granica Ruske Federacije i mentalnih mapa ‘ruskosti‘, koje postoje u umovima mnogih Rusa”, kaže Igor Zevelev, saradnik u istraživačkom think tanku Wilson center.

Koncept ruskog svijeta, navodi Zevelev, “omogućava Moskvi da granice budu nejasne, barem retorički, sa neizvjesnim posljedicama za regionalnu bezbjednost”.

Timothy Garton Ash, britanski istoričar koji se bavi savremenom istorijom Evrope, sa posebnim fokusom na srednju i istočnu Evropu, podsjeća autor, nedavno je primijetio da je “ideologija ruskog svijeta uvijek bila blisko povezana sa ruskim imperijalnim projektom, Ruskom pravoslavnom crkvom… i autokratijom”.

Slično tome, ideja srpskog svijeta dovodi u sumnju granice država nastalih raspadom Jugoslavije i ima za cilj njihovo ponovno ujedinjenje.

Taj je koncept u septembru 2020. godine, podsjeća autor, prvi artikulirao tadašnji srpski ministar obrane Aleksandar Vulin, koji je tada izjavio da predsjednik Srbije Aleksandar Vučić “treba izgraditi srpski svijet”.

-Beograd treba ujediniti sve Srbe. Predsjednik Srbije je predsjednik svih Srba, rekao je Vulin.

Tako izneseni Vulinovi stavovi, ističe Karčić, nisu bili gaf. U Strategiji nacionalne bezbjednosti Srbije iz 2021. navodi se da je cilj države “očuvanje postojanja i zaštita srpskog naroda gdje god on živi”. Drugim riječima, Srbija sebe smatra odgovornom za garantovanje političkih interesa Srba koji žive van njezinih granica.

Najzlokobnije u svemu tome, smatra autor, jeste to da se u toj strategiji navodi i da je “očuvanje Republike Srpske jedan od vanjskopolitičkih prioriteta Republike Srbije”. Republika Srpska kao administrativni entitet u sklopu BiH, rezultat je Daytonskog mirovnog sporazuma sklopljenog krajem 1995. godine te je prema istom sporazumu Srbiji i RS-u dozvoljeno imati “posebne paralelne odnose”.

No, ono što posebno zabrinjava, ističe Karčić, jeste to što Srbija preuzima na sebe da brani dio teritorija BiH.

Možda ni u jednoj drugoj zemlji, kako se naglašava, u strategiji nacionalne bezbjednosti nije tako zvanično izloženo i dobro prihvaćeno uplitanje u pitanja susjedne države. Prošlog je vikenda, podsjeća autor, Dodik pozvao na ujedinjenje Republike Srpske i Srbije, dodajući da je “ovo vijek srpskog ujedinjenja”.

Bivši bošnjački član tročlanog predsjedništva BiH, Šefik Džaferović, upozorio je 2021. da narativ srpskih političara o srpskom svijetu podsjeća na projekt ‘Velike Srbije‘ pokojnog srpskog čelnika Slobodana Miloševića. Karčić podsjeća da se radi o ideji inkorporiranja svih Srba u jednu državu, što je rezultiralo ratom i stradanjima u Hrvatskoj i BiH.

Gledane zajedno, strategija nacionalne bezbjednosti Srbije iz 2021. i Vulinove izjave iz 2022. razlog su za zabrinutost, a što je još više zabrinjavajuće, navodi Karčić, Vulin je bio u strukturama vlasti Slobodana Miloševića kroz stranku njegove supruge Mire Marković 90-ih godina, posjetio je Miloševićev grob na godišnjicu njegove smrti i odao počast bivšem srpskom čelniku.

Đukanović kao kočničar ‘srpskog svijeta‘

Iako ovaj ozloglašeni koncept uspijeva dobiti institucionalnu podršku, mnogi u regionu Balkana upravo su Mila Đukanovića percipirali kao onoga ko njegovu realizaciju koči.

Ipak, 36-godišnji ekonomista Jakov Milatović na nedavnim je predsjedničkim izborima osvojio 60 posto glasova naspram Đukanovićevih 40 posto, postavši tako novi predsjednik Crne Gore.

Naizgled se takav izborni rezultat može činiti kao ništa neuobičajeno – veterana politike koji je godinama optuživan za korupciju zamijenio je mlađani kandidat koji se potvrdio na međunarodnoj sceni i koji obećava promjene.

Ipak, Đukanovićev poraz, kako smatra autor, velika je pobjeda za one koji vjeruju u srpski svijet i podržavaju njegove ciljeve jer uklanja prepreke uticaju Beograda u Crnoj Gori. Đukanović je bio kritičan prema rastućoj retorici srpske ideje svijeta i opasnosti koju ona predstavlja za ostatak Balkana, žaleći se na neuspjeh Zapada da odgovori na Vulinovu agresivnu retoriku. Nakon izbora u avgustu 2020. godine, koalicija do tada opozicionih stranaka formirala je vladu, pretvorivši Đukanovića u ‘fikus‘, a 2. aprila 2023. godine niz ‘anti-Đukanović‘ stranaka udružio je snage kako bi ga definitivno zbacili s vlasti.

Jakov Milatović, koji se politikom počeo baviti na poziciji ministra ekonomskog razvoja u koalicionoj vladi prosrpskih stranaka koje je podržavala Srpska pravoslavna crkva (SPC), pobijedio je na izborima uz podršku Andrije Mandića, jednog od čelnika crnogorskog prosrpskog Demokratskog fronta.

Mandiću, koji je takođe sudjelovao u predsjedničkoj trci protiv Đukanovića u prvom krugu izbora, suđeno je 2019. zbog njegove navodne uloge u pokušaju puča u Crnoj Gori, odnosno da se udružio sa Srbima, Rusima i nekim Crnogorcima u pokušaju rušenja crnogorske vlade. Mandić je bio uz Milatovića tokom njegovog pobjedničkog govora, dok su istovremeno Milatovićeve pristalice na ulicama pozdravljale novog predsjednika mašući srpskim zastavama.

Đukanovićev poraz takođe otvara vrata vjerskom uticaju Srbije u Crnoj Gori. U drugom krugu izbora došlo je do sukoba između SPC-a i Crnogorske pravoslavne crkve. SPC, sa sjedištem u Beogradu, ima jurisdikciju širom Srbije, BiH i Crne Gore, a njena kontrola nad imovinom u Crnoj Gori – čemu se Đukanović protivio – bila je ulog 2. aprila. Đukanovićev poraz, navodi Karčić, smanjuje moć Crnogorske pravoslavne crkve u vlastitoj zemlji i tako još više učvršćuje uticaj SPC-a.

Strah se širi i izvan Crne Gore

Sam Milatović, ipak je odbacio ideju srpskog svijeta, no mnogi analitičari u Crnoj Gori percipiraju ga drugačije.

Crnogorski novinar Šeki Radončić smatra Milatovića “marionetom” Beograda, navodeći da Milatović u Crnoj Gori predstavlja Veliku Srbiju.

Senad Pećanin, advokat i novinar iz Sarajeva, komentarisao je da će Srbija ukinuti crnogorski identitet i “možda promijeniti karakter njene državnosti”.

Avdo Avdić, istraživački novinar iz Sarajeva, smatra, pak, da “srpski svijet sada ima izlaz na more”, pritom misleći na to da je Srbija kontrolom nad Crnom Gorom dobila izlaz na Jadransko more, koji je izgubila kad se Crna Gora osamostalila 2006. godine.

Sa Milatovićem na vlasti, Crna Gora će zadržati svoj teritorijalni integritet, procjenjuje autor, ali će izgubiti političku nezavisnost koju joj je Đukanović obezbijedio. Taj 61-godišnji politički veteran dominirao je crnogorskom politikom više od tri decenije, a prvi put je izabran za premijera u životnoj dobi od 29 godina.

Tokom 90-ih godina bio je u savezu sa Miloševićem u trenucima kad je srpski čelnik pokrenuo svoje osvajačke ratove protiv Hrvatske i Bosne.

Kad je uvidio da se Miloševićeva sreća mijenja, Đukanović se distancirao od njega i zacrtao sopstveni smjer, nakon čega je doveo Crnu Goru do nezavisnosti od Srbije.

Od tada je postao zagovornik prozapadne Crne Gore te je bio predvodnik u procesu bliže integracije zemlje s Evropskom unijom. Crna Gora je 2017. godine ušla u NATO, prava etničkih manjina uglavnom su se poštovala, a Đukanović je proglasio svoju zemlju liderom u procesu evropskih integracija na Balkanu.

Odlaskom Đukanovića, strahovi od uspona srpskog svijeta šire se i van Crne Gore.

Srpski zvaničnici u BiH učinkovito blokiraju pristupanje te zemlje NATO-u. U srpskom svijetu, navodi autor, ključne političke i vojne odluke o državama u kojima žive etnički Srbi van Srbije, donosile bi se u Beogradu, čime bi se negirala nezavisnost država nastalih raspadom SFRJ, a Srbija bi bila postavljena u središte političke gravitacije na Balkanu.

Ono što ‘Velika Srbija‘ nije uspjela postići grubom silom 90-ih, sada se može pokušati ostvariti hibridnim sredstvima. Čini se da je političko zarobljavanje države unutar nezavisnih država, a ne vojni upad u zemlju, metoda koju preferira Srbija za ostvarenje sna o srpskom svijetu barem za sada, zaključuje u svojoj analizi za Foreign Policy Hamza Karčić.