Crnogorsko pitanje od 1918. godine nije bilo dinastičko pitanje, već pitanje opstanka Crne Gore

Za aktuelno.me

Piše: Novak Adžić

Početkom 1919. godine profesor Aleksandar Divajn iz Vinčestera je održao na javnom zboru u Glazgovu (Škotska) predavanje o Crnoj Gori i njenom narodu, zalažući se za njegova prava i opstank Crne Gore kao samostalne i međunarodno priznate države. On je na tom skupu pročitao pozdravni telegram kralja Nikole upućen istom zboru[1]. U toj poruci, koju je prisutnima pročitao Aleksandar Divajn, kralj Nikola, između ostaloga, kaže da Crna Gora i on kao njen vladar, visoko cijene simpatije naroda Škotske „prema Crnoj Gori koja je stoljećima očuvala svoju slobodu“.

U istoj poruci kralj Nikola poziva škotski narod da pomogne „da naš narod nađe svoja ognjišta od kojih ga je rastavio nemilostivi neprijatelj. Pomozite nam da ogradimo krov, da pod njim skrijemo glave naših vrijednih žena i siročadi koji danas umiru od gladi! Uvjeren sam da nećete ostati hladni prema sudbini malenoga naroda, kojemu nedostaje sve što je potrebno za popravku njegove opustošene zemlje. Glas jednog siromašnog a ponositog naroda apeluje na vašu plemenitost, u ovim burnim vremenima kad, prinuđen nevoljom mora da se bori i gine“[2].

Aleksandar Divajn pisao je 21. juna 1919. u britanskoj štampi da „srpska vojska otima novac i hranu opustošenoj Crnoj Gori“[3], da bi sredinom jula iste godine „držao u Londonu konferenciju o crnogorskom pitanju kojom je predsjedavao bivši britanski poslanik na Cetinju, Kenedi“[4]. Na tom skupu održanom u Londonu bilo je oko 150 posjetilaca.

U uticajnom londonskom listu „Daily Telegraph“ Divajn je 2. jula 1919. godine objavio opširan članak pod nasovom „Case of Montenegro“, u kojemu je energično stao u odbranu kralja Nikole i politike crnogorske vlade u egzilu u borbi za opstanak Crne Gore od srpske invazije, agresije i nasilne aneksije.

Profesor Divajn je tada tvrdio da niko ne vjeruje u ozbiljnost, validnost i legalnost tzv. Podgoričke skupštine iz 1918. godine, te je naglasio da iako je Crna Gora tokom rata bila odan i časan saveznik, prema njoj se loše postupalo, počinjen je presaden, za što Divajn adresira odgovornost vladama Velikih Sila iz bloka Antante.

Divajn je pitao u tome tekstu: “Zašto velike sile ne obnove Crnu Goru i tako ispune svoja obećanja i učine ono isto što su učinile za Srbiju i Belgiju? Zašto velike sile dopuštaju jednom savezniku da vojnički osvoji drugu savezničku državu pod izgovorom odbrane savezničkih interesa, poslije čega je došlo do oružanog ustanka, krvoprolića bijede?“[5].

Divajn nastoji da argumentovano ponudi odgovore na postavljena pitanja i zaključuje da su saveznici takvim svojim odnosom željeli da „nagrade srpsku dinastiju i Kraljevinu Srba, Hrvata i Slovenaca“ i opet pita da li je pravedno da Crna Gora bude uništena kao nezavisna država, te konstatuje da „Pitanje Crne Gore nije dinastičko pitanje, to je pitanje nezavisnosti naroda koji je uživao svoju slobodu od IX vijeka“, „pitanje nezavisnosti je, takođe, ispunjenje svečanog obećanja koje su u više navrata dali saveznici“[6].

Tvrdeći da je za uništenje Crne Gore odgovorna zvanična Francuska, Divajn zapaža da „francuska diplomatija želi da stvori Veliku Srbiju kao garanciju za milijarde pozajmljene srpskoj vladi; tek treba da se vidi da li eksploatacija Balkana od strane jedne grupe međunarodnih bankara ima neke veze sa ovim izuzetnim postupcima. To je, nesumnjivo, sukob između finansija i slobode“[7], kategoričan je Divajn.

Aleksandrar Divajn je iz Vinčestera 9. juna 1920. godine poslao opširan izvještaj o stanju u Crnoj Gori lordu Kerzonu, državnom sekretaru za spoljne poslove Velike Britanije, u kojemu, pored ostalog, da je srpska vlada sa svojim trupama vojnički okupirala Crnu Goru, te konstatuje da od strane Velkih sila nije priznata „nasilna okupacija Crne Gore od strane Srbije“. Divajn u tome izvještaju opisuje očajno ekonomsko-socijalno stanje u kojemu se nalaze Crna Gora i Crnogorci.

Taj svoj izvještaj Divajn završava riječima: „Nikad se ne smije zaboraviti, da je Crna Gora jedina od savezničkih zemalja ovako izuzetno tretirana i da joj za vrijeme cijelog rata nije bilo dozvoljeno da prima ikakve pomoći, a otkako je okupirana od Srbije, sva je pomoć bila obustavljena svima onim Crnogorcima, koji se nijesu složili sa nasilnom okupacijom od strane Srbije“.[8]

Crnogorski emigrantski državotvorni, suverenistički krugovi često su preko svojih izaslanika dobijali izvještaje o stanju u Crnoj Gori. Tako je predsjednik Vlade i ministar spoljnih poslova Kraljevine Crne Gore u egzilu u Francuskoj Jovan S. Plamenac, preko komandanta crnogorskih trupa u Italija brigadira Andrije Raičevića, zahtijevao od Mihaila-Mila Plamenca, diplomiranog pravnika i sudije, a načelnika u Ministarstvu pravde, da ode u Crnoj Gori i napravi  izvještaj o situaciji u Crnoj Gori. Mihailo-Milo Plamenac je povjereni zadatak obavio i nakon nekoliko mjeseci boravka u Crnoj Gori sačinio je detaljan i opširan izvještaj o stanju u Crnoj Gori, kojeg je nejskoj crnogorskoj Vladi poslao iz Gaete 20. septembra 1920. godine.

U tome izvještaju Milo Plamenac, između ostalog, govori i o broju i položaju političkih zatvorenika u Crnoj Gori, protivnika aneksije Crne Gore i boraca za pravo, čast i slobodu Crne Gore, te o masovnim zločinima počinjenih prema stanovništvu. U tom izvještaju Mihailo-Milo Plamenac navodi i ovo: „Da se osvete za „drskost“ Crnogorskih patriota Srbijanci su preko svojih plaćenika popalili stotinama njihovih kuća, a porodice izbacili na ulicu, ne dozvolivši im da išta iz kuće iznesu. Zatvori su prepuni naših ljudi. Npr. na Cetinju je zatvoreno preko 200. osoba, a u Crmnici, na bašti oko 250. Ovako je i po ostalim krajevima“ [9].

Jovan S. Plamenac u ime Vlade Kraljevine Crne Gore 10. januara 1921. godine u noti upućenoj predsjedniku Vlade Republike Francuske i ministru Žoržu Legu piše „o strašnom teroru koji vlada u Crnoj Gori već dvije godine“, pa je, uz ostalo, naglasio i ovo: „Da bi ugušila narodni ustanak i da bi primorala stanovništvo da bez protesta podnosi nasilje čija je žrtva bio i da položi zakletvu na vjernost kralju Srbije, beogradska vlada je koristila sva sredstva. Zavela je u Crnoj Gori režim terora koji po strahotama prevazilazi sve zločine počinjene u ovom ratu i u svim prethodnim. Pod vidom odmazdi, srpska okupaciona vojska u Crnoj Gori je popalila više hiljada kuća i opljačkala isto toliko imanja. U toku dvije godine više od 4.000 Crnogoraca je bilo uhapšeno i zatvoreno zbog toga što su odbijali da odobre zločin počinjen prema njihovoj domovini. Nakon posljednjih izbora za jugoslovensku konstituantu (od 28. novembra 1920.) neki su bili pušteni bez presude pošto su, iako su bili nevini, držani u zatvoru dvije godine; drugi (većinom oficiri) čame još u zatvoru. Više hiljada Crnogoraca bili su lišeni svojih dobara i masakrirani; drugi, zlostavljani ili stavljeni van zakona, potražili su sklonište u crnogorskim šumama. Na stotine žene i djevojaka bilo je silovano i obeščašćeno.“[10].

[1] Vidi o tome: “Glas Crnogorca”, službeni organ Kraljevine Crne Gore, Neji kod Pariza, broj 61. od 26 decembra 1918/8 januara 1919. godine, str. 1, “Kraljeva poruka”.

[2] Ibidem.

[3] “The Saturday Review”, 21. VI 1919. godine. Citirano prema: Vuk Vinaver, “O interesovanju engleske javnosti za problem Crne Gore posle prvog svetskog rata”, Istorijski zapisi, god. XVIII, knjiga XX, sveska broj 1, Titograd, 1965, str. 171. Dr Živko Andrijašević i Dr Šerbo Rastoder, “Crna Gora i Velike sile”, Podgorica, 2006. str. 175.

[4] Ibidem.

[5] Alex. Devine, „Case of Montenegro“, „Daily Telegraph“ , London, 2. Jula 1919. Vidi o tome:  Dr Dragoljub R. Živojinović, „Crna Gora u borbi za opstanak 1914-1922, Beograd, 1996, str. 275-276.

[6] Ibidem.

[7] Ibidem.

[8] Divajnovo pismo lordu Kerzonu od 9. juna 1920. godine sa prilogom-raportom britanske misije za pomoć Crnoj Gori u cjelosti je objavljeno u: “Nekoliko stranica iz krvavog albuma Karađorđevića-Dokuemnta o zločinima Srbijanaca u Crnoj Gori”, Rim, 1921,  str. 44-49.

[9] BIIP, fascikla 81, Dokumenti Jovana S. Plamenca, Milo Plamenac-Jovanu S. Plamencu, Gaeta, 20. IX 1919.

[10] Vidi o tome: „Uloga Francuske u nasilnoj aneksiji Crne Gore”, Rim, 1921, drugo izdanje, Bar, 2000, str. 23., priredio i pogovor napisao prof. dr Šerbo Rastoder.

*Zabranjeno je kopiranje i korišćenje objavljenog sadržaja bez saglasnosti redakcije portala aktuelno.me i autora teksta