Lazar Mijušković u emigraciji za postojanje slobodne i nezavisne Crne Gore (1916 – 1923)

Za aktuelno.me

Piše: Novak Adžić

(IZ POLITIČKE EMIGRACIJE CRNOGORSKOG DRŽAVNIKA I SUVERENISTE LAZARA ĐOKOVOG MIJUŠKOVIĆA 1916-1923)

LAZAR Đokov MIJUŠKOVIĆ je rođen 24. decembra 1867. godine, selo Povija, pleme Pješivci, Katunska oblast- a umro je 29. septembra 1936. u Beogradu. Sahranjen je 1. oktobra 1936. godine u Nikšiću. Bio je, univerziteski školovani, diplomirani, rudarski inženjer, koji je gimnaziju i Tehnički fakultet završio u Parizu, te istaknuti državnik, političar, narodni poslanik, diplomata, ministar više resora u nekoliko crnogorskih vlada, crnogorski partriota, suverenista, politički emigrant u Francuskoj, Italiji i, najviše, u Švajcarskoj, od 1916. do 1923. godine, kada se vratio iz egzila i živio u Nikšiću kao penzioner.

Mijušković je bio konzul Knjaževine Crne Gore u Skadru od 1893. do 1902. godine, zatim predsjednik Glavne državne kontrole na Cetinju i ministar finansija i građevina od 1902-1905.godine, potom Premijer prve ustavne Vlade Knjaževine Crne Gore (6. XII 1905 – 11. XI 1906)., te ministar spoljnih poslova, član Državnog savjeta Knjaževine Crne Gore i njegov predsjednik u periodu 1907-1910 .godine. Bio je delegat Kraljevine Crne Gore na Konferenciji mira u Londonu (1912-1913). Od 1913. godine do 1915 bio je izvanredni poslanik i opunomoćeni Ministar (ambasador) Kraljevine Crne Gore u Kraljevini Srbiji, u Beogradu, đe je po nalogu i instrukcijama Kralja Nikole I Petrovića-Njegoša vodio razgovore sa predsjednikom srpske Vlade Nikolom Pašićem o formiranju realne unije Srbije i Crne Gore. Međutim, ti razgovori i pregovori su prekinuti izbijanjem Prvog svjetskog rata polovinom 1914. Kada je Srbija 1915. godine doživjela vojni slom, pred najezdom Centralnih sila i osovinskih divizija pod komandom njemačkog feldmaršala Augusta fon Mekenzena, crnogorski diplomata Lazar Mijušković vratio se u Crnu Goru, đe mu je kralj Nikola dao mandat za sastav nove crnogorske Vlade, koja je izabrana 20. decembra 1915.godine.

Obavljao je funkciju predsjednika crnogorske Vlade u vrijeme vojnog sloma Crne Gore u Prvog svjetskom ratu (1916). Zajedno sa kraljem Nikolom, nekoliko ministara i dijelom državne administracije, odlazi početkom 1916. godine u egzil u Francusku (Lion, Bordo). Funkciju predsjednika crnogorske Vlade vrši do 26. aprila 1916. godine, kada je demisionirao, odnosno, podnio ostavku. Nakon ostavke, Mijušković iz Bordoa odlazi u Švajcarsku, đe uglavnom živi i politički djeluje u egzilu do 1923. godine.

Lazar Mijušković bio je predani, odvažni, dostojanstveni, rezistentni i konzistentni intelektualac i borac za slobodu i nezavisnost Crne Gore i u najteže vrijeme crnogorske tragedije i drame od kraja 1918. godine. U političkoj borbi za ostvarivanja prava na opstanak samostalne države Crne Gore, bivši ministar i predsjednik crnogorske vlade Lazar Mijušković, te inženjer sa instituta politehnike u Cirihu Pavle M. Popović i još nekoliko istaknutih crnogorskih državnih činovnika i studenata emigranata, iz Švajcarske, tražili su od Pariske mirovne konferencije da pravedno i što prije riješi crnogorsko pitanje. Tako su, početkom avgusta 1919. godine, Crnogorci iz Švajcarske uputili protest Konferenciji mira u Parizu i adresirali ga francuskom predsjedniku vlade Žoržu Klemansou, predsjedniku Mirovne konferencije. Taj protesni telegram glasi:

„Njegovoj Ekselenciji

Gospodinu Klemansou

predsjedniku Konferencije mira u Parizu

Bolno potreseni strahovitim vijestima koje nam stižu iz nesrećne naše otadžbine, potpisani u ime Crnogoraca izbjeglih u Švajcarskoj, pripisujemo velikim dijelom te najnovije nesrećne događaje, kao i građanski rat koji bijesni u našem junačkom narodu, odugovlačenju i oklijevanju Konferencije Mira koja je imala i ima na raspoloženju sva potrebna sredstva za brzo i pravedno rješenje naše stvari, koja nije komplikovana nikakvim teškim posljedicama. Svjesni svoga prava slobodnih ljudi, i pozivajući se na moral, pravdu i jednakost kako prema velikim tako i prema malima, mi ištemo, sa respektom ali najenergičnije, da se naše pitanje neodložno riješi“[1].

Taj protest potpisali su: Lazar Mijušković, bivši ministar predsjednik, Pavle Popović, inžinjer, doktor Jovan Vukić, doktor prava Ivo Jovićević, L. Filotić, student ekonomskih nauka, Vasilije Popović, kandidat (student) medicine iz Ženeve, S. Kosić, kandidat (student) ekonomskih nauka, Božo V. Krivokapić, kandidat (student) prava, Dušan V. Krivokapić, student, M. Miljević, student književnosti

Dok je bio u egzilu (1916-1923) Lazar Mijušković bio je veoma aktivan u odbrani nezavisnosti Crne Gore, protiveći se eksplicitno (veliko) srpskoj (srbijanskoj) okupaciji i aneksiji njegove domovine, izvršenoj krajem 1918. godine. Tokom 1920.godine, Lazar Mijušković je bio angažovan, zajedno sa ministrom finansija u crnogorskoj emigrantskskoj Vladi Milom M. Vujovićem u pogledu dobijanja finansijske pomoći za crnogorski Dvor, Vladu i vojsku u egzilu.

U vrijeme trajanja Konferencije u San Remu (18- 26. april 1920.godine), Milo Vujović i Lazar Mijušković bili su vrlo aktivni da izdejstvuju prijem kod predsjednika italijanske Vlade Frančeška Nitija i ministra vojnog Bonomija, te drugim ministrima, senatorima i poslanicima u italijanskom Parlamentu, u čemu su uspjeli i o tome poslali izvještaj Premijeru Kraljevine Crne Gore  u egzilu Jovanu S. Plamencu, koji je tada službeno boravio u Londonu. Oni su u razgovoru sa predsjednikom italijanske Vlade Nitijem, tražili novčanu pomoć za Crnu G, jer je crnogorska državna administracija u emigraciji bila u hroničnoj besparici.

U razgovoru s italijanskim premijerom Frančeskom Nitijem, Lazar Mijušković je isticao, kako Milo Vujović izvještava Jovana S. Plamenca: ”da je glavno i najvažnije sad to da se udalje srbijanske trupe iz Crne Gore, da Crnu Goru zauzmu međunarodne trupe, da uspostave red i mir i da se Crnogorcima zagarantuje potpuna sloboda, da izreknu svoje mišljenje, i oni će ga odmah reći”. Premijer Kraljevine Italije F. Niti je tada odgovorio Mijuškoviću: “meni se čini da je vaš Kralj isuviše star za dobru upravu, mislite li da bi narod mogao primiti republiku?“.

L. Mijušković je, potom, odgovorio Nitiju:”Kralj Nikola jeste star, ali on ima velikih zasluga kako za Crnu Goru, tako i za sve Jugoslovenstvo, i da ne bi bilo pravo ni pošteno, da se donese jedna odluka, koja za njega ne bi bila dostojanstvena, a uostalom to je stvar crnogorskog naroda na čije rješenje, Kralj je već unaprijed dao svoj pristanak”.

Kad je bila u toku Konferencija u San Remu, aprila 1920.godine, Lazaru Mijuškoviću i Milu Vujoviću pridružio se i predsjednik crnogorske Vlade Jovan S. Plamenac. Oni su tada slali razna dokumenta, memorandume i apele sudionicima Konferencije u San Remu. Tada je Jovan Plamenac dao intervju i dopisniku lista „Corriera d’Italia” – tražeći da se Crnoj Gori dadne mogućnost da se putem plebiscita slobodno i suvereno izjasni o svojoj državno-pravnoj sudbini i o statusu Crne Gore.

Takođe, tada je Jovan Plamenac, u pismu iz San Rema, 26. aprila 1920. godine, optimistički i patriotski, apostrofirao crnogorskim političarima i crnogorskoj vojsci u Italiji da će „brzo nastupiti trenutak, kada će se opet okupiti čitav Crnogarski narod, pod slavom ovjenčanim crnogorski barjakom, kojega vi sa puno ljubavi i samopožrtvovanja, i u najtežim časovima po čast premile nam otadžbine, umjedoste podići i održati. Pod njegovim će znamenjem nestati nedostojnog ropstva koje nam nametnuše dojučerašnje tuđinske sluge i robovi, a kojima izvojevaste vjekovna pregnuća crnogorskog naroda“.

Lazar Mijušković jedan je od potpisnika rezolucije crnogorskih izbjeglica u Italiji i Albaniji, usvojene 20. aprila 1920. godine u Gaeti (Italija), a podnesene Konferenciji mira, u kojoj se govori o srpskom (srbijanskom) teroru nad crnogorskim narodom i zločinima okupacionih srpskih vlasti, te, u kojoj se, uz ostalo, zahtijeva od Mirovne konferencije da Crna Gora opstane kao nezavisna država i da se ne odobri njena nasina aneksija Srbiji.

Ta rezolucija glasi:

 »U ime više hiljada crnogorskih izbjeglica u Italiji i Albaniji, kao i u ime Crnogorskog naroda, zbor 2.500 Crnogoraca održan u Gaeti (Italija) dvadesetog aprila 1920. godine izglasao je sljedeću rezoluciju, a koju imamo čast da Vam saopštimo:

 Crnogorci izbjegli u Italiju zbog terora Srbije, konstatuju s najvećim bolom:

Da se Mirovna Konferencija do sada nagađala sa principima najosnovnijim međunarodnog prava i morala u pogledu Crne Gore, ne vodeći računa da je Crna Gora stala uz Saveznike 1914. godine i da je izgubila 50 % svoje vojske i trećinu stanovništva;

Da je Mirovna Konferencija ostala ravnodušna sve do sada na sve naše proteste protiv zločina koje je u Crnoj Gori počinila srpska vojska koja pali kuće, uništava sela, pljačka i plijeni imovinu, baca u tamnice, ubija i masakrira najuglednije ljude u zemlji itd. itd.;

Da velike sile još nijesu održale obećanja svečano data, od kojih su neka lično potpisali njihovi najovlašćeniji predstavnici, za restauraciju Crne Gore i za poštovanje njenog suvereniteta;

I da bi Mirovna konferencija, s obzirom na naprijed rečeno, a i kako nam se čini, bila spremna da odobri najveću nepravdu ovoga rata, to jest prinudnu aneksiju Crne Gore Srbiji, i to ne pitajući prethodno za mišljenje crnogorski narod.

S obzirom na naprijed rečeno, skup Crnogoraca u Gaeti energično protestvuje protiv načina na koji se do sada tretiralo pitanje Crne Gore na Mirovnoj konferenciji, i apeluje na smisao na jednakopravnost i humanitarnost vlada velikih sila, njihovih Parlamenata i javnog mjenja njihovih naroda, moleći ih da se u ime pravde i prava založe:

da Mirovna konferencija ne odobri prisilnu aneksiju Crne Gore Srbiji, i da crnogorskom narodu obezbijedi sve potrebne uslove da se slobodno opredijeli, a posebno da se iz Crne Gore evakuišu srpske trupe i vlasti i da tamo dođu međunarodne trupe;

da Mirovna konferencija naredi srpskoj Vladi da iz zatvora oslobodi stotine viđenih Crnogoraca koji su tamo bačeni prije 17 mjeseci samo zato što su se istrajno opirali prisilnoj aneksiji Crne Gore Srbiji. Među tim zatvorenicima su i ministri i poslanici koji su 1914. g, dali svoj glas, spontano i bezuslovno, za objavu rata Centralnim silama i to da bi se priteklo u pomoć Srbiji; ima među njima i generala koji su krajem 1915. godine zahvaljujući herojskom poduhvatu crnogorske vojske uspjeli da spasu srpsku vojsku u povlačenu od potpune propasti«.[2]

U ime skupa crnogorskih emigranata u Italiji, tu rezoluciju su potpisali: Lazar Mijušković, bivši Predsjednik Crnogorske Vlade, general Andrija Raičević, general Đuro Jovović, Evgenije Popović, bivši crnogorski ministar i Predsjednik Vlade,  te poslanici u crnogorskoj Skupštini: Vuko Martinović, Labud Petrović, Đuro Vučinić i Vuko Jankov Krivokapić.

Kada je u Rimu, maja 1920. godine, održano zasijedanje Savjeta Društva naroda (Lige nacija), Lazar Mijušković je sudjelovao na jednom skupu u Rimu, na kome je učestovalo 150 italijanskih poslanika i senatora, raspravljajući o Jadranskom pitanju. Mijušković je bio jedini stranac koji je govorio na tom skupu, eksplicirajući suštinu crnogorskog pitanja.

U obraćanju tom prilikom, on je istakao da traži od italijanske Vlade i drugih organa vlasti u Italiji, generalštaba italijanske vojske, da oni zahtijevaju da Crna Gora opstane kao nezavisna država sa Bokom Kotorskom u svom sastavu i da Rijeka (Fijuma) pripadne Jugoslovenima, o čemu Lazar Mijušković izvještava iz Rima, 28.maja 1920.godine, predsjednika crnogorske Vlade Jovana S. Plamenca u Parizu.

U tome izvještaju, Lazar Mijušković veli i to da je „pisao o Jadranskom pitanju, specijalno sadašnjim ministrima i šefu štaba Badolju, po kojemu dokazujem da treba da prepuste Fijumu Jugoslovenima a da traže nezavisanost Crne Gore sa Bokom Kotorskom i.t.d. U stvari ono isto sto sam ranije govorio tvojoj Vladi“[3].

Predsjednicima Vlada Italije i Francuske obratili su se 10. septembra 1920. godine pismom (predstavkom, telegramom u formi predstavke) Lazar Mijušković, bivši predsjednik Vlade, Pero Vučković, bivši ministar prosvjete, Jovo M. Popović, bivši opunomoćeni poslanik i predstavnik na Mirovnoj konferenciji u Londou (1912-1913), u kome su tražili da Vrhovni savjet Velikih sila donese odluku da se srpska vojska evakuiše iz Crne Gore, kako bi se Crnogorcima omogućilo da se slobodno izjasne o svojoj budućnosti i državno-pravnom položaju Crne Gore. U toj predstavci se, između ostalog, govori se o srbijanskoj (srpskoj) vojničkoj okupaciji crnogorske države i nemilosrdnom teroru koje iste sprovode protiv crnogorskog naroda, koji već dvije godine trpi u uslovima nove okupacije, žalosne postupke srbijanskih vojnih i civilnih vlasti, zbog kojih broj izbjeglica iz Crne Gore sve više i više raste i da je crnogorski narod u svojoj zemlji potlačen.[4].

Crnogorska Vlada je oktobra 1920.godine odredila delegaciju na čelu sa Pavlom M. Popovićem i Lazarom Đ. Mijuškovićem, kojoj su definisali mandat do 30. novembra, da pokrene raspravu o crnogorskom pitanju, kako bi se pokušalo da o njemu raspravlja Prva generalna Skupština Društva naroda, održana u Ženevi od 15. novembra do 18. decembra 1920..

Tada je Lazar Mijušković bio nominovan za jednog od predavača na konferenciji o Crnoj Gori koju je organizovao Međunarodni Biro za odbranu prava naroda. Ta konferencija održana je istovremeno kada i konferencija Društva naroda. Srpski poslanik (KSHS) u Rimu Vojislav Antonijević pisao je svojoj Vladi u Beogradu je „Mijušković uputio Savjetu jednu notu kojom traži da se zaštiti pravo crnogorskog naroda“. Zapravo, Lazar Mijušković je tada uputio notu- memorandum Savjetu Lige naroda, u kojoj dokazuje da je volja crnogorskog naroda falsifikovana i da je odluka Podgoričke skupštine iz 1918. godine bila nelegalana i nelegitimna i pozvao Savjet Lige (društva) naroda da žaštiti pravo crnogorskog naroda.

Regentkinja Kraljica Milena Petrović-Njegoš, udovica Kralja Nikole,  je, dekretom od 10/23. septembra 1922. godine, formirala novu crnogorsku Vladu u egzilu, na čelu sa generalom dr Antom Gvozdenovićem, čije je sjedište bilo u Rimu -Via Sallustiana 39.  Toj Vladi, Lazar Mijušković je stavljen u položaj ranijeg ministra Predsjednika Vlade, na raspoloženje, dakle, on tada nije bio  aktivni ministar, već je bio na raspoloženju u kabinetu novoimenovane emigrantske vlade, pod vođstvom generala Gvozdenovića.

Ali to jasno kazuje, pored ostalog, da je znameniti crnogorski patriota i suverenista Lazar Mijušković, tada, ne samo podržavao Gvozdenovićevu crnogorsku Vladu u egzilu, do 1923. godine, već da je, kao bivši crnogorski premijer i ministar, potpuno dijelo i tada, u sušinskim i magistralnim tokovima, programsko i političko, djelovanje crnogorske suverenističke emigracije u borbi ZA PRAVO, ČAST I SLOBODU CRNE GORE, kojoj je Lazar Mijušković istinski i iz uvjerenja pripadao.

U egzilu,  Lazar Mijušković je bio do 1923. godine. Kada se vratio u Kraljevinu SHS živio je neko vrijeme u Dubrovniku, a zatim za stalno u Nikšiću, đe je naslijedio veliko imanje od svog oca, istaknutog crnogorskog junaka, popa Đoka Mijuškovića, nekadašnjeg komandanta Pješivačkog bataljona crnogorske vojske i okružnog načelnika u Nikšiću u vrijeme Knjaževine Crne Gore. Regulisao je Lazar Mijušković penziju, po povratku iz egzila u KSHS, 1925. godine.

U tom periodu, nakon povratka u zemlju, nije se Lazar posebno aktivno bavio politikom, ali je participirao u polemikama vezanim za skoriju ratnu prošlost Crne Gore, ali je podržavao političku djelatnost Crnogorske stranke (federalista).

Srpski novinar i publicista Pantelije Jovović, u knjizi pod naslovom „Crnogorski političari-portreti“, koja je objavljena u Beogradu 1924. godine i Milija Dragović u „Crnogorskom almanahu“-Subotica, 1929.godine, karakterišu Lazara Mijuškovića kao obrazovanog, energičnog, ali i plahovitog i netaktičnog političara.

Lazar  Mijušković umro je u Beogradu 29. septembra 1936., a sahranjen je 1. oktobra u Nikšiću. Na ispraćaju njegovih posmrtnih ostataka iz Beograda u Crnu Goru, nad njegovim odrom u Beogradu oprostio se, od njega, 30. septembra 1936., govorom Jovan S. Plamenac, bivši ministar predsjednik crnogorske vlade. On je rekao, u tom govoru i to, da je Lazar Mijušković bio jedan rijetki velikan „kojeg dadoše naše ponosne gore“, te je o njemu govorio kao sposobnom i zaslužnom i značajnom crnogorskom državniku, političaru, reformatoru, a, između ostalog, istakao je i to da je Lazar bio “veliki karakter u našem političkom životu“[5].

Na sahrani Lazara Mijuškovića u Nikšiću, od njega su se oprostili govorima funkcioneri Crnogorske (federalističke stranke), profesor Luka Nikčević iz Nikšića i generalni sekretar Crnogorske stranke advokat Dušan Vučinić iz Podgorice.

Ta činjenica, decidirano, kazuje da je Lazar Mijušković bio, od obnove parlamentarizma u Krljevini Jugoslaviji 1935., makar su shvatali to tako pripadnici i pristalice vođstva Crnogorske stranke, kojima je porodica pokojnog Lazara Mijuškovića povjerila da se od njega oproste prilikom sahrane, da je Lazar Mijušković, bio pobornik ideja i ideologije i politike Crnogorske stranke i državotvrne obnove Crne Gore i zastupnik federalnog uređenja jugoslovenske države sa svim pravima Crne Gore u njoj.

Opširan nekrolog Lazaru Mijuškoviću objavio je i podgorički list „Zeta” u broju 40., od 4. oktobra 1936.godine, na strani 5. I neki drugi listovi objavili su nekrolog znamenitom crnogorskom državniku i političaru Lazaru Đokovom Mijuškoviću.

[1] “Glas Crnogorca”, službeni organ Kraljevine Crne Gore, godina 47, broj 75,  Neji kod Pariza od 27. jula/9. avgusta 1919., str. 3, “Protest Crnogoraca u Švajcarskoj upućen Konferenciji Mira u Parizu”. Vidi o tome : Prof. dr Šerbo Rastoder, „Crna Gora u egzilu 1918-1925“, knjiga 1, Podgorica, 2004., str. 257.

[2] „Glas Crnogorca«, br. 84, Nej na Seni kod Pariza, 26. jul / 8. avgust 1920, str. 2.

[3] Državni arhiv Crne Gore Cetinje, Zbirka Jovana Plamenca, broj 11. Lazar Mijušković-Jovanu S. Plamencu, Rim 28. V. 1920, Pismo je istražio arhivski i u cjelini objavio magistar istorije Ilija Mijusković, koji je priredio i objavio knjigu „Lazar Đ. Mijušković, Uspomene“, Nikšić, 2016, str. 71-72.

[4] Vidi o tome navedenu predstavku u cjelini objavljenu i istraženu od strane dr Š. Rastodera: Prof. dr Šerbo Rastoder, „Crna Gora u egzilu 1918-1925“, knjiga 2, Podgorica, 2004, str. 316-317.

[5] Vidi u cjelini govor Jovana S. Plamenca nad odrom Lazara Mijuškovića u Beogradu 30. IX 1936 objavljen u knjizi: Lazar Đ. Mijušković, „Uspomene“, (priredio Mr Ilija Mijušković), Nikšić, 2016, str. 204-205.

*Zabranjeno je kopiranje i korišćenje objavljenog sadržaja bez saglasnosti redakcije portala Aktuelno.me i autora teksta