Piše: mr Jadranka Selhanović
Sastanku su prisustvovali: Angel Čemerski, predsjednik Centralnog komiteta SK Makedonije, Nikola Minčev, predsjednik Skupštine Makedonije, Ksente Bogoev, predsjednik Izvršnog vijeća Makedonije, Veselin Đuranović, predsjednik Centralnog komiteta SK Crne Gore, Vidoje Žarković, predsjednik Skupštine Crne Gore i Žarko Bulajić, predsjednik Izvršnog vijeća Crne Gore.
VESELIN ĐURANOVIĆ
Nešto sasvim kratko oko mauzoleja. Mislim da to može da bude interesantno. Ovo pitanje se u situaciji kakva je danas kod nas pretvorilo u isključivo političko pitanje. Istorija tog mauzoleja je dosta bogata i burna. Hoću nakratko da ukažem samo na nekoliko momenata. Godine 1951., kada je bila proslava 100. godišnjice smrti Njegoševe, formiran je odbor za proslavu i ponikla je ideja da se podigne mauzolej Njegošu. Raspisan je konkurs, na njemu su učestvovali nekoliko poznatih jugoslovenskih vajara. Međutim, komisija nije primila ni jedan projekat. Onda je podsredstvom našeg tadašnjeg ambasadora u Vašingtonu, koji je bio Crnogorac, i uz određenu asistenciju Milovana Đilasa, Blažo (Jovanović-predsjednik tadašnje Vlade), stupio u kontakt sa Meštrovićem, nudeći mu da pristupi izradi tog projekta, s obzirom da je on ranije dao taj prijedlog, ali tada Aleksandar Karađorđević nije htio da realizuje taj projekat. Ovaj je to prihvatio. Bila je dvije godine dana neka prepiska. Meštrović nije tražio nikakve pare za taj projekat i postignuta je puna saglasnost o tome.
Kada je postignuta puna saglasnost obrazovan je, u organizaciji Glavnog odbora Narodnog fronta, Odbor za podizanje mauzoleja i počela je njegova realizacija. Međutim, ona je nešto sporo išla, tako da je do 1962. godine dato oko 140 miliona tadašnjih dinara. Čitav taj hram, taj mauzolej je dopremljen, on se nalazi gore, najvećim dijelom na vrhu Lovćena i u podnožju Lovćena. Skulptura je još na Cetinju, ali najveći dio svega toga nalazi se gore.
Godine 1962. u eri demokratizacije i budžetskih promjena itd., postavilo se pitanje kako dalje u izgradnji tog projekta. Godine 1963. je pripremana proslava 150. godišnjice rođenja Njegoša i onda je postavljen zahtjev da se obezbijede sredstva da se mauzolej podigne do 1963. godine. Izvršno vijeće u tadašnjem sastavu, kada je predsjednik već bio Filip Bajković, je donijelo odluku da se iz finansijskih razloga ne može u tom roku podići mauzolej, nego da se to prolongira. Onda je došla reforma, srednjoročni plan. Ponovo je Izvršno vijeće razmatralo taj projekat, tada se cifra već popela na 700 miliona dinara i razumljivo je da se Izvršno vijeće tada nije moglo opredijeliti da ide sa takvom investicijom u srednjoročni plan.
Donesena je opet odluka da se iz finansijskih razloga odloži realizacija tog projekta. Onda je konzervirano nešto od tog materijala, ta skulptura itd. Godine 1968. Skupština opštine Cetinje pokrenula je inicijativu na sljedećoj osnovi: pošto je do sada finansijski razlog bio da ne može da se realizuje projekat, jer se iz budžeta pare ne mogu dati, mi tražimo da se čitav projekat i realizacija projekta prenesu na opštinsku skupštinu Cetinje, a da će ona putem široke društvene akcije jugoslovenskih razmjera pristupiti realizaciji tog projekta, na takvoj finansijskoj osnovi. Ondašnje Izvršno vijeće, početkom 1969. godine, donijelo je odluku i prenijelo sve to na opštinu Cetinje. Ono što je bilo od tada do danas sve je to publikovano i o tome ne bih htio da govorim.
U stvari, na određen način pokrenuto je pitanje revizije jedne takve odluke iz 1963. godine. Tada se ocijenilo da postoji veoma velika podijeljenost na tim pitanjima. Nažalost, tu je napravljena jedna greška s naše strane kada je formirana komisija za reorganizaciju cetinjskih muzeja i što se tada pošlo linijom da stručnjaci budu u komisiji, i što je za predsjednika te komisije došao ondašnji direktor muzeja u Beogradu Lazar Trifunović. Toj komisiji je dato u zadatak da ispita taj projekat.
Pošto Lazar Trifunović ima posebne idejno-političke poglede i na crnogorsko nacionalno pitanje i na Meštrovića, tada je došlo do jedne situacije kada je u toj komisiji prevagnulo mišljenje jedne grupe stručnjaka, da treba projekat sprovesti na Cetinju, a ne na vrhu Lovćena. Međutim, tadašnje političko rukovodstvo, polazeći od realne procjene situacije, nije se složilo jer bi došlo da faktičke političke podjele na tom pitanju u Crnoj Gori. Podjela i u ovom slučaju postoji, ali je ona manjih dimenzija nego što bi bila kada bi došlo do revizije.
Inicijativa za podizanje spomenika je potekla od starog političkog rukovodstva, sa kojim smo mi imali dosta političkih gužvi. Vjerovatno neka odluka o promjeni svega toga mogla bi da bude u političkoj javnosti Crne Gore, a i široj političkoj javnosti u zemlji, prihvaćena na drugi način. Sad bi ona mogla imati velike političke posljedice za ukupni koncept sa kojim mi sada istupamo u Crnoj Gori. Međutim, desio se još jedan momenat, da su oni koji su bili najveći inicijatori ovog projekta, sada, kada su vidjeli da mi idemo na realizaciju tog projekta, oni su faktički odstupili od svega toga, pokušavajući da stvore određene političke komplikacije. Kako je ovo, po našim ocjenama isljučivo političko pitanje, mi ga sada kao takvog posmatramo i tako mu prilazimo. Smatramo da bi bila najveća politička glupost ako bi sada mi tu mijenjali bilo šta i ako bi na tome stvarali jedan front u Crnoj Gori.
***
Ima tu jedan poseban aspekt, to je ta tužba Ustavnom sudu i odnos Ustavnog suda prema ovom pitanju. Mi mislimo da Ustavni sud nije trebao da postupi tako kako je postupio. To je napravljeno u stvari politički, tako da se ta neizvjesnost produžava, da se stvara politički skandal i senzacija od toga. Rečeno je da oni zatraže odluke da vide da li su ispravne ili nijesu. Drugo, data je sugestija da to možda nije stvar Ustavnog suda, nego redovnih sudova. Sada oni treba da uče crkvu kako će se ona ponašati itd. Najpametnije bi bilo po našoj logici, ako je to već došlo do Ustavnog suda, Ustavni sud ili da se učini nenadležnim za to pitanje, ili da taj predmet ustupi Ustavnom sudu Crne Gore, kojeg je crkva namjerno zaobišla, polazeći od poznavanja odnosa na ovom pitanju kod političkih fukcionera Crne Gore.
Inače, crkva je razvila vrlo veliku kampanju. Oni su tužbu uputili na oko 40 adresa, Pravnim fakultetima. Ono što je novosadski „Indeks” pisao da je neka grupa crnogorskih studenata potpisala, to su i po sadržini i po formulacijama izvodi iz tužbe mitropolitove.
Ta kapela nije svojina crkve, to je čisto, u tom pogledu nema nikakvih problema. Oni se služe falsifikatima. Ja ne znam da li među vama ima nekog koji je studirao crkveno pravo prije rata. Mnogi kažu da po crkvenom pravu to nema nikakve osnove. To nije nikakva crkva. Od svih crkvenih obreda tu je vršen, na dan smrti Vladike parastos, kao što se radi na svim nadgrobnim spomenicima, običnim nadgrobnim spomenicima.
Inače, od 1925. godine, kada je obnovljena, to je Aleksandar (Karađorđević) obnovio, tada je bio formiran državni odbor da se obnovi. Ona je posvećena prestolonasljedniku Petru (Karađorđeviću), pošto je on tada rođen. Od tada pa sve do 1946. godine, to je bila svojina opštine grada Cetinja. Nekoliko čuvara su stekla penziju na tom poslu. Od 1946. do 1956. godine bila je svojina Skupštine opštine Cetinje, ona se starala o tome, a od 1956. godine je pod zaštitom Zavoda za zaštitu spomenika. Tako da oni prave tu sada jedan falsifikat.
***
Drugi falsifikat koji prave, čak su i u inostranstvo to uspjeli da prošvercuju, u Pariz, angažovali su nekoliko istaknutih kulturnih radnika, među njima i Žan Kasua, koji je pisao jedno pismo o rušenju Njegoševe kapele koju je Njegoš podigao. Međutim, Njegoševa kapela je razrušena, Austrijanci su je razrušili. Postoje autentični dokumenti da je izgrađena nova kapela, koja ni po obliku, ni po mikro lokaciji, ni po materijalu nije Njegoševa kapela.
Prema tome, ne radi se o autentičnosti Njegoševe kapele, nego o kapeli koju je podigao kralj Aleksandar pod ovim uslovima o kojima sam govorio. Inače, kapela nema neku umjetničku vrijednost. Mi smo njima nudili da ako hoće, odnosno to je predsjednik Odbora (Veljko Milatović) u javnom intervjuu iznio, da mogu neke svoje crkvene simbole, ako hoće da stave na Njegošev sarkofag, bez ikakvih problema. Ovdje postoji nešto što mnogi neće javno da kažu. Radi se o Meštroviću, koji je Hrvat, koji je vajar, to je jedan paganski spomenik. To je za njih prodor katolicizma i što još ne sve.
NIKOLA MINČEV
Htio sam da podelim punu saglasnost sa svim vašim naporima da Crna Gora kao republika bude u punom smislu ravnopravna i njena afirmacija na jugoslovenskom planu znači ne samo njenu nego i afirmaciju ostalih. Tačno je da je to u jugoslovenskim razmjerama jedna krajna neophodnost. To znači da jugoslovenska zajednica nezavisno od veličine republika, od ekonomske snage republike u pravom smislu je jedna ravnopravna zajednica, i za Jugoslaviju, a da ne govorim za spoljne aspekte što mora to da znači.
Mi smo izmijenjali mišljenja oko muzoleja. Očekivali smo da će ona delegacija (predstavnici Odbora za izgradnju mauzoleja) da naiđe, i da na jedan način damo punu podršku toj vašoj akciji, polazeći od političkog stava, da treba jednom zaista političkom, progresivnom u ovom času, nezavisno od svih drugih, kome se podiže, što se podiže, to sve može biti u najboljem redu. Mislio sam na to da damo materijalnu podršku, da bi se na taj način i simbolički uključili u akciju jugoslovenskih snaga, progresivnih, koje nastoje da stvore demokratske odnose protiv hegemonističkih snaga.
(U sjutrašnjem broju donosimo stenografske zabilješke sa sastanka u Titogradu)