Crnogorci protiv nacionalnog pokoravanja (1918-1922)  

Za aktuelno.me

Piše: Novak Adžić

Tzv. “Velika narodna skupština srpskog naroda u Crnoj Gori” (kolokvijalno i u istoriografiji poznata kao “Podgorička skuština”), sastavljena od ovdašnjih renegata i tuđinskih agenata, donijela je, unaprijed pripremljenu od strane srpske Vlade, 13/26. novembra 1918, suprotno Ustavu i zakonima međunarodno priznate države Kraljevine Crne Gore- odluku o aneksiji, odnosno, pripajanju Crne Gore Srbiji i to je učinjeno bez pravnog osnova, legaliteta i legitimiteta u uslovima vojničke okupacije Crne Gore.

Bila je to odluka donijeta od strane neovlašćenih, privatnih lica, a unaprijed napisana od strane dvora kralja Petra I Karađorđevića i srpske vlade Nikole Pašića. O tome je posebnu studiju napisao i objavio čuveni srpski i evropski pravnik prof. dr Živojin Perić 1940 pod naslovom “Crna Gora u jugoslovenskoj federaciji”, Zagreb, časopis “Ekonomist”, a u kojoj je on dokazao da je država Crna Gora bila tada žrtva vojnog osvajanja i aneksije, usljed premoći i diktata vojske kraljevine Srbije.

Srpska Vlada je kontinurirano radila na uništenju državnog integriteta i međunarodnog subjektiviteta Kraljevine Crne Gore. Ona je, u suštini, koncipirala i organizovala tzv. podgoričku skupštinu krajem 1918. godine sa ciljem svrgavanja kralja Nikole I Petrovića-Njegoša s crnogorskog prijestola i nasilne aneksije Crne Gore Srbiji, što se i dogodilo, na žalost.

Odluke tzv. Podgoričke skupštine od 26. novembra 1918. godine, kojima je Crna Gora prestala da postoji, bile su, sa stanovišta imperativnih normi crnogorskog Ustava i nacionalnog zakonodavstva, apsolutno ništavan akt, uz to potpuno suprotan pravilima i običajima međunarodnog prava i morala, akt koji je do kraja pogazio i obezvrijedio načela slobode, pravde, etike i istine. Odluke tzv. Podgoričke skupštine su napisane od strane srpskih vlasti i donijete po njihovom naređenju. Oni koji su ih donijeli i usvojili učinjeli su krivično djelo, za koje je, prema tada važećem Krivičnom zakoniku Crne Gore, bila predviđena, pored vremenskih, zatvorskih, i najteža kazna – smrtna kazna (član 87 tadašnjeg Krivičnog Zakonika Crne Gore).

Ministar u crnogorskim emigrantskim vladama Nikola (Niko) Hajduković opisuje, u svojim memoarima, reakciju Kralja Nikole u trenutku kada je na njegovu adresu u progonstvu stigao primjerak rezolucije tzv. Podgoričke skupštine. Niko Hajduković piše da je tada Kralj Nikola pozvao članove Vlade i da je ministru dr Peru Šoću dao da pročita tekst rezolucije. Niko Hajduković navodi da je tada kao aktivni ministar bio očevidac, neposredni svjedok, kad im se Kralj Nikola, komentarišući odluke tzv. Podgoričke skupštine, obratio riječima:

 “Eto, vidite li što radi jedna šačica Crnogoraca! To su izrodi, bijednici, jadnici i potplaćeni izdajnici! Boga mi, jednoga dana skupo će oni da plate to njihovo izdajstvo što čine prema svojoj grudi zemlje”.

(Nikola- Niko Hajduković, “Memoari”, Podgorica, 2000 godine, str. 443).

Crnogorska vlada u egzilu na čelu sa Evgenijem Popovićem energično je osudila sazivanje, održavanje i usvajanje odluka tzv. Podgoričke skupštine. Crnogorska kraljevska vlada je iz Nejia kod Pariza 23. decembra 1918. godine obznanila saopštenje, koje glasi integralno:

“Prisustvo srbijanskih trupa u Crnoj Gori omogućilo je srbijanskim vlastima da, pod imenom “Velike skupštine”, skupe nezakonitu skupštinu koja se ni po svom sastavu ni po svom djelokrugu, ne može opravdati Ustavom naše zemlje.

Ovaj skup, udešen samo za određenu mu svrhu, prisvojio je sebi tobožnje pravo da proklamuje prisajedinjenje Crne Gore Srbiji i svrgnuće naše narodne dinastije. Ovaj skup nije bio izraz volje naroda crnogorskog, no jedno prosto oruđe za imperijastičke ambicije Srbije. Od pet članova koji sačinjavaju “Upravu” zemlje, trojica su bila osuđena zato što su 1907. sudjelovala u zavjeri, udešavanoj u Beogradu, protiv opstanka crnogorske države.

Zvanična Srbija bi da dadne punovažnost odlukama te skupštine i te “uprave”, koje su odluke skroz nezakonite, a koje, u stvari, nijesu ništa drugo do jedna politička komedija. Saveznici Crne Gore- Francuska, Velika Britanija, Italija- drže svoje diplomatske zastupnike, akreditovane od svojih vlada, kod Kralja Nikole i Kr. Vlade, koji se nalaze na francuskom zemljištu, a Vlada Kraljevine Srbije iznenada opoziva svoga dosadašnjeg otpravnika poslova kod nas. Protivu ovakvog držanja zvanične Srbije, Kr. Vlada je ovih dana uložila protest kod svih Saveznih i neutralnih država.

Kr. Vlada pouzdano vjeruje da će ovakvi brutalni pokušaj aneksije naići na jednodušnu osudu. Uzdajući se u obećanje Saveznika, Kr. Vlada iščekuje čas kad će Crna Gora, potpuno uspostavljena, moći slobodno izjaviti svoju volju u pogledu njenog ujedinjenja sa ostalim zemljama jugoslovenskim”

(“Glas Crnogorca”, službeni organ Kraljevine Crne Gore, broj 61, Neji na Seni kod Pariza, od 25. decembra 1918. /8. januara 1919, str. 1).

Diplomatski izaslanici američke Vlade, odnosno, njene ambasade u Italiji (Rimu), kapetan Džejms Brjus, vojni ataše američke u ambasadi, i Roland Trije, sa zadatkom ispitivanja situacije u Crnoj Gori, stigli su 4. februara 1919. godine u Kotor, odakle su se uputili u unutrašnjost zemlje. Ta misija, koju je odredila američka Vlada, s nalogom da otputuje u Crnu Goru, boravila je i ispitivala stanje u njoj i sačinila je izvještaj o situaciji u Crnoj Gori, koji je, potom, poslat američkoj državnoj administraciji, odnosno, ambasadi u Rimu za kabinet predsjednika S.A.D.-a Vudroa Vilsona. Emisari Brjus i Trije su razgovarali sa pristalicama i protivnicima bezuslovnog ujedinjenja, t.j. prisajedinjenja Crne Gore Srbiji i konstatovali, u izvještaju, da je Crna Gora bila žrtva nasilne aneksije sprovedene od strane Srbije. Razgovarali su sa organima vlasti i bjelašima u njihovoj službi, te i sa crnogorskim ustanicima, zelenašima, suverenistima, (kon)federalistima[1].

Brjus i Trije su, u svom izvještaju, istakli i to da su izbori za tzv. Podgoričku skupštinu (1918) bili nezakoniti, a tadašnja situacija u Crnoj Gori je stvorena prevashodno spoljnom intervencijom. Prema Brjusovim saopštenjima, crnogorski narod je uvjeren da Francuzi na svojoj teritoriji drže kralja Nikolu I Petrovića-Njegoša kao zarobljenika, te da njegov poznati apel od 22. januara 1919. godine nije nikada saopšten građanstvu, itd.[2].

Po izvršenoj srpskoj okupaciji i aneksiji Crne Gore 1918. godine, novopostavljene vlasti su odlučile da ospore, oduzmu i ukinu individualna i kolektivna, ljudska, građanska, politička, ekonomska, socijalna i kulturna, nacionalna prava Crnogoraca. Sa pozicije hegemonije državne sile militarnim putem je odlučeno da više nema Crne Gore kao države (čak ni kao geografskog pojma) i da ne bude Crnogoraca kao etnosa i nacije. Na sceni je bila politika režima krvi i ognja i pretvaranja Crne Gore u pepeo i groblja. Sprovođen je, dakle, okrutnim metodama, projekat nacionalnog ugnjetavanja i pokoravanja crnogorskog naroda.

Crnogorci u domovini i u egzilu su većinski bili protiv ukidanja države Kraljevine Crne Gore i nacionalnog pokoravanja crnogorskog naroda i tome su pružili energični i dugogodišnji oružani, ustanički i politički otpor. Manifestovan najprije u Božićnom ustanku crnogorskog naroda januara 1919. godine po novom kalendaru i višegodišnjom gerilskom, ustaničkom i komitskom borbom, koja je bila pokret narodnih masa odraslih u slobodi da odbrane svoju slobodu i državno i nacionalno postojanje Crne Gore, Crnogorki i Crnogoraca. Oni su se borili i u emigraciji zalagali za opstanak crnogorske državne nezavisnosti i to je bila ideja vodilja njihove patriotske posvećenosti i oslobodilačkom žrtvovanju za Crnu Goru.

O motivima, smislu, ciljevima, ideološko-političkoj podlozi, programskim koncepcijama ustaničke, komitske i emigrantske borbe crnogorskih zelenaša, oficira crnogorske vojske, deponenta zakletve kralju Crne Gore Nikoli I Petroviću-Njegošu, koji su svoje činove i unapređenja dobijali na osnovu Zakona o ustrojstvu vojske Kraljevine Crne Gore iz 1910. od strane kralja Nikole i crnogorske Vlade, kao svjedočanstvo može poslužiti i sljedeći istorijski izvor. Radi se o dokumentu naslovljenom »Evanđelje slobode«, Rim 25. novembar 1922. godine, koji je napisan, otkucan pisaćom mašinom na memorandumu Ministarstva spoljnih poslova kraljevine Crne Gore i svojeručno potpisan od strane 43 crnogorskih rodoljuba, oficira i političkih emigranata. Potpisninici ovog akta su zelenaški ustanici i oficiri crnogorske vojske, iz svih krajeva Crne Gore (Piperi, Cuce, Crmnica, Bokovo, Bjelopavlići, Ljubotinj, Cetinje, Bajice, Bandići, Konak, Vasojevići, Kuči, Pješivci, Komani, Nikšić, Zeta, Grahovo, Bjelice i dr.), koji su učestvovali u ustaničkim i komitskim akcijama i bili emigranti u Italiji (1919-1922). Mnogi od njih skončali su svoje živote u inostranstvu, a mnogi su se vratili u zemlju i nastalivili borbu za svoja uvjerenja. Neki su poginuli u borbama, a jedan dio je uhvaćen i osuđen na robiju od strane vlasti u KSHS.

Ovaj dokument potvrđuje da heroji istorije nijesu oni koji su rušili državu, već oni koji su se borili i stradali za nju. Ovaj akt ima karakter zakletve, a glasi integralno:

»Rim, 25 novembra 1922. godine EVANĐELJE SLOBODE: Sa ovim niže potpisati izjavljujemo i zaklinjemo se:

1). Da ćemo sve svoje snage: fizičke, intelektualne i moralne posvetiti vaskrsnuću crnogorske državne slobode i da smo gotovi za postignuće toga svetog cilja na prvu zapovijest i svoj život dati.

2). Da ćemo sva naređenja, koja nam bude izdavao naš narodni vođa, crnogorski Ministar Predsjednik Gospodin Jovan S. Plamenac bez ikakvog oklijevanja izvršavati.

Njegova naređenja za nas su najveći zakon. Isto tako bez ikakvog oklijevanja izvršavat će mo i svaku naredbu našeg vođe koju bi nam izdavao preko njemu potčinjenih organa. Tek pošto se naređenje izvrši ima se pravo na eventualnu žalbu i to konačno kod prve predpostavljene vlasti naredbo-davčeve.

3) Pristajemo da svaki neposluh bude kažnjen smrću i da izvršioci smrtne kazne budu članovi Crne Ruke, koji jedan za drugog ne smiju znati.

UMIREM ZA CRNU GORU:

Kom. Pero Vuković, kom. Marko Vučeraković, kom. Mašan M. Borozan, Kom. Blažo Marković, Kom. Savo Bošković, Kap. Jokica Andrijević, Kom. Zaviša Zvicer, kap. Ilija Lubarda, Por. Krsto Niković, Pero Leković, poručnik Maksim M. Martinović, Mijuško Mrvošević, Aleksandar F. Đokić, Mihailo Tomić, kap. Luka Đurković, kom. Pero Bošković, kom. Simo Čukić, kom. Tomica Lekić, kom. Petar Lekić, Đuro Lazarević, Miljan Lazarević, Risto Sekulić, kom. Ćetko Bigović, Zeko Delibašić, Krcun Kusovac, kom. Petar Vukov Lekić, kom. Milo S. Leković, por. Andrija Radulović, por. Bogdan Simović, Rade Nikić, Vaso Kralj, Bogić Perović, Niko Niković, Kom. M. Kovačević, kom. Dušan Vuković, Vido Nikčević, Mitar Popović, Vasko Radičević, Stevan Lekić, Milo Lekić, Špiro Belada, Radisav Nikezić, Krcun Janković«.

(Biblioteka Istorijskog Instituta Podgorica, Izabrana dokumenta Jovana Plamenca (nenumerisana kutija), odabrao i sredio Jagoš Jovanović. Ministere Royal Affaires Ettangeres de Montenegro, Rim, 25 novembra 1922, EVANĐELJE SLOBODE.)

^[1] Vidjeti o tome: „Glas Crnogorca“, god. 50, Rim, br. 96, 18. VII/ 1. VIII 1922. g, i dr Dimitrije-Dimo Vujović, „Ujedinjenje Crne Gore i Srbije“, Titograd, 1962, str. 387-388. Izvještaj Džejmsa Brjusa, vojnog atašea ambasade SAD u Rimu, o političkim, vojnim i ekonomskim prilikama u Crnoj Gori od 20. II 1919. godine. Vidjeti o tome i: Hartije Edvarda M. Hausa, Biblioteka Sterling, Jejl Univerzitet, Nju Hejven SAD i dr Dragoljub Živojinović, „Crna Gora u borbi za opstanak 1914-1922“, Beograd, 1996, str. 55-56.

^[2] Memorandum Brjusa o prilikama u Crnoj Gori, Pariz, 10. III 1919. godine, Memorandum za Vilsona, 10 III 1919. Citirano prema: dr Dragoljub Živojinović, „Crna Gora u borbi za opstanak”, Beograd, 1996, str. 454-455.

*Zabranjeno je kopiranje i korišćenje objavljenog sadržaja bez saglasnosti redakcije portala aktuelno.me i autora teksta