Crna Gora žrtvovani vjerni saveznik silama Antante i njen put na gubilište (1916-1931)

Za aktuelno.me

Piše: Novak Adžić

Kraljevina Crna Gora je u Prvom svjetskom ratu bila vjerni saveznik silama Velike Antante. Crna Gora je početkom 1916. godine pretrpjela vojnički slom. Padom Crne Gore pod okupaciju Austro-Ugarske, legalni i legitimni predstavnici Crne Gore, Kralj i Vlada i veliki broj poslanika Crnogorske narodne skupštine, koji nijesu postali austro-ugarski zarobljenici, emigrirali su, živjeli su i zalagali se za prava svoje domovine u izgnanstvu. Kralj Crne Gore i Crnogorska vlada su, od početka 1916. godine, bili u progonstvu, na teritoriji Republike Francuske, koja je crnogorskog monarha i članove njegovog ministarskog savjeta de facto držala konfinirane, zabranjujući im povratak u domovinu. U jednoj proklamaciji upućenoj crnogorskim oficirima, podoficirima i vojnicima kralj Nikola I Petrović Njegoš je, prije odlaska u emigraciju, naveo ovo:

»Eto vidite kako obrši naša domovina, koja podleže navali nadmoćnijeg neprijatelja poslije nečuvenih muka i ogromnih žrtava.

 Bolnim srcem ostavljam našu dragu domovinu, ali ne za vazda. U Boga se nadam i u konačnu pobjedu naših Saveznika, moja će me Domovina ubrzo opet viđeti u svojim njedrima. Ja nikada živ neću reći zbogom za navijek mojoj zemlji i mojoj vojsci, pošto sam mnogo muka podnio oko ove zemlje, njene časti i ugleda.

 Vi ste me, moji dragi oficiri, podoficiri i vojnici, revnosno i sa ljubavi sljedovali, na čem sam Vam iz dubine srca zahvalan.

Teško mi se razdvojiti sa mojom zemljom, teško mi se razdvojiti sa vama,  moja đeco; zato vam predlažem da, koji me želi sljedovati, pođe za mnom, pošto će Crna Gora biti samo ondje đe ja budem.

Junački sinovi Srbije i Belgije napustili su prije nas takođe svoje ognjište i otišli su u inostranstvo za svojim Gospodarima. I od vas, koji hoće, neka ide za mnom,da izbjegne poniženje i da ne predaje vaše u dugoj borbi za slobodu okrvavljeno oružje neprijatelju, čija je nadmoćnost samo u broju«.

(Ovu proklamaciju objavio je Miloš Živković, sekretar kralja Nikole, u svojoj knjizi »Pad Crne Gore«, treće izdanje, Podgorica, 2000, str. 205-206. Suštinu te proklamacije konstatuje i komentariše i Savić Marković Štedimlija u knjizi »Crna Gora u Jugoslaviji«, Zagreb, 1936, str. 49).

Elem, kralj Nikola I Petrović Njegoš je, uoči vojnog sloma Crne Gore i njenog pada pod austro-ugarsku okupaciju, početkom 1916. godine bio prisiljen da emigrira. U času odlaska u progonstvo, kralj Nikola je, u proklamaciji narodu, naveo i ovo:

»Mojim dragim Crnogorcima,

U strašnome ovome času kad se razdvajam sa milom Domovinom, s vama živima, dragi moji Crnogorci, i sa grobovima braće koji mirnim snom počivaju po granicama naše države-ja ne mogu krenuti ni reći vam zbogom a da ne pružim moj blagoslov mojoj slavnoj Crnoj Gori i njenom mučeničkom narodu…Za moju ljubljenu Otadžbinu uvijek ću se u tuđini Bogu moliti, za njom ću čeznuti, za njom ću plakati, sve dok Svemogući i naši plemeniti Saveznici ne povrate nam našu zemlju očišćenu od neprijatelja«.

Sekretar Kralja Nikole, Miloš Živković, u svojoj knjizi »Pad Crne Gore« (»Mjesto vijenca na grob Kralja od njegovog bivšeg Sekretara«) tvrdi da je bio očevidac kada je, prilikom odlaska u progonstvo, Kralj Nikola zavapio: »Otvorite se nebesa, zašištite crni oblaci, sinite munje, udrite gromovi, ispišite strijele po svudu Božijem, nepravdu strašnu i nečuvenu, učinjenu jednom Kralju i njegovom Narodu, i razbite, sažežite u prah i pepeo zabludu, nevjerstvo i izdajstvo spram jednog nemoćnog starca ostavljenoga njegovoj nemoći i bijedi«

(Miloš Živković »Pad Crne Gore«, Treće izdanje, Podgorica, 2000 godine, str. 193).

Kralj Nikola je početkom 1916. godine preko Italije stigao je u Francusku, najprije u Lion, a potom i u Bordo. Potom je iz Bordoa sjedište Dvora i Vlade prenijeto u Nej na Seni kod Pariza. Tu je crnogorski Dvor organizovan, na način i u mjeri koliko su to objektivne okolnosti dozvoljavale. Na rezidenciji kralja Nikole vijorio se dvorski, odnosno, državni barjak, dok se na zgradi crnogorske Vlade, na jarbolu, vijorila crnogorska narodna zastava. Kod kralja Nikole bili su akreditovani diplomatski predstavnici nekoliko stranih država (Rusije, Francuske, Italije, Velike Brtitanije, Srbije, Grčke). Diplomatski kor (diplomatsko tijelo, svi predstavnici stranih država u jednoj zemlji) pri crnogorskom Dvoru činjeli su: Horas Delaroš Verne, izvanredni poslanik i opunomoćeni ministar Republike Francuske, Markiz Paolo de Montaljari, izvanredni poslanik i opunomoćeni ministar Italije, Lav Vladimirovič Islavin, izvanredni poslanik i opunomoćeni ministar Rusije, Ser Džordž Greham, izvanredni poslanik i opunomoćeni ministar i otpravnik poslova Velike Britanije, i Tihomir Popović, otpravnik poslova Srbije.

Crnogorski Dvor i Vlada u progonstvu grčevito su se borili kako bi izdejstvovali opstanak Crne Gore kao nezavisne države u vrijeme kada je ona pretrpjela vojnički slom. Slali su razne predstavke, note, memorandume, apele, telegrame, objavljivali kominikeje i druge službene akte, kojima su nastojali da ishode njeno političko i diplomatsko jačanje i poštovanje njenih suverenih prava kao međunarodno priznate nezavisne države. Predstavnici i zastupnici Crne Gore branili su koliko su mogli i umjeli pravo na postojanje svoje zemlje i svojega naroda kako bi oni opstali u društvu međunarodne porodice naroda i država.

Kralj Nikola I Petrović Njegoš, suveren, vladar Crne Gore, vrhovni komandant crnogorske vojske, proslavljeni diplomata, uspješni reformator i modernizator crnogorske države, njen višedecenijski simbol i personifikacija, bio je prognan iz Crne Gore, a potom i nasilno svgnut s prijestola zemlje, iznevjeren i izdan od brojnih svojih najužih saradnika, vojskovođa, generala i drugih oficira, premijera i ministara svojih vlada, poslanika i drugih političara, crkvenih velikodostojnika, činovnika… Od razočarenja, tuge i bola, nevjerstva i izdajstva  slomljen i skrhan Kralj Nikola je presvisnuo za Crnom Gorom u tuđini, daleko od svoje napaćene domovine. Umro je kao prognanik, u velikoj materijalnoj bijedi i siromaštini, u Kap Antibu na jugu Francuske, 1. marta 1921. godine.

Dok je Kralj Nikola, kao saveznički vladar države saveznice, bio u progonstvu, konfiniran i zatočen na tlu Francuske, dok mu je voljom srpskih i francuskih vlasti spriječen povratak u domovinu, Srbija je izvršila brutalnu i kriminalnu invaziju, okupaciju i aneksiju Crne Gore 1918. godine.

Kralj Nikola je, iz Nejia kod Pariza, u proklamaciji Crnogorcima od 6 januara 1919. godine, iz progonstva, istakao i ovo: »Meni u izgnanstvu preostajao je mučan i ničim nezaslužen zadatak  da branim čast i ugled Crne Gore od bijednih sinova zemlje naše, od kojih neki bijahu uživali i moje povjerenje, a koji se staviše u službu zvanične Srbije, da za novac klevetaju i izdaju ne samo mene, nego sve što je najsvetije i najdraže svakom Crnogorcu… Kad je neprijatelj slomljen silnim udarcima naših udruženih saveznika, napuštio našu milu Crnu Goru, okupirala ju je, u ime vlade Srbije, njena vojska. Ona je ušla ne s grančicom mira i bratske ljubavi nego s namjerom da sruši najveće dobro svakog naroda i države – suverenitet njen, i uništi njeno državno biće, koje je tekovina vjekovnih napora i krvavih borbi Crnogoraca. Da bi se pred svijetom, kao Pilat, mogla od ovog bogomrskog i u istoriji nezapamćenog zločina pravdati i preturati ga na narod crnogorski ona je falsifikovala volju narodnu. Skupila je takozvanu Veliku narodnu skupštinu na jedan nasilnički način, čije odluke nemaju nikakve važnosti, jer Velika narodna skupština i ne postoji kao ustanova po našem ustavu, a kamoli da je nadležna da rješava o sudbini Crne Gore! Pa i ovakav zločin izvršen je prepadom, kukavički lišavajući od učešća o rješavanju o sudbini zemlje nekoliko hiljada  mučenika i heroja, koji  se još  ne  bijahu vratili  iz ropstva«

(»Glas Crnogorca« br. 62, od 2/15. januara 1919. godine, str. 1).

U svojstvu predsjednika Vlade Kraljevine Crne Gore i njenog ministra vojnog general (divizijar) Milutin M. Vučinić uputio je iz Rima 12. decembra 1921. godine Proglas Crnogorskoj vojsci u Italiji, u kojemu poziva Crnogorce, pored ostaloga, da »se vrate u Domovinu i da tamo produže političku borbu s narodom koji je sav za svoju slobodu i nezavisnost i koji posvednevno daje žrtve, da se oslobodi od varvarske najezde biogradskih dahija. Samo u borbi, izdržljivosti i slozi nam je spas«, dodajući i ovo: »U ime Kraljevske Vlade iskreno vam zahvaljujem na dosadašnjem patriotskom i junačkom držanju i podvizima i pozivam vas da produžimo borbu za slobodu Crne Gore pa ma đe se nalazili«

(Državni Arhiv Crne Gore-Cetinje, Fond emigrantne Vlade Kraljevine Crne Gore, fascikla br. 89).

Jedan od najistaknutijih crnogorskih suverenista i emigranata bio je komandir Krsto Vukov Martinović iz Bajica, koji je odbio da se vrati iz egzila, već je do smrti ostao u njemu i preminuo u San Marinu 1933. godine. Martinović iz San Marina 7. septembra 1931. godine piše Peru Gruberu koji je pripadao Samostalnoj demokratskoj stranci Svetozara Pribićevića, koji je bio u egzilu, protiv jugoslovenske centralističke države pod dikaturom kralja Aleksandra Karađorđevića i generalske klike oko njega, tvrdeći da je vlast nenarodna i da sprovdi krajnje nehumanu i bezumnu politiku, koju personificira teror protiv Crnogoraca, Hrvata, prečanskih Srba, Makedonaca i drugih u državi. Poziva na neophodnost čvrsćih veza i jedinstvenog fronta ugnjetenih naroda u borbi protiv režimske tiranije. Ističe nužnost rušenja apsolutističkog tiranskog sistema vlasti, oslobođenje ugnjetenih ispod velikosrpskog hegemonističkog egida i ostvarenje prava naroda na samoopredjeljenje (nacionalni suverenitet). To Martinovićevo pismo integralno glasi:

„REPUBBLICA DI SAN MARINO                     San-Marino 7-9-1931. god.

COMITATO CITTADINO

per L indipendeza del MONTENEGRO

Poštovani gospodine Gruberu!

Otrag nekoliko dana pisao sam Vam jedno pismo, da je Crnogorski narod 95% protivu protu-narodne i protivu protu-čovječanske politike obezumljene generalske Klike prestupnog Beograda-i želi se osloboditi ovog nepodnosivog zla i terora, t.j. svi oni koji ne primaju pare od države to žele, bez obzira na njihovo pređašnje držanje; a i oni te primaju pare, to jest, plate ili penzije višina duševno dijele njihovo mišljenje.

Posljednje su novosti iz Crne Gore sljedeće: U njoj je Beograd pojačao vojničku dikaturu no sve jedno narod se drži slavno i viteški. A dosta je dokazato to što prijatelj piše. Crnogorska je puška pukla 1918. godine, -i do danas što je bilo to je tek početak borbe. Dakle sada je neophodno potrebno da se učvrste veze između Hrvata, prečanskih Srba, Crnogoraca, Maćedonaca, Slovena, pa tek onda, da zajednički frontom pođemo na opšteg protivnika i neprijatelja. Zato se mora naročita pažnja posvetiti apsolutnoj saradnji svih narodnih grupa i organizacija u inostranstvu, bez obzira na plemenske pripadnosti, jer je cilj svima zajednički: Srušiti nasilje i tiraniju, povratiti ugnjetavanim narodima punu slobodu i pravo da sami opredijele svoju buduću sudbinu. Te zaista pred našim ujedinjenim frontom, neće moći tada Srbijanski hegemonisti odoljeti. Pobjeda je naša, jer s nama je Bog, pravo, pravda, moralno čovječanstvo i naši narodi. Molim Vas pošljite mi adresu predsjednika Mađarskog Komiteta, pošto sam moju te sam imao izgubio.

U očekivanju Vašeg skorog odgovora, izvolite primiti srdačne i bratske pozdrave sa poštovanjem Vašima političkim prijateljima od strane moje.

                                        Vaš odani Krsto V. Martinović, s.r.“[1].

[1] Državni arhiv Crne Gore (DACG), OSIO-NP-Podgorica, IV 1-4 (31). Krsto V. Martnović, San Marino, 7. IX 1931-Peru Gruberu, (prepis).

*Zabranjeno je kopiranje i korišćenje objavljenog sadržaja bez saglasnosti redakcije portala Aktuelno.me i autora teksta