Predstavnici srpske vlade i vojske su se rđavo odnosili prema Crnogorcima na Solunskom frontu

Za aktuelno.me

Piše: Novak Adžić

(Svjedočenje oficira Milana M. Krljevića objavljeno juna 1918. godine u Ženevi)

Milan M. Krljević, crnogorski patriota, suverenista, borac za slobodnu i nezavisnu Crnu Goru, bio je oficir, kapetan, zatim, komandir (major) crnogorske vojske, član Glavnog Štaba Komande Crnogorskih trupa u Italiji (u Gaeti) 1919-1921, te činovnik Ministrarstva vojnog Crnogorske vlade u izbjeglištvu. Ranije je bio bio potporučnik, potom i poručnik u srpskoj (srbijanskoj) vojsci tokom Prvog svjetskog rata. Izjašnjavao se kao Crnogorac i tvrdio je za sebe da je iz Crne Gore. U nekim dokumentima za Milana M. Krljevića piše da se preziva Kraljević i da je rodom sa Cetinja.

Tokom 1918. godine pridružio se crnogorskoj političkoj emigraciji, Dvoru i Vladi Kraljevine Crne Gore u inostranstvu. Nalazio se u službi kralja Nikole I Petrovića-Njegoša i nejske crnogorske Vlade. Bio je protivnik velikosrpske okupacije i nasilne aneksije Crne Gore izvršene krajem 1918. godine.

Kapetan Milan Krljević je stigao u Rim, iz Švajcarske, tokom 1918. godine, a potom je, početkom 1919. godine, otišao u Bolonju, đe su se nalazili bivši crnogorski internirci, koju su u Italiju došli u značajnom broju, nakon oslobođenja iz austo-ugarskih zarobljeničkih logora. Milan M. Krljević bio je veoma aktivan na organizovanju crnogorske vojske u egzilu i bio je prvi njen komandant u Ferari (Italija) 1919. godine. Zajedno sa tadašnjim crnogorskim studentom Pravnog fakulteta u Rimu, Božidarom- Božom Vukovim Krivokapićem, oficir Milan Krljević je u Bolonji organizovao, prvih mjeseci 1919. godine, ustanički Komitet radi vojnog upada u Crnu Goru, sa ciljem da pomogne što više i bolje ustanička akcija u domovini, odnosno, da podrži i aktivno djeluje da Crnogorci nastave da se oružjem bore za oslobođenje Crne Gore od velikosrpske (srbjanske) okupacije i nasilne aneksije, odnosno, protiv srbijanskih militarnih trupa i njihove logistike u samoj Crnoj Gori.

U Bolonji se nalazilo tada oko 400 Crnogoraca, kojima se tada pridružio i najmlađi sin kralja Nikole, knjaz, odnosno, princ Petar Petrović-Njegoš. Bilo je planirano da ta grupa iz Bolonje stigne u Bar. Srbijanski (srpski) i države KSHS, političko-vojni izvori su stalno govorili o toj planiranoj akciji, od koje su vlasti KSHS strahovale, tako da se često spekulisalo o njoj.

Milan M. Krljević je bio prvopotpisani, tada u činu kapetana, na tekstu Izjave 168 crnogorskih građana koji se nalaze u Italiji, upućene početkom 1919. godine američkom predsjedniku Vudrou Vilsonu, a u kojoj se traži restauracija, vaspostava nezavisnosti Crne Gore i apeluje da srbijanske (srpske) trupe napuste crnogorsko tlo i omogući se izbjeglim Crnogorcima povratak u domovinu.

U toj izjavi se veli i ovo: “Potpisani crnogorski građani koji se nalaze u Italiji, saglasni su sa protestom koji su Vama i predstavnicima velikih sila u Parizu uputili 527 crnogorskih građana koji borave u Francuskoj. Molimo u ime svetih prava čovječanstva, da veliki predstavnik plemenitoga naroda Sjedinjenih Država ne dopusti da se nogama gazi pravo i sloboda najmanjega naroda, ali koji je najviše žrtvovao; molimo da se naredi da srbijanske trupe smjesta imaju evakuisati crnogorsko zemljište i da njihovo mjesto zauzmu međunarodne trupe pod bespristrasnom komandom; i molimo da se ponovo uspostavi država crnogorska, a svima njenim građanima da se garantuje politička sloboda i, u isto vrijeme, da se svijema nama, crnogorskim izbjeglicama koji se nalazimo u inostranstvu, omogući povratak u domovinu”.

(Citirano prema: Prof. dr Šerbo Rastoder, “Crna Gora u egzilu 1918.1925“, Tom II, Podgorica 2004. str. 22).

Takođe, Milan M. Krljević je u ime 150 izbjeglih oficira i vojnika jedan od potpisnika Protesta crnogorskih građana iz Italije, poslatog Konferenciji mira u Versaju 1919. godine, u kojoj se govori o srbijanskim (srpskim) zločinima počinjenim u Crnoj Gori i pozivaju relevantni međunarodni faktori da zaustave varvarstvo koje srbijanske trupe sprovode nad crnogorskim stanovništvom i da se Crnoj Gori, pod međunarodnom zaštitom, omogući pravo na samoopredjeljenje u pogledu određenja njenog budućeg državno-pravnog statusa.

Kako piše srpski (srbijanski) vojvoda i armijski komandant u KSHS general Stepa Stepanović komandi okupacionih „Jadranskih trupa“ na Cetinju, u šifriranoj depeši iz 1919. godine; u Italiji se okupljaju pristalice kralja Nikole i to u Bolonji i Monte Kaveu kod Rima i “stalno drže govore protiv Srbije i njene uprave. Šefovi pokreta su Petar (Petrović- Nap. N.A), Jovo (Jovan Simonov-nap. N.A.)  Plamenac i Milan Krljević“.

Krljević je bio, početkom februara 1919. godine, u Monte Kaveu kod Rima, zajedno sa crnogorskim ministrom suverenistom i patriotim Jovanom S. Plamencem i posebno aktivno je  učestvovao u organizovanju crnogorske vojske na italijanskom tlu. Kad je prva grupa crnogorskih zarobljenika, oslobođena iz austro-ugarskih logora, stigla u Italiju, o njihovom organizovanju preuzela je brigu crnogorska Vlada i kralj Nikola I Petrović Njegoš. Ta grupa od 120 interniraca smještena je bila u Ferari i početkom 1919. godine za komandanta im je određen bivši oficir srpske vojske Crnogorac Milan M. Krljević. Potom je ta grupa premještena iz Ferare u Monte Kave kod Rima, đe se već bilo skupilo 157 izbjeglih Crnogoraca u Italiju, nakon sloma Božićenog ustanka u Crnoj Gori.

Kad je u Gaeti 17. aprila 1919. godine formiran Štab Crnogorskih trupa, s komadantom Andrijom Vidovim Raičevićem i načelnikom štaba Krstom Zrnovim Popovićem, tadašnji kapetan crnogorske vojske Milan M. Krljević je onda stavljen na raspolaganju komandantu Štaba.

Potom, kada je krajem avgusta 1920. godine došlo do reorganizacije Štaba Crnogorskih trupa u Gaeti, komandir Milan M. Krljević je postavljen za načelnika artiljerije i cjelokupnog ubojnog materijala. Uz generala Đura N. Jovovića, te Krsta Z. Popovića, Marka Vučerakovića i Dušana S. Vukovića radio je komandir Milan M. Krnjević na organizovanju Narodne Garde crnogorske vojske u Gaeti, koja je formirana krajem avgusta 1920.godine. Bio je član Glavnog Štaba Komande crnogorskih trupa i tokom 1921 u Gaeti.

Komandir Milan Krljević, 23. maja 1921. godine, piše iz Rima komandantu Crnogorskih trupa u Gaeti, da su u crnogorsku vojsku primani kao dobrovoljci i ruski emigranti, protivnici boljševičke revolucije, kao što je Aleksandar Nikolajevič-Stepuski.

Odlukom crnogorske Vlade na čelu sa divizijarom Milutinom M. Vučinićem od 12. decembra 1921. godine Milan Krljević je imenovan za referenta Ministarstva vojnog u Generalnom Konzulatu Kraljevske crnogorske Vlade u Rimu, na čijem je čelu bio generalni konzul Veljko Ramadanović.

U vladi Milutina M. Vučinića, komandir Milan M. Krljević je bio u okviru Ministarstva vojnog i rukovodio je stvarima, registrima i arhivom Ministarstva. Kad je tokom 1921 i 1922. godine došlo do raskola u crnogorskoj emigraciji u Italiji, podijeljenih na pristalice Jovana S. Plamenca i novoformirane vlade generala dr Anta Gvozdenovića, komandir Milan Krljević je, zajedno sa dr Perom Đ. Šoćem, Vladimirom Đ. Popovićem, te Pavlom M. Popovićem, Savom Petrovićem i drugima, svrstao u tom raskolu na Gvozdenovićevu stranu i stranu kraljice Milene Petrović-Njegoš. Taj raskol je, inače, bio jako šetatan po crnogorske interese.

U jednom srpskom (srbijanskom i države KSHS) obavještajnom izvoru iz 1922. navodi se i ovo : “Krljević Milan sa Cetinja, uvezi je sa svim protivnicima naše države i radi za nezavisnost Crne Gore, nalazi se u Italiji“.

(Citirano prema: prof. dr Šerbo Rastoder, „Skrivana strana istorije…(1918-1929)“, drugo izdanje, Cetinje-Podgorica, 2005, tom 4, str. 1962).

Komandir Milan M. Krljević je, u svojstvu načelnika Ministarstva vojnog iz Rima 1922. godine pisao da je u Italiji tada ostao mali broj crnogorskih emigranata i preporučivao je sljedeće: “Željeti je da se Crnogorci ne udaljavaju od Crne Gore, jer se nadamo velikim promjenama, a bez patriota i ljudi ne može se stvarati država. Svaki onaj koji ide u daleke zemlje a može ma pod kojim prilikama ostati bliže Domovini veoma mnogo griješi”.

Komanir Milan Krljević ostao je dugo u egzilu. Bio je u Italiji od 1919. do 1924. godine, kada ga je fašistički režim Benita Musolinija protjerao iz Italije.  Iz Italije je od 1924. godine nastavio politički egzil u Francuskoj, zalažući se za vaspostavu suverene Crne Gore. Pripadao je Krnjević emigrantskom crnogorskom političkom pokretu koji se zalagao za suverenu, samostalnu Crnu Goru do 1929. godine i nešto kasnije. Prema raspoloživim podacima u Francuskoj je bio neprestano do 1935. godine, moguće i kasnije, ali o tome, za sada, ne posjedujemo pouzdane podatke ili dokumente i to je predmet, eventualnih, daljih, budućih istraživanja zainteresovanih heurista. Nemamo, još uvijek, precizne podatke da li se Krnjević ikada vratio u zemlju ili je umro u inostranstvu. Nemamo, takođe, još uvijek, ni podatke o tome, đe je i kada umro oficir i patriota crnogorski Milan M. Krnjević i đe je sahranjen.

U nastavku ovog priloga, objavljujem tekst Milana M. Krljevića o postupanju srpske vlade i Dvora i komande srpskih trupa i njihovih podvlasnih, sa Crnogorcima na Solunskom frontu tokom 1917. godine.

Navedeni Krljevićev tekst glasi u cjelosti:

 „Čl. 11. Krfskog pakta od 7. jula 1917, g. glasi: ,,Svi građani (državljani) na cijeloj teritoriji jednaki su i ravnopravni prema državi i pred zakonom.’’

Čl. 4. Programa za ujedinjenje Srbije i Crne Gore, koji je štampan i izdan na Krfu koncem 1917. g. glasi: ,,Ujedinjenje Srbije i Crne Gore izvršava se na čisto demokratskoj osnovi. U ujedinjenoj kraljevini svi će građani pred zakonom biti jednaki i imaće ista prava, iste dužnosti i iste slobode. Jednom riječi neće biti nikakve razlike u pravima, dužnostima i slobodama građana Kraljevine Srbije i građana Crne Gore. Imaće bezbjednost ličnu i imovnu’’ i t.d.

Ovo je teorija vlade N[1]. Pašića, a sad da izlažem[2], kako je ova teorija primijenjena u praksi i kakva od prilike izgleda ta ,,jednakost i ravnopravnost’’.

Na solunskom frontu ima veliki broj Crnogoraca. Kada sam 23. aprila 1917.g. izašao na raport prestolonasljedniku Aleksandru[3], uspio sam da mu donekle dokažem da Crnogorci čine jednu trećinu srpske armije na solunskom frontu, što se donekle vidi i iz štampane brošure izdane na Krfu 5. XII. 1917. g. od strane Pašićeve vlade, u kojoj se priznaje da u srpskoj vojsci ima samo oficira Crnogoraca više od 500. Taj stav te brošure glasi: ,,Veliki broj činovnika, a naročito oficira preko 500 rođeni su u Crnoj Gori i imaju tamo žive roditelje ili braću i sestre. Čak ih ima i takvih, i to u velikom broju, koji su još u zajednici sa svojima u Crnoj Gori’’…

Povlačim redove ovoga stava, jer je to jedino i slučajno priznanje vlade N. Pašića o učešću Crnogoraca na solunskom frontu.

Nazvati se Crnogorcem na solunskom frontu znači, po shvatanju ,,slavne’’ uprave N. Pašića, odreći se Srpstva i srpskih interesa, a evo dokaza:

Pješad. major g. Milutin Ivanović, starinom je Crnogorac od bratstva Ivanovića iz Kuča, rođen je u Kruševcu, svršio je srpsku Vojnu Akademiju. Na solunskom frontu komandovao je I. bataljonom 11. pešad. puka, sve dok nije slobodno rekao da u njegovim žilama teče crnogorska krv. Posle ovoga nije se imalo obzira ni prema njegovoj nenadmašnoj hrabrosti, ni prema zaslugama stečenim u minulim ratovima, ni prema sopstvenoj prosutoj krvi za našu opštu stvar, već mu je oduzeta komanda i upućen u Solun poznatim sudijama, koje ga po naredbi odozgo odmah i bez velikih procedura osudiše na jednu godinu dana tamnovanja, gde se i danas nalazi.

Konjički kapetan II. kl. g. Milutin P. Stojanović, rodom iz Pipera u Crnoj Gori, teško je bio ranjen i onesposobio se za trupnu službu, pošto mu je noga ostala kraća za 6 cm., pa kako nije htio ostati u pozadini, a u borbu pješke i na konju nije mogao bez noge, to je otišao u avijatiku, da se bori s protivnikom u vazduhu, koja je borba teža i opasnija od borbe na zemlji, ali je i tamo bio zle sreće, jer ga žbirovi ministra vojnog Božidara Terzića nazivahu izdajničkim sinom, anti Srbinom i ađutantom kralja Nikole.

,,Nije bilo ručka ili večere niti susreta privatnog i službenog, a da mi nije pomenuto izdajstvo Crne Gore u formi najnečovječnijih izraza, koji se apsolutno na hartiji ne mogu iznijeti’’, – veli kapetan Stojanović riječima punih bola i očajanja, riječima koje paraju srce svakog poštenog čovjeka.

Za vreme jedne večere a u prisustvu francuskih oficira, kapetan Stojanović je predstavljen kao sin izdajničke Crne Gore. Ovo su učinili srpski oficiri: kapet. Rad. Jovanović, kap. Drag. Veljković i kapetan Alek. Talić.

Pošto je kapetan Stojanović iscrpio sve strpljenje, to je, i ako je znao šta ga čeka, ustao da brani čast svoga plemena po onoj: zub za zub, oko za oko, bez obzira ko to bio, rekavši tim odanim izmećarima đenerala Terzića, da on nije izdajnički sin, već sin večito ponositih krševa Crne Gore, i, ako je do srbizma, da im on može s pravom kumovati i t.d. i t.d., posle čega je došlo do fizičkog razračunavanja, čije su rđave posljedice otklonili francuski oficiri.

Na običnu i ordinarnim klevetama protkanu dostavu ovih žbirova, kapetan Stojanović je rešenjem ministra vojnog đenerala Terzića stavljen pod vojno-disciplinski sud za oficire, koji ga je, bez svjedoka i zakonskih ispita kao i bez branioca, osudio na jednu godinu dana udaljenja od službe na dan 9. oktobra 1917. I danas se ovaj oficir nalazi u Mikri, gde izdržava kaznu sa polovinom plate, jer se po presudi polovina zadržava za državnu kasu. Interesantno je, da pomenuti žbirevi ne samo što nijesu kažnjeni, no čak nisu ni zvani na sud, niti u opšte uzimani na odgovor. A zašto? Valjda zbog ,,jednakosti i ravnopravnosti.’’ Kapetan Stojanović je rođeni brat dobrovoljca i sveštenika pokoj. Milete Stojanovića koji pade na Bregalnici, boreći se s puškom u ruci u streljačkom stroju. Ovo je jedini primer gdje sveštenik, dodijeljen diviziskom štabu, hvata pušku i kao običan borac gine.

Pješadiski potporučnik Sava Đuranović iz Martinića u Crnoj Gori, bješe teško ranjen na Veterniku i bi evakuisan na liječenje u VI. rezerv. franc. bolnicu. Kad je već sa ranom išlo na bolje, počeo je izlaziti u šetnju i ne znajući da ga prate, kako to vojnici vele, ,,deveri’’ Bož. Terzića. Jednoga dana svratio je u francusku oficirsku mehanu, a za njim uđoše dva tipa u oficirskim uniformama, od kojih jedan beše sin dobro poznatog Miloša Karadžića, a pod firmom kolegijuma sednu za njegov sto, počeše govor o Crnoj Gori sa uobičajenim denunciranjem ne samo Crne Gore no i Italije, koja stoji na strani Crne Gore i koja je, kako oni vele, neprijatelj srpske nacije ne manje no sadašnji naši neprijatelji. Ovaj mladi oficir, sa puno iskrenih osjećaja i bez ikakvih zadnjih namera, osudio je njihove navode, dokazujući pravo Crne Gore i bazirajući to na večito i nerazdvojno prijateljstvo Italije. Odmah su ovi žbirovi otišli u donje odaje artiljerisko-tehničkog odelenja Ministarstva Vojnog, gdje im beše tajna kancelarija, i napisaše dostavu: ,,Pešad. potporučnik Sava Đuranović, rodom Crnogorac, brani kralja Nikolu i veli: pre Talijana i svakom drugom no Srbijancima i Kralju Petru, prema čemu pripada antidinastičarima i protivnicima srpske misli’’.

Na osnovu ove dostave, potporučnik Đuranović bi rešenjem ministra vojnog đenerala B. Terzića stavljen od vojni sud i u zatvor zloglasne mjesne komande u Solunu i ne sačekavši svršetak njegovog bolničkog liječenja. Bolovanje od tri mjeseca bi rješenjem ministra Terzića uskraćeno.

Sud ga je osudio na dva meseca zatvora, koja kazna povlači gubitak prava na unapređenje i odlikovanje za tri godine, i kako je ovaj mladi i osvjedočeni patriota bio predložen od strane svog komandira za armisku pohvalu, ona mu bi odmah suspendovana po naređenju odozgo.

U zatvoru je bio strašno maltretiran od strane posilnih i žandarma, za hranu dobijaše koru od hleba većinom buđavog i vodu; rana mu se pogorša i iz iste poteče gnoj. Iz zatvora, mesto u bolnicu, bi upućen u rov u 3. četu 3. Bataljon XI. puka na Veterniku, gde sam ga 12. avgusta 1917. g. našao bolesnog u zemunici. Pješad. kapetan I. kl. Boško Bulatović, rodom iz Vasojevića u Crnoj Gori, beše stalno praćen jednim žandarmeriskim podnarednikom da ne bi kao ,,ađutant Kralja Nikole’’ širio kakvu propagandu. Kad ga je komandant brigade upitao: ,,Ama dokle ćeš ti biti Crnogorac, Bulatoviću?’’, – on je odgovorio: ,,I posle smrti, g. pukovniče!’’ Poručnici su komandovali četama, a on kao kapetan I. kl. vodom. To ga je nepoverenje mnogo mučilo i za vreme napada na najveći vrh Kajmakčalana, po njegovoj želji bi stavljen u centar prve borbene linije i na dan 5. sept. 1916. g. pod strahovitom vatrom raznih kalibara artilerije i pod kišom puščane i mitraljeske vatre hrabri kapetan Boško Bulatović na čelu svojih vojnika sa sabljom i bombom u ruci prvi stade na teme kote 2525 i u neustrašivom naletu natače svoje grudi na neprijateljski bajonet i svojom krvlju posvedoči svoj patriotizam, koji mu pretci u amanet ostaviše.

Slično su pali na solunskom frontu poručnici: Stojan Radović iz Morače i Novica Vučetić iz Kuča. Ovaj drugi je tri dana visio o bugarskim žicama.

Ovih nekoliko primera nijesu ni blijeda slika svega što je počinjeno i što se čini sa Crnogorcima na solunskom frontu. Pravo reći, ovo još nije ni početak svega onoga što bi se imalo i moglo reći a da ne govorim o onome što pokriva crni zastor večite tajne.

Eto kako se primenjuje u djelo istaknuti program ,,bratske’’ vlade N. Pašića. A kako bi se tek primjenjivao, kad bi nas sve metnuo pod svoje okorele kandže! Ništa je ono što je radio u Maćedoniji posle balkanskih ratova.

Ovakav i slični postupci prinudili su nas da koliko toliko branimo svoja prava, ali uvjek bez uspeha i svaki pokušaj skupo smo plaćali. Podnijeli smo i ostavke. Poručnik Marko Rašović za podnesenu ostavku ode u zatvor, čak nijesu ga ni pitali zašto podnosi ostavku.

Ko bi poslije ovoga verovao vladi N. Pašića, morao bi prethodno biti umobolan, inače zdravom razumu treba da je jasno. Ovo sam iznio koliko da se vidi i suviše bijedno stanje naših u Solunu, ne bi li ko od pozvanih upitao tu vladu N. Pašića dokle će da goni i zlostavlja naše u Solunu. Što se mene tiče ja već sređujem materijal da stanje naših u detaljima iznesem u zasebnoj knjizi.

Da se ne bi mislilo da se ovako postupa samo sa Crnogorcima, valja znati da od zlostavljanja nisu pošteđeni ni srpski oficiri, i ako ne u tolikoj meri koliko naši. Primjera radi navodim, za sada, samo ovaj slučaj. Aktivni artileriski poručnik Svetozar Nikolić, vodnik diviziona konjičke artiljerije, važio je kao jedan veoma dobar artiljeriski oficir, koga su, zbog stručne spreme, nazvali doktorom poljske artilerije. Nemogući snositi strašni teror, u krajnjem očajanju predao se Bugarima, i, obezoumljen, okrenuo je neprijateljske topove i uništio dve naše baterije, pošto je prethodno ostavio pismo da se vojnici sklone od topova. Napominjem da je ovaj oficir rođen u Kara-Đorđevoj Topoli, gde mu je otac predsednik opštine dugo godina, dakle ovejan Šumadinac.

I ako se na ovo moramo zgražati, ipak je to žalosna slika prvobitno vrhovne uprave, a potom i cijelog oficirskog kora, te bi bila šteta kad bi ostala nezabilježena. S toga ću o ovom događaju pisati posebno“.

(Izvor: „Srpski List“, Ženeva 30 jun/17 jun 1918).

[1] Nikole

[2] Izložim.

[3] Karađorđeviću.

*Zabranjeno je kopiranje i korišćenje objavljenog sadržaja bez saglasnosti redakcije portala aktuelno.me i autora teksta