Sadžakov: CPC mora da ima ravnopravan tretman – autokefalnost još daleko

Ono što se događalo povodom Zakona o slobodi vjeroispovijesti, u svojim posljednjim rezultatima, značajno je otežalo položaj CPC koja ionako ima velike poteškoće da ostvari ravnopravan status u aktuelnom vjerskom životu Crne Gore. Taj status joj, nesumnjivo, pripada kako na osnovu istorijskih razloga, tako i u pogledu toga što predstavlja organizaciju kroz koju značajan broj crnogorskih vjernika iskazuje svoje religijsko osjećanje. Tome treba dodati i sadašnji nezavidan položaj CPC u pogledu dobijanja autokefalnosti – kaže dr Slobodan Sadžakov, sociolog religije, profesor Filozofskog fakulteta u Novom Sadu, u intervjuu za Pobjedu.

Pošto je Makedonska pravoslavna crkva dobila autokefalnost, ima li nekih naznaka da se to desi i sa Crnogorskom pravoslavnom crkvom, kako u budućnosti vidite položaj Crnogorske pravoslavne crkve?

SADŽAKOV: Iako su se, nakon ,,ukrajinskog scenarija“, odnosno priznavanja autokefalnosti Ukrajinske pravoslavne crkve od strane Vaseljenske patrijaršije, pojavile određene nade da će se, na isti način riješiti status Makedonske pravoslavne crkve i Crnogorske pravoslavne crkve, sada je situacija dodatno zakomplikovana.

Crnogorska pravoslavna crkva, svakako, postoji, ima svoj vjerski život, no kada je riječ o priznavanju njene autokefalnosti (a to je po aršinima ,,pravoslavnog svijeta“ izraz regularnosti) utisak je da se to neće desiti u bliskoj budućnosti. Za razliku od makedonske situacije, koja je, iako opterećena višedecenijskim konfliktom, bila ,,čistija“ u tom smislu da je Makedonska pravoslavna crkva, bez obzira na raskol, u određenom periodu bila pod jurisdikcijom Srpske pravoslavne crkve, te je na kraju pristala, makar i kratkotrajno, da se vrati u njeno okrilje (u cilju dobijanja autokefalnosti), u pogledu Crnogorske pravoslavne crkve stvari stoje znatno drugačije i mnogo su kompleksnije.

Evidentno je da niti bi CPC pristala da, kao što je to bio slučaj sa MPC, bude podvrgnuta pod jurisdikciju SPC (te da, na taj način, eventualno dobije autokefalnost), niti SPC, čak ni na elementaran način priznaje postojanje CPC (čak ni kao ,,raskolničke crkve“ kao u makedonskom slučaju) i želi je u svom okrilju. Kompleksnost cijele situacije u Crnoj Gori čine i poznati imovinski problemi, te generalno osporavanje crnogorske nacije, države, pa onda i crkve, koje dolazi od strane Srpske pravoslavne crkve (što je mnogo manje bilo prisutno u makedonskom slučaju) kao jednog od najvažnijih nosilaca velikosrpske ideologije.

Za sada se ne vide nikakvi signali od strane Vaseljenske patrijaršije koji ukazuju na spremnost da se pokrene problem autokefalnosti Crnogorske pravoslavne crkve, a posebno je indikativna svojevremena podrška patrijarha Vartolomeja upućena 2019. godine mitropolitu Amfilohiju i Srpskoj pravoslavnoj crkvi u Crnoj Gori. No, i pored toga, mnogo toga ostaje otvoreno jer se pokazalo da je patrijarh Vartolomej primijenio različite pristupe u Ukrajini i Makedoniji, te da se ne može pouzdano predvidjeti šta će se u budućnosti događati sa pitanjem autokefalnosti Crnogorske pravoslavne crkve.

Ono što je, međutim, sigurno je to da će Srpska pravoslavna crkva biti protiv takvog rješenja i da će na sve načine blokirati takav rasplet. Ono što se sada može uraditi je da CPC ima ravnopravan tretman, kao i sve druge vjerske zajednice, u Crnoj Gori, a što se tiče puta dobijanja autokefalnosti on treba da se odvija, prije svega, u religijskoj sferi (kao dio crkvenog života). Kao što postoji crnogorska suverenost, tako već sada postoji i funkcioniše CPC.

No, bez obzira na dobijanje statusa autokefalnosti CPC, treba naglasiti da crnogorska suverenost suštinski ne zavisi od tog procesa, jer crnogorska suverenost već postoji, ona je u skladu sa modernim pravnim i političkim parametrima, kao i zasnovana na istorijskim faktima, državnim institucijama i na evidentnoj međunarodnoj priznatosti crnogorske državnosti.

U smislu modernog shvatanja države nije potrebno ništa dodatno, kao što se to ponekad potencira, kako bi ,,zaokružio“ status crnogorske državnosti. Čak i da CPC dobije autokefalnost, ova pravoslavna crkva, imajući u vidu sekularni karakter državnosti Crne Gore, neće biti ,,državna crkva“ već jedna od crkava, te se tu ne radi o potrebi nekog ,,dodatnog legitimiteta“.

Iako su makedonska, a posebno crnogorska nacija, osporene od strane velikosrpskog nacionalizma, tome ne treba pridavati značaj niti stvarati utisak da zaokruženje punog kapaciteta tih nacija i njihove državnosti zavisi od rešavanja religijskog pitanja. Upravo se stvaranjem tog utiska slabi državni kapacitet i potencira, bez smislenog razloga, neka ,,nepotpunost“. Crna Gora nije ni u kom smislu ,,nedovršena država“, niti direktno zavisi od autokefalnosti. U modernom svijetu, državni legitimitet se ne crpi iz religijske sfere.

Makedonska pravoslavna crkva dobila je autokefalnost. Možete li nam objasniti šta to tačno znači u odnosu na Vaseljensku patrijaršiju i Srpsku pravoslavnu crkvu?

SADŽAKOV: Nakon samoproglašene autokefalnosti Makedonske pravoslavne crkve 1967. godine nastupilo je doba raskola sa velikim turbulencijama u odnosima između dvije crkve. Nakon tzv. Niškog sporazuma (2002) dijalog između dvije crkve je u potpunosti zamro. Makedonska crkva je željela da prekine to višedecenijsko konzervirano stanje, pa je od 2018. godine, uz pomoć makedonskog državnog vrha, intenzivirala napore da definitivno izađe iz starog okvira upućenosti na Srpsku pravoslavnu crkvu.

Prvobitni plan je bio da se autokefalnost dobije direktno od Vaseljenske patrijaršije. To se nije dogodilo. Da se dogodilo na taj način, kao u slučaju Ukrajinske pravoslavne crkve, to bi nesumnjivo donijelo nove tenzije u pravoslavlju, odnosno veliki sukob Vaseljenske patrijaršije i Srpske pravoslavne crkve. To bi dodatno vodilo u guranje Srpske pravoslavne crkve u zagrljaj Moskovske patrijaršije. Iako je u slučaju davanja autokefalnosti Ukrajinskoj pravoslavnoj crkvi vaseljenski patrijarh to odlučio pozivajući se na svoje neprikosnoveno i drevno pravo, sada se to, ipak, nije ponovilo i u makedonskom slučaju, te je Vaseljenska patrijaršija uputila Makedonsku pravoslavnu crkvu na rešavanje pitanje svog konačnog statusa kroz dogovor sa Srpskom pravoslavnom crkvom.

Utisak je da je Vaseljenska patrijaršija sugerisala Srpskoj pravoslavnoj crkvi da se pitanje autokefalnosti Makedonske pravoslavne crkve što prije riješi, a zauzvrat je SPC dobila potvrdu statusa majke-crkve, odnosno time je na svojevrstan način održana važnost Tomosa iz 1922. godine i problematični primat SPC u ovom dijelu Balkana. Da to nije učinjeno, status MPC bi se riješio na drugi način, revidiranjem ingerencija iz Tomosa, uz slabljenje snage SPC, što bi onda, u daljim koracima, pogoršalo i njenu poziciju u pogledu budućih događanja povodom crnogorskog vjerskog pitanja (što je za SPC mnogo važnije od makedonskog).

Dakle, utisak je da SPC ništa nije tek tako olako i velikodušno ,,dala“, već izašla u susret razvoju događaja koji je mogao biti nepovoljan za nju.

U svemu tome, zanimljivo je da su Vaseljenska patrijaršija i Ruska pravoslavna crkva, koje su inače u sukobu, poslije dugo vremena imale isti stav i to upravo u makedonsko-srpskom vjerskom sporu. Obje su, naime, bile za to da se Makedonska pravoslavna crkva vrati u okrilje Srpske. To se, između ostalog, može sagledati i kao neka vrste borbe Vaseljenske i Moskovske patrijaršije za Srpsku pravoslavnu crkvu. Iako se očekivalo da će Vaseljenska patrijaršija, nakon davanja autokefalnosti Ukrajinskoj pravoslavnoj crkvi, to isto učiniti i sa Makedonskom, a nakon toga možda i sa Crnogorskom, ona je, ipak, postupila drugačije i povukla potez koji je u velikoj meri zadovoljio Srpsku pravoslavnu crkvu, dajući joj tako na značaju.

Mislim da je Vaseljenska patrijaršija procijenila da bi direktno davanje autokefalije Makedonskoj pravoslavnoj crkvi izazvalo velike tenzije i dovelo do prekida njenih veza sa Srpskom pravoslavnom crkvom i definitivnog odlaska Srpske pravoslavne crkve u krug Ruske pravoslavne crkve. Kao što je to često slučaj, na djelu nijesu samo vjerska pitanja već i znatan uticaj politike i geopolitike. Ovome treba dodati i to da, kao što Ruska pravoslavna crkva slijedi državnu politiku Rusije, tako i Srpska pravoslavna crkva umnogome slijedi državnu politiku Srbije.

Vaseljenski patrijarh Vartolomej uputio je poruku ruskom patrijarhu Kirilu da ih je razočarala Ruska pravoslavna crkva jer je podržala rat u Ukrajini. Kako tumačite tu poruku?

SADŽAKOV: Još od Sabora na Kritu (2016) koji je trebao biti svepravoslavni i, na neki način, potvrdi primat carigradskog patrijarha Vartolomeja, pojačavaju se tenzije u okviru ,,pravoslavnog sveta“. Na taj sabor u znak protesta nije došla Ruska pravoslavna crkva i nekoliko njoj bliskih pravoslavnih crkava. Nakon Vartolomejevog priznanja autokefalnosti Ukrajinske pravoslavne crkve došlo je do velikog rascjepa u okviru pravoslavlja, te ono, evidentno, više ne postoji u staroj formi.

Sada je na djelu borba za primat između dvije vjerske grupacije, a one, evidentno, pripadaju dvjema interesnim sferama, te na različite načine učestvuju u geopolitičkim procesima. Ruska pravoslavna crkva je neskriveni instrument i dio ideološke nadgradnje ruske državne politike, te ne iznenađuje što je podržala rat u Ukrajini i krvavu okupaciju te nezavisne države.

Srpska pravoslavna crkva učestvuje u promociji ,,srpskog sveta“ čime se destabilizuje i region. Može li se taj uticaj SPC kontrolisati i kako?

SADŽAKOV: SPC je trenutno glavna poluga velikosrpskog nacionalizma, ona pokušava spasiti što se može spasiti od te ideje, koja je uvijek bila osnova politike ekspanzionizma, a krajem 20. vijeka odvela je i u razaranja i teške zločine. Dok je državna politika Srbije zasnovana na tim temeljima postojaće i ovakvo prisustvo i uloga SPC, kao što je to, uostalom, slučaj u nekoliko posljednjih decenija. Dok se na temeljan način ne izvrši sekularizacija i država ne odvoji od upliva crkve (i u Crnoj Gori i u Srbiji) bićemo u stanju predmodernosti, crkvena lica će se baviti politikom, imaće nezaslužene ekonomske beneficije i neopravdanu pravnu zaštitu.

Velikosrpski nacionalizam razgrađuje istoriju Crne Gore

“Autokefalnost CPC je, naravno, poželjna, prije svega za vjernike te crkve i regularan vjerski život u Crnoj Gori. To pitanje predstavlja značajan problem, ali svakako ne i najveći. Najveći trenutni problemi Crne Gore, utisak je, odnose se na permanentnu razgradnju njenog istorijski utemeljenog statusa od strane snaga velikosrpskog nacionalizma, te čitav niz problema koje treba rješavati, a to su izgradnja pravne države i jačanje valjanosti institucija, popravljanje ekonomske situacije građana, sprečavanje bujanja kriminala… U mnogo slučajeva ti važni životni problemi odlaze u drugi plan upravo zbog vjerskih pitanja”, kaže Sadžakov.