Za aktuelno.me
Piše: Mr Novak ADŽIĆ, pravnik i istoričar
Crnogorski ustanik i oficir, patriota, Savo Raspopović je, ustajući 1919. godine protiv odluka o nasilnom prisajedinjenju Crne Gore Srbiji, ispoljio svoj maksimalan lični doprinos da se oružanim putem zaštiti integritet Crne Gore od spoljne, velikosrpske invazije, okupacije i aneksije, izvršene krajem 1918. godine, uz pomoć domaćih renegata.
On je, tada, kao crnogorski ustanik, gerilac i pripadnik crnogorske vojske koja se formirala tada u egzilu, i kao komitski vođa, u stvari, legalistički postupao, sa ciljem da se sačuva teritorijalna cjelovitost i suverenitet Kraljevine Crne Gore. Nije bio spreman da, bez glasa protesta, ili konkretnog, snažnog militarnog otpora, dopušti da se državna teritorija Kraljevine Crne Gore otuđuje, zapravo, da se pripaja Kraljevini Srbiji; da se brišu crnogorske državne granice; da se derogiraju ili adaktiraju, stavljaju van snage, institucije crnogorskog pravnog ili političkog sistema. Svojim postupanjima protiv odluka tzv. Podgoričke skupštine (1918) i aktivnostima u pogledu podizanja crnogorskog narodnog ustanka (1919), on je pokazao vjernost državnoj politici Crne Gore, koju su personifikovali ili oličavali kralj Nikola i crnogorska Vlada u egzilu. Bio je Savo Raspopović protiv toga da se na teritoriji Crne Gore primjenjuju ili proširiju zakoni druge, strane države, odnosno, bio je protiv toga da se u Crnoj Gori sprovode zakoni ili, pak, neki drugi opšti akti Kraljevine Srbije. Nije se Savo Raspopović mogao pomiriti sa činjenicom da se crnogorski pravni poredak ignoriše, odnosno, da se prema njemu odnose nosioci novouspostavljenih vlasti kao da ga nema. Takođe, nije oficir crnogorski Savo Raspopović mogao prihvatiti, ili složiti se sa time, da se ugnjetava, politički i ekonomski obespravljuje i pauperizuje i upropaštava crnogorsko stanovništvo. Nije mogao da aminuje onima koji su na okrutan način falsifikovali narodnu volju, kao što se dogodilo na tzv. podgoričkoj skupštini.
Savo Raspopović je, prkosno i zorno, odbio da prihvati i da se potčini naredbama okupacionih vlasti. S moralnog stanovišta, kao i sa aspekta normi crnogorskog pravnog poretka, te i običajnih regula, bilo mu je neprihvatljivo da se potčini naredbama koje su u svemu bile neprirodne i u antagonizmu s crnogorskom tradicijom i njegovom konzervativnom čojskom i herojskom načinu razmišljanja i djelovanja. Nije Savo Raspopović mogao ravnodušno ili rezignirano prihvatiti da strana okupaciona sila i vlast zabranjuje nošenje oružja za pas ponositim gorštacima, kojima je to tradicija i što je predstavljalo sastavni dio crnogorske narodne nošnje. Nije mogao tome iskušenju odoljeti, a da tome ne pruži otpor. Nije mogao prihvatiti da Crnogorce razoružavaju i da ih potcjenjuju na taj način što će za eventualno nošenje oružja morati da traže dozvolu od okupacionih vlasti. Nije mogao prihvatiti za princip življenja i društvenog djelovanja podaništvo, poltronstvo, servilnost i bespogovornu privrženost okupacionim vlastima. Nije mogao oprostiti onima koji su Crnu Goru i kralja Nikolu prodali i izdali za srebrenjake kao Juda Hrista. Protiv njih vodio je odlučnu političku i komitsku borbu. Akte i radnje okupacionih srpskih vojnih i civilnih vlasti, kojima se Crnogorcima zabranjuje ili ograničava sloboda kretanja, naređuje im se da budu u svojevrsnom kućnom pritvoru, uvodi vojni ili pak policijski čas na terioriji Crne Gore, Savo Raspopović smatrao je ponižavajućim i neminovno je odlučio da ustane, da se javno pobuni protiv toga nametnutog jarma njegovoj zemlji i njegovom narodu.
Nije Savo Raspopović, s obzirom na svoju prirodu, konstituciju, svoj čvrsti karakter, svoju etičku postojanost, položenu zakletvu vjernosti kralju Nikoli, svoju lojalnost institucijama pravnog i političkog sistema Kraljevine Crne Gore, mogao ukazivati bezuslovnu poslušnost novopostavljenim organima vlasti u njegovoj zaposjednutoj zemlji. Naprotiv, njegov prometejski duh, buntovnička priroda, energično je odbila da to učini i ustala protiv toga u odbrani lične i nacionalne časti i dostojanstva crnogorskog. Ni za kakvo blago ovoga svijeta nije bio spreman da proda svoju ličnu slobodu, niti da trguje ili da se kocka, da prodaje ili izdaje, pravo i čast svoje domovine. Naredbe okupacionih srpskih »Jadranskih trupa«, i njihovih opštinskih, sreskih, okružnih vlasti i načelstava, kao i tzv. »Izvršnog odbora Podgoričke skupštine«, kojima se do srži vrijeđala čast i ponos crnogorskog čovjeka, Savo Raspopović je s indignacijom, s prezrenjem i s zgražavanjem odbacivao i odbijao. U tome je imao podršku od strane brojnih crnogorskih patriota u zemlji i inostranstvu. On je znao da slobodu Crnoj Gori niko neće donijeti na poklon ili je darovati, već će Crnogorci za nju morati da se diplomatskim putem i oružanim sredstvima pokušati da se izbore.
Zato je bio jedan od vođa crnogorske oslobodilačke gerile od 1919 do kraja 1923. godine. I zato je u emigraciji bio visoko kotiran u hijerarhiji i nomenklaturi crnogorske izbjegličke vojske, visoko uvažavan od strane kralja Nikole i poštovan od strane Crnogorske Vlade u progonstvu. Savo Raspopović kao oficir i gerilac se protivio tome da se prisajedinjenje Crne Gore Srbiji, odnosno, Kraljevini SHS tretira ili ocjenjuje kao svršen čin (fait accompli). Mislio je i nadao se da će, na koncu, velike sile ispraviti učinjenu nepravdu u odnosu na Kraljevinu Crnu Goru. Smatrao je da crnogorska državna nezavisnost nije izgubila svoj raison d` etre i da ne postoje valjani razlozi da se to dogodi. Ali, njegova htjenja, nadanja ili očekivanja ostala su iznevjerena, a on je ubijen s uvjerenjem da se za Crnu Goru uvijek i svuda mora boriti. Vršio je Savo Raspopović politički uticaj, agitaciju i propagandu za crnogorsku nezavisnost, kralja Nikolu i dinastiju Petrović Njegoš. Svjestan posljedica koje će zbog toga imati kako on tako i njegova porodica, on je prihvatio taj rizik. Okupacionom zlu gledao je pravo u oči i suprotstavio se odvažno, stameno i junački. U sramne lance ropstva nije htio dobrovoljno da bude okovan. Znao je da se crnogorska sloboda sindžrima ne veže i zbog odbrane prava na slobodu, život, istinu, pravdu i dostojanstvo odlučio se da se s oružjem u ruci bori za to.
Činjenica je da Savo Raspopović ništa nije radio što je bilo zabranjeno po slovu i duhu crnogorskog pravnog poretka. Naprotiv, radio je ono što su mu dozvoljavale norme crnogorskog ustava i zakonodavstva. I kad je vodio ustaničku i gerilsku borbu činio je to u odbrani slova i duha crnogorskog političkog i pravnog sistema. Dakle, stradao je, prolazio je kroz golgotu i bio je ubijen zato što je bio lojalan svoj zemlji, narodu i njegovim državnim institucijama i organima.
U izvještaju o stanju na području “Zetske divizijske oblasti” Ministarstrva vojske i mornarice, od 4. januara 1919. godine, dostavljenom: Ministarstvu unutrašnjih djela, Ministarstvu inostranih djela i Predsjedniku Ministarskog savjeta Kraljevstva SHS, kojeg je, po zapovijesti Ministra vojnog, potpisao načelnik pukovnik Mih. B. Jovanović, navodi se i to da je na području, kako se kaže, “Barskog Odsjeka”, od strane crnogorskih komita, kojih je, prema tome izvještaju, bilo oko 200, među kojima je jedan od vođa bio Savo Raspopović, napadnut puščanom vatrom brod “Škodra” koji je plovio Bojanom i koji je bio prinuđen da se vrati u Bar [1].
Savo Raspopović je u prvoj polovini 1919. godine vršio gerilske akcije na području Bara i drugih mjesta. Savo Raspopović je u jednom pismu, kojega je potpisao kao “komandant ustaških četa”, od 3. maja 1919. godine, a kojega je sa Rumije uputio okupacionom civilnom guverneru za Crnu Goru čija je fukcija službeno nosila ime “Povjerenik Kraljevske vlade za Crnu Goru” – Ivanu Loli Pavićeviću, na kojemu se nalazio crveni žig koji je glasio “Crnogorski komitet za pravdu”, saopštio razloge zbog kojih se odmetnuo u šumu, objasnio svoja politička uvjerenja, naveo da se bori za prava Crne Gore, te da je Jugoslavija u stvari velika Srbija itd. Ivan – Lola Pavićević je depešu Načelnika barskog Okruga, koja sadrži to pismo Sava Raspopovića, koja mu je dostavljena, uputio 5. maja 1919. godine komandantu “Zetske Divizijske oblasti” na Cetinju generalu Milošu Mihailoviću[2] .
Savo Raspopović se sa svojom komitskom krugom maja 1919. sukobio sa srpskim žandarmima u Vladimiru (okolina Bara). U tom oružanom konfliktu poginula su tri crnogorska komita, a dvojica srpskih žandarma su ranjeni. To se konstatuje i u izvještaju Vrhovne Komande od 7. maja 1919. upućenom Ministarstvu inostranih djela Kraljevstva SHS u Beogradu, kojeg je ovo ministarstvo 15. maja 1919. godine uputilo srpskoj delegaciji na Konferenciji mira u Parizu. Taj izvještaj je potpisao po naredbi Ministra šef Političkog odjeljenja M. Mihailović. U tom dokumentu tvrdi se da je Savo Raspopović, krajem aprila 1919. godine, sa družinom napao blagajnu barskog Okruga i oduzeo joj deset hiljada dinara. Porodica Sava Raspopovića bila je na udaru okupacionih vlasti. Komandant mjesta u Baru je uhapsio ženu Savovu, Petranu i troje đece, sina Iliju i dvije kćerke – Jelenu i Daru. Potom ih je uputio, po sporazumu sa povjerenikom beogradske vlade za Crnu Goru – Ivanom Lolom Pavićevićem, okružnom Načelstvu u Baru na dalji postupak. O tome treba vidjeti i dokument kojeg je Komandant “Zetske divizijske oblasti” general M. Mihailović uputio načelniku cetinjskog Okruga povodom hapšenja porodice Sava Raspopovića, a koji nosi datum od 20. juna 1919. godine. U izvještaju Komande mjesta u Baru, pov. br. 415, od 18. juna 1919. godine, Komandantu 29. pješadijskog puka, kojeg je podnio i potpisao komandant major G. Nikolić, navodi se da je od strane vlasti, 17. juna 1919. godine, uhapšena familja Sava Raspopovića (žena i troje đece, t. j. sin i dvije kćerke). U tom aktu tvrdi se da je Savo Raspopović prijethodno ubio jednog srpskog vojnika. Nakon toga, 29 pješadijski puk je, aktom pov. br. 232, od 19. juna 1919. godine, u depeši Komandantu “Zetske divizijske oblasti” naveo da istome sprovodi familiju Sava Raspopovića na dalji postupak [3].
Tokom jula 1919. godine sa svojom komitskom grupom Savo Raspopović se, na području barskog okruga i šire, sukobljavao sa oružanim snagama organa okupacionih vlasti. Sa svojom komitskom družinom, Savo Raspopović je, 3. jula 1919. godine, napao žandarmerijsku patrolu na mjestu udaljenom oko 5 km istočno od Bara (u blizini Mikulića), kom prilikom su dvojica žandarma ranjeni. Potjera koja je potom organizovana za Savom Raspopovićem i njegovom družinom bila je bez rezultata. Savo Raspopović je, 7. avgusta 1919. godine, sa komitskom grupom od 12 ljudi, u 11 sati prije podne, razoružao srpsku stražu u Kučima, oduzeo je oružje i municiju njenom komandiru i sedmorici vojnika, skinuo im cipele i vojničke uniforme. Njima je Savo Raspopović uručio pismo, potpisano i pečatirano sa “Crnogorski komitet za pravdu”, u kojemu obavještava kapetana Milanovića da je vojnike razoružao i da im je poštedio živote zato što ih ne smatra krivcima, ali da ubuduće neće opraštati nikome ko nije na pravom crnogorskom putu. Iza toga, vlasti su organizovale i izvele potjeru za Savom Raspopovićem i njegovom družinom, koju su vodili potporučnici Maraš i Moravac sa nekoliko desetina uniformisanih i naoružanih lica, ali ta potjera bila je potpuno jalova.
Savo Raspopović je u 9 i po časova prije podne 8. septembra 1919. godine, napao sa grupom od 50 komita, sa dvije mašinske puške žandarmerijsku kasarnu u Mikulićima. Borba je bila žestoka. “Raspopoviću su se pridružili svi seljaci”, navodi se u izvještaju zastpunika Vladinog povjerenika za Crnu Goru, Pov. br. 1392, od 8. septembra 1919. godine, Komandantu “Zetske divizijske oblasti” na Cetinju.
Savo Raspopović je sa družinom 8 i 9. septembra 1919. u barskom Okrugu napadao vojne i žandarmerijske postaje i straže na prostoru Rumije. Uspio je, u noći 8 / 9. septembra 1919. godine, sa svojim komitima da razoruža posadu bjelaške omladine, a da 9. istog mjeseca, u sukobu sa vojskom rani 4 vojnika. Sve se to događalo u okolini Bara. Savo Raspopović ih je tada sa društvom razoružao, odnio im oružje i drugu opremu, da bi se zatim povukao u šumu. Savo Raspopović je, na području Bara 7. decembra 1919. godine, napao odjeljenje koje je bilo određeno kao sprovodno za transport hrane koje su vlasti slale svojim postajama u Kotoru. Osam vojnika koji su pratili taj transport napadnuti su od komitske grupe Sava Raspopovića, od kojih su 6 vojnika ubijeni, a jedan je bio ranjen. Potjera organizovana potom za Savom Raspopovićem i njegovom grupom bila je bezuspješna. To se navodi u izvještaju Ministarstva inostranih djela Kraljevstva SHS, Pov. br. 1480, od 10. decembra 1919. godine upućenom iz Beograda Delegaciji na Konferenciji Mira u Parizu. Po Naredbi Ministra taj izvješaj je uputio direktor Političkog Odjeljenja M. Gavrilović.
»Glas Crnogorca«, godina izlaska 48, broj 82, od 8/21. februara 1920. godine, Neji na Seni kod Pariza, na strani 3 objavljuje i tekst pod naslovom »Krvave borbe u Crnoj Gori«, u kojemu se veli i ovo:
»10. januara bile su kod Bara borbe crnogorskih ustaša, koji su stojali pod komandom Sava Raspopovića, protivu srbijanske vojske. Borba je bila krvava, te je, s jedne i s druge strane, bilo teških gubitaka. – Četnici su svoje ranjene drugove poslije borbe sklonili u selo Mikuliće. Kad je, poslije nekoliko, iza borbe na drugim položajima (takođe protivu srbijanske vojske) jedan dio srpske vojske proćeran u selo Mikuliće, oni su sve tamošnje crnogorske ranjenike, ležeće na nosilima, isjekli na komade; najviše su mučili teške ranjenike, poznate i glasovite junake, Vasa Pavićevića i Mušiku Rajkovića iz Pipera, koji su u ranijem boju izgubili noge. Kožu s leđa odrli su im kao bravima, a tako igornji dio kože koji pokriva lobanju glava zajedno sa ušima; oči su im bajonetima izvadili, i zatim, pošto su ih pola dana tako držali, poubijali su ih i seljacima su zabranili da ih ne smiju kopati. – Ne mogući to gledati pred svojim kućama, seljaci su ih ipak pokopali: iza toga je opet došla srbijanska vojska da izvrši kaznu, selo je opljačkala, stanovništvo povela u zatvor, a kuće komandira Mehmeda Pekovića i Alila Šabovića izgorjela«.
U istom broju »Glasa Crngoorca«, na strani 4 objavljen je i tekst naslovljen »Iz života gorskih careva« u kojemu stoji i ovo: »Priča se da se u Skadru s najvećim respektom i divljenjem govori o vojvodi Savu Raspopoviću i njegovoj četi, i o podvizima, koje čine u ovom kraju. Arbanasi više ne vjeruju da Raspopovića i drugove mu bije puška. Jedan se veli Arbanas kleo, da ih je vidio uveče, kad se vraćaju iz borbe i sijedaju oko ognja, kako tresu kabanice, a iz njih ispadaju puščana zrna«.
[1] Vidjeti o tome: Arhiv Jugoslavije, 14 – 181 – 672 i dr Šerbo Rastoder, “Skrivana strana istorije”, Tom I, Bar, 1997, dok. br. 64, str. 162.
[2] Biblioteka Istorijskog instituta, 367 i dr Šerbo Rastoder, c. d. Tom I, dok. br. 217, str. 314.
[3] Vidjeti o tome: Državni Arhiv Crne Gore, ONC, f 1, 59/ 1919 i dr Šerbo Rastoder, c. d. Tom I, dok. br. 282, str. 381.
Zabranjeno je kopiranje i korišćenje objavljenog sadržaja bez saglasnosti redakcije portala Aktuelno.me i autora teksta
za doktorat na FCJK na Cetinju!