Za aktuelno.me
Piše: Mr Novak ADŽIĆ, redovni član DANU
DULOVIĆ Vučete TODOR (rođen je 1895. godine u selu Trnovica -Gornja Morača- a živio je u Slijepač Mostu, opština Bijelo Polje. Ubijen je 1923. godine u 28. godini života. Sahranjen je na Slijepač Mostu, đe mu je podignut i spomenik), oficir, poručnik crnogorske vojske, crnogorski patriota, komita, gerilac i ustanički borac za slobodnu i nezavisnu Crnu Goru. Od strane srpskih okupatorskih vlasti ubijeni su mu braća Petar i Mijailo Dulovići, a uhapšeni i u zatvoru mučeni i zlostavljani brat Staniša i sestra Saveta.
Todor Dulović bio je u vrijeme kada je, od 1919. do 1923. godine, surovo uništavana državna nezavisnost Crne Gore i nacionalna sloboda crnogorskog naroda, heroj pokreta za pravo, čast i slobodu Crne Gore. Junački se borio protiv velikosrpske okupacije i aneksije i junački je poginuo. Bio je, kao neustrašivi patriota, lojalan svetom crnogorskom barjaku. Borio se protiv onih koji su ga osknavili, uprljali, zabranili i pogazili. Njegova vjernost crnogorskoj državnoj zastavi i amblemu domovine, zbog koje je položio život, kao žrtvenik na oltaru Crne Gore, nesumnjiv je iskaz i dokaz postojanja i afirmacije svijesti o crnogorskoj državnoj i nacionalnoj slobodi i dostojanstvu. Crnogorska znamenja: krstaš barjak, crnogorska državna zastava sa dvoglavim orlom na crvenom polju i zastava Božićnog ustanka iz 1919. godine sa zlatnim obrubom na zelenom polju na kojemu se nalazi crnogorski državni grb na čijem vrhu je stajalo izvezeno »Za pravo, čast i slobodu Crne Gore« bile su ikone i smisao njegove komitske i ustaničke borbe od 1919. do 1923. godine. Njima je on pokazao da ne priznaje i ne prihvata okupacione velikosrpske okove, institucije i strukture silom nametnute Crnogorcima poslije 1918. godine. Tom zastavom, koju je nosio i za koju je krvario i dao svoj život, komitski vojvoda Todor Dulović ispoljavao je otpor velikosrpskoj okupaciji i aneksiji Crne Gore i krvavom albumu Karađorđevića. Njome je htio, s pokličem »Sloboda ili smrt«, da kaže i potvrdi da je Crna Gora vječna i da njene državne i nacionalne institucije niko ne može pogaziti i da to ostavi u amanet Crnogorcima koji se budu rađali. I zaista, otpor crnogorskog naroda uništenju crnogorske države 1918. godine znači da je Crnogorska nacija u krvi potvrdila svoje postojanje i pravo na život.
Jedan od heroja crnogorske ustaničke i komitske borbe u periodu od 1919. do 1923. godine bio je i Todor Dulović. Komitski četovođa bio je još iz vremena austro-ugarske okupacije Crne Gore (1916-1918). Nije prihvatio odluke tzv. Podgoričke skupštine od 26. XI 1918. godine, kojima je Crna Gora nasilno aneksirana od strane Srbije. Vojnoj i žandarmerijskoj okupaciji Crne Gore od strane Srbije suprotstavio se plotunom iz pušaka. Bio je vjeran kralju Nikoli, Crnogorskoj Vladi u egzilu i Komandi crnogorske vojske koja se nalazila u emigraciji. Od strane Crnogorske Vlade u progonstvu i njenog Ministra Vojnog divizijara Milutina M. Vučinića proizveden je u čin poručnika crnogorske vojske. Kad se sredinom jula 1919. godine vojni vođa crnogorskog ustanka Krsto Zrnov Popović vratio iz Italije sa grupom od 120 crnogorskih oficira u Crnu Goru sa ciljem podizanja ponovnog ustanka i širenja crnogorske oslobodilačke vatre komitske borbe, Todor Dulović se priključio njegovom pokretu. Sa svojom komitskom grupom suprotstavljao se Todor Dulović srpskim okupacionim vojnim, žandarmerijskim i bjelaškim formacijama. One su ga konstantno progonile sa ciljem da ubiju. Oglasile su ga za odmetnika i hajduka i ucijenile, ali on živ, ni pod koju cijenu, nije htio da im se preda. Izabrao je rađe smrt neko da kapitulira i da se preda onima koji su brutalno udarili na crnogorsku državnu i nacionalnu slobodu.
Junačku pogibiju Todora Dulovića za pravo, čast i slobodu Crne Gore, opjevao je poznati crnogorski književnik Jevrem Brković, u svojim »Komitskim baladama«, patriotskoj crnogorskoj poeziji koja je uvjerljivo svjedočanstvo o crnogorskoj tragediji u prvoj polovini XX stoljeća.
U izvještaju načelnika kolašinskog okruga V. Krstića, poslatog iz Kolašina 17. juna 1919. godine, pov. Br. 124, Komandi Zetske divizijske oblasti na Cetinju, navodi se i to da se u kolašinskom okrugu 16. juna 1919. godine, kod sela Trebaljevo, pojavilo »iz šume oko 50 naoružanih ljudi« predvođeni sa komitom Radom Kršikapom iz Uskoka i Todorom Dulovićem iz okruga bjelopoljskog. Oni su 10. juna 1919. godine, kako se navodi u tome aktu, »bili u okrugu bjelopoljskom sa 13 lica radi agitacije za kralja Nikolu«. Prema tom izvještaju, kod sela Trebaljeva komitska grupa Todora Dulovića i Rada Kršikape susrela se sa regrutima vojske Kraljevine SHS i naredila im da se vrate nazad, sprječavajući im da izvrše transport u korist srpske vojske i žandarmerije na tom području. Prema tom izvještaju, komitska grupa Todora Dulovića i Rada Kršikape operisala je 14. juna 1919. godine u okolini Mojkovca. Srpska vojska i žandarmerija je poslala potjerno odjeljenje pod komandom potporučnika Milije Mihailovića za hvatanja komita Todora Dulovića i Rada Kršikape, ali ta akcija nije uspjela. Crnogorski komiti predvođeni Todorom Dulovićem i Radom Kršikapom presreli su regrute vojske Kraljevine SHS kod sela Trebaljeva ne dozvolivši im da produže putovanje. U izvještaju pješadijskog potporučnika Milije Mihailovića, poslatog Komandiru 4 čete, 3 bataljona, 24 P. puka, 17. juna 1919. godine, navodi se da su u blizini Štitarice djejstvovali komiti Rada i Toma Kršikape iz Uskoka i Todora Dulovića. Pomenuti komiti, prema tome dokumentu, bili su 15. juna 1919. godine naveče u hanu Arsenija Ćetkovića na Lepencu i iste včeri otišli su da prenoće kod kuće Milije Barjaktara u Gornjoj Štitarici, u kojoj su boravili i 16. istog mjeseca. Prema tome aktu, komitska grupa Todora Dulovića, Rada i Toma Kršikape zvala je »mještane iz sela Štitarice i Sjerogata da se pobune i sa njima da zbace Srbijanske vlasti i da protjeraju vojsku, pa upravu da uzmu u svoje ruke«. Iz tog izvještaja vidi se da potjerna odjeljenja upregnuta u cilju hvatanja ili ubijanja crnogorskih komitskih grupa Todora Dulovića, Rada i Toma Kršikape nijesu uspjela u svojim namjerama.
Načelnik bjelopoljskog okruga Krstić, u šifrovanoj depeši načelniku kolašinskog okruga, koju je ovaj iz Kolašina 6. septembra 1919. godine poslao Komandi Zetske divizijske oblasti na Cetinju, govori o pripremi oružanog napada na Bijelo Polje komitske grupe Todora Dulovića i Rada Kršikape. U tome izvještaju navodi se da pobunjeničku (ustaničku) masu predvode Todor Dulović i Rade Kršikapa, koji se nalaze na prostoru bjelopoljskog okruga.
Komandir 11 čete 1 Bataljona II žandarmerijske brigade kapetan prve klase srbijanskih oružanih foermacija D. R., u izvještaju o komitima u bjelopoljskom okrugu i organizovanju i izvođenju potjere u cilju njihovog hvatanja ili ubijanja, poslatog iz Bijelog Polja 12. decembra 1919. godine, pov. Br. 161, Komandiru II voda ove čete, potporučniku A. I., navodi da je Načelnik Bjelopoljskog okruga poslao naredbu, u kojoj se, uz ostalo, ističe da su za odmetnike oglašeni »Radomir Ivezić iz Bijelog polja, Petar Dulović iz Slijepča Mosta, Filip Đurđevac iz Nikšića i Mojaš Tomović iz Lepenca«. U tome aktu navodi se da se sa njima nalaze i vrše operacije crnogorski ustanici, komiti Božo Rakočević i Todor Dulović, i da, s obzirom na njihovu akciju i stavljanje »izvan zakona«, prema njima treba preduzeti mjere sa ciljem da se oni ili uhvate ili ubiju.
U izvještaju vojnog okupacionog komandanta mjesta Kolašin majora R. R., pov. Br. 36, od 22. januara 1920. godine, poslatog Komandantu Zetske Divizijske oblasti KSHS na Cetinju, govori se da kontrakomitski Leteći odredi love crnogorske gerilce i da su »Todor Dulović i ostali odmetnici iz društva njegovog priblegli ispred potera u Bjelopoljski okrug«. Zastupnik Načelstva bjelopoljskog Okruga, u šifriranoj depeši Ministru unutrašnjih djela u Beogradu, poslatoj iz Bijelog polja, 28. januara 1920. godine, govori da se srpska žandarmerijska patrola, koja je gonila crnogorske komite u bjelopoljskom srezu 25. januara 1920. godine u 16 časova »sukobila sa odmetnikom Todorom Dulovićem i njegovim društvom«. U toj depeši se tvrdi da je žandarmerijska potjera uspjela da od komitske grupe Todora Dulovića otme »jednu mašinsku pušku, jedan džak brašna, što je spremio za zimovnik i smestio u načinjenoj kolibi za zimovanje. Potera se i dalje produžuje za istima«. U istome dopisu tvrdi se da je načelstvo bjelopoljskog okruga izvijestilo načelnika kolašinskog okruga u cilju da zajednički preduzmu »najenergičnije mere, kako bi se odmetnici pohvatali ili pobili«. Međutim, Todor Dulović je i tada uspio da odoli žandarmjerijskim potjerama.
U izvještaju crnogorskih ustaničkih vođa komandira Pera Vukovića i kapetana Boža Bećira o stanju u Crnoj Gori, poslatog iz Medove 15. marta 1920. godine komandiru Marku Vučerakoviću govori se i o aktivnostima komitske grupe Todora Dulovića. U vezi s tim kaže se da Todor Dulović sa 20 crnogorskih vojnika preduzima gerilske akcije oko Tare i kroz Moraču i da u Rovcima i okolini pomaže ustaničku akciju komandira Ivana Bulatovića usmjerenu protiv srpske okupacije i aneksije Crne Gore.
U izvještaju Ivana Bulatovića o ustanku Rovaca za pravo, čast i slobodu Crne Gore podnijetog u mjestu Sulmano (Italija) 29. oktobra 1921. godine navodi se da su crnogorski ustanici imali tokom prve polovine 1919. godine ustanički zbor održan u planini Rovačkoj Utlici »đe je prisustvovao komandir Ibro Bulatović, Antonije Bojović, Milisav Nikolić, kapetan Pero Minić, oficiri Jovan, Atanasko i Božo Bulatovići, Rade i Tomo Kršikapa i Todor Dulović«. U sukobima sa srpskom vojskom, žandarmerijom i bjelašima, u Rovcima 1919. godine i 1920. godine, učestvovao je i Todor Dulović, koji je pomogao akcijama usmjerenim na oslobađanje Rovaca od velikosrpske okupacije i uopšte oslobađanja Crne Gore ispod nametnutog velikosrpskog jarma. U Rovcima su se tada okupile, u cilju preduzimanja ustaničkih akcija, istaknute komitske vođe Živko Nikčević, Milisav Nikolić, Dragiša Bojović, Vasko Marojević, Nikodim Janjušević i Todor Dulović, što ističe u pomenutom izvještaju komandir Ivan Bulatović.
Nakon što su srpska vojska, žandarmerija i bjelaši vršili masovne represalije i teror u Rovcima i Morači u prvoj polovini 1920. godine, jedna grupa komita predvođena Todorom Dulovićem i Milovanom Matijevim Bulatovićem uspjela je da se prebaci u bjelopoljski kraj. Policijske vlasti budno su nastojale da im uđu u trag i da ih pohvataju ili pobiju. Todor Dulović je i tada uspio izbjeći, sa svojim komitima, potjernim odjeljinjima organa vlasti.
Ministarstvo unutrašnjih poslova Kraljevine SHS donijelo je 1. septembra 1922. godine rješenje, u kojemu se veli da je »povišena ucjena hajduku Todoru Duloviću, iz Ravne Rijeke, okruga bjelopoljskog, od 5.000 na 20.000 dinara«.
Evidento je, Crna Gora je od 1918. godine, kada joj je nametnut velikosrpski jaram, bila poprište monstruoznih i morbidnih zločina, pokolja, mučenja i terora. Organi civilne, policijske i vojne vlasti bile su okrutne prema narodu. Nije su se birala sredstva da se ognjem i mačem osvoji i pokori Crna Gora. U tom poslu aktivnu ulogu imali su i brojni crnogorski janjičari koji su se dočepali vlasti i koji su imali ovlašćenja i odriješene ruke da slome i uguše svaki otpor crnogorskog naroda velikosrpskoj agresiji, invaziji i okupaciji.
Crnogorski potporučnik i jedan od ustaničkih i komitskih vođa Milija Rakočević, u svom raportu crnogorskoj Vladi u progonstvu, od 30. jula 1920. godine, zapaža i ovo: » Srbijanski vojnici ubili su dva brata poručnika Todora Dulovića, zapalili mu kuću i u zatvoru silovali njegovu 16 – togodišnju sestru« [1].
U knjizi »Uloga Francuske u nasilnoj aneksiji Crne Gore« (Zvanična dokumenta koja objavljuje Ministarstvo spoljnih poslova Kraljevine Crne Gore), navodi se da su u Konstituanti Kraljevine SHS socijalistički poslanici Pavle Žižić, Jovan Tomašević, Ljubomir Gligorijević i Živko Cvetković uputili Ministarstvu unutrašnjih poslova jednu interpelaciju, u kojoj su govorili o zločinima u Crnoj Gori i posebice o zločinima koje je izvršio ondašnji načelnik kolašinskog okruga KSHS koji je pripadao centralističko-unitarističkom režimu, koji je tlačio Crnu Goru. U toj interpelaciji tvrdi se i to da je on »strijeljao na putu Bijelo polje – Kolašin u selu Podbišće jednog mirnog prolaznika, seljaka Mijaila Dulovića samo zato što se njegov brat Todor Dulović bio odmetnuo«.
Crnogorski komita Todor Dulović (kojemu su ranije srpski okupatori i bjelaši ubili dva brata: Petra Dulovića i Mijaila Dulovića, kojemu su zapalili kuću, zatvorili i vršili torturu nad bratom mu Stanišom i 16. godišnjom sestrom Savetom, koju su u zatvoru zlostavljali) junački je poginuo u borbi za pravo, čast i slobodu Crne Gore u noći između 14 i 15. aprila 1923. godine u selu Prisoji (u adrijevačkom okrugu) u sukobu sa srpskom žandarmerijskom patrolom. U tom sukobu, u kojemu je ubijen crnogorski oficir Todor Dulović, ranjen i uhvaćen njegov saborac Radojica Orović. To se konstatuje u obavijesti načelstva cetinjskog okruga načelstvu čevskog sreza br. 2523 od 16. aprila 1923. godine koju je potpisao po naredbi načelnika cetinjskog okruga sekretar R. T., a u kojemu se dostavlja izvještaj načelnika andrijevačkog okruga o sukobu žandarmerije sa komitima, pogibiji Todora Dulovića i ranjavanju i hvatanju Radojice Orovića.
[1] “Nekoliko stranica iz krvavog albuma Karađorđevića-Dokumenta o zločinima Srbijanaca u Crnoj Gori”, Rim, 1921, str. 35. Sestra Todora Dulovića, Saveta Dulović, u zatvoru je mučena i zlostavljana.
*Zabranjeno je kopiranje i korišćenje objavljenog sadržaja bez saglasnosti redakcije portala Aktuelno.me i autora teksta