Papović: Ideološki aspekti Trinaestojulskog ustanka

Piše: Dragutin Papović, istoričar

Povodom Dana državnosti novočetnički ideolozi su saopštili da je Trinaestojulski ustanak 1941. godine bio spontana pobuna udruženih staljinista i monarhista protiv proglašenja nezavisne Crne Gore na Petrovdanskom saboru. Istina je drugačija.

Trinaestojuski ustanak je bio plod višemjesečne pripreme Komunističke partije Jugoslavije (KPJ). Centralni komitet (CK) KPJ je 10. aprila komunistima izdao naredbu o sakupljanju oružja za borbu protiv fašista. Kraljevina Jugoslavija i njena vojska, odnosno monarhisti su kapitulirali 17. aprila, a KPJ je nastavila s pripremama za borbu o čemu svjedoči Majsko savjetovanje KPJ u Zagrebu.

Na osnovu ovih naredbi, Pokrajinski komitet (PK) KPJ za Crnu Goru je formirao Vojnu komisiju, a pripreme komunista je olakšalo to što su Italijani u Crnoj Gori uspostavili blaži sistem okupacije (civilna uprava s malim vojnim snagama, bez policijskog časa) i što su sve Crnogorce zarobljene u Aprilskom ratu pustili kućama.

U junu je pri PK KPJ za Crnu Goru formiran Vojno-revolucionarni komitet koji je pred Trinaestojulski ustanak formirao 285 udarnih grupa sa oko 6.200 ljudi. Termin za podizanje ustanka nije odredio Petrovdanski sabor, već napad Njemačke na SSSR 22. juna 1941. Na poziv Kominterne, odnosno SSSR-a, odluku o početku ustanka Politbiro CK KPJ je usvojio 4. jula u Beogradu. Tu odluku je u Crnu Goru donio delegat Politbiroa Milovan Đilas i saopštio je crnogorskom partijskom rukovodstvu u Stijeni Piperskoj 8. jula.

Kako bi efekat iznenađenja bio jači, odlučili su da ustanak počne u neđelju 13. jula. Ustanak je počeo kao koordinisana gerliska akcija, ali je već nakon par dana postao masovan i prerastao je u prvi opštenarodni ustanak protiv fašizma u Evropi. Ustanak je vratio Crnu Goru na političku mapu Evrope, a Crnogorce je izdvojio, ne samo od južnoslovenskih, već i od evropskih naroda.

Potpuna je besmislica i neistina da je ustanak zajedničko djelo staljinista i monarhista i da je to spontana pobuna.

Ustanak je rezultat isključivo vojno-političke pripreme KPJ. Od aprila do 13. jula 1941. u partijskim dokumentima nema podataka da je ustanak podignut kao odgovor na Petrovdanski sabor. Nesumnjivo je da su KPJ i ustanici bili protiv stvaranja nezavisne Crne Gore kao marionete fašističke Italije. No, neočetnički ideolozi tvrde kako je ustanak bio protiv državnosti Crne Gore. To je apsolutna neistina.

Ustanici su bili za obnovu crnogorske državnosti i emancipaciju crnogorske nacije na bazi antifašizma i u okviru ravnopravne Jugoslavije. Tokom priprema za ustanak, PK KPJ za Crnu Goru je u proglasu početkom juna naveo da će povesti borbu u kojoj će „crnogorski narod moći da ostvari svoje nacionalno oslobođenje, političku slobodu i ekonomsko blagostanje.“

Zato je ustanak istovremeno bio početak borbe protiv fašizma i okupacije, početak socijalističke revolucije, početak obnove crnogorske državnosti i empancipacije crnogorske nacije. Da je to državni i nacionalni smisao Trinaestojulskog ustanka svjedoči činjenica da je III zasijedanje ZAVNO Crne Gore i Boke, odnosno CASNO-a održano na godišnjicu ustanka 13. jula 1944. godine u Kolašinu. Prihvaćene su odluke II zasijedanja AVNOJ-a i odlučeno je da Crna Gora bude ravnopravna federalna jedinica u Jugoslaviji.

Glavni politički referat na ovom zasijedanju saopštio je istaknuti crnogorski komunista Veljko Zeković koji je naveo: „Nema sumnje da se ova skupština bitno razlikuje od svih koje je crnogorski narod do sada imao. Ona se razlikuje i od poznate skupštine u Podgorici 1918. godine, jer je iskustvo pokazalo da je naš narod ušao tada u jednu zajednicu u kojoj je kroz čitavo vrijeme bio lišen slobode i ravnopravnosti.“

Tako je na godišnjicu Trinaestojulskog ustanka u Kolašinu obnovljena crnogorska državnost uz jasnu osudu tzv. Podgoričke skupštine. Potom, u članovima 1 i 2 Ustava Crne Gore iz 1946. godine zapisano je, između ostalog, da je Crna Gora „narodna država“ i da se crnogorski narod, na osnovu prava na samoopredjeljenje i na osnovu načela ravnopravnosti, ujedinio sa ostalim narodima Jugoslavije i njihovim republikama.

Ove državotvorne i nacionalne odluke su direktan rezultat Trinaestojulskog ustanka. Zato se Trinaestojulski ustanak ne može slaviti bez isticanja i promovisanja crnogorskog državnog i nacionalnog identiteta, a to novočetnički ideolozi pokušavaju da krivotvorenjem istorije ospore i obesmisle. Istovremeno, njihov logički problem je što se ne može istovremeno slaviti Podgorička skupština i 13. jul 1941. godine, jer je Trinaestojulski ustanak doveo do poništenja odluka Podgoričke skupštine.

KPJ je 1941. pozvala sve da se, bez obzira na političku prošlosti, priključe borbi na antifašističkoj i državnoj platformi ustanka. Taj poziv su prihvatili i neki koji su bili učesnici Podgoričke skupštine 1918. godine. Takav je, između ostalih, bio jedan od lidera Zemljoradničke stranke u Crnoj Gori Jovan Ćetković koji je odbacio svoje prethodno političko uvjerenje i temljeno promijenio stav o crnogorskom državnom i nacionalnom pitanju.

Ovu političku platformu su podržali i bivši jugoslovenski kraljevski oficiri: pukovnik Savo Orović, kapetani Arso Jovanović, Velimir Terzić i Pero Ćetković koji su u ratu postali istaknuti partizanski oficiri. Tu je i primjer Mirčete Golovića sveštenika Crnogorske, a potom Srpske crkve. On je bio učesnik Podgoričke skupštine, ali je 13. jula 1941. godine u ustanak poveo suprugu, 4 sina i 2 kćerke. Četnici su ga uhapsili u martu 1942. godine.

Tokom sprovođenja do njihove komande i suda u Nikšiću četnici su mu oko vrata objesili dva čaktara. O tome je nikšićki arhijerejski namjesnik Vulanović obavijestio mitropolita Joanikija Lipovca. Mitropolit je 9. jula 1942. godine odgovorio: „Protojerej Mirčeta Golović nije ni najmanje zaslužio da ga brane arhijereji i braća u Hristu.“

Golović je zatočen u italijanskom zatvoru, a u maju 1943. je razmijenjen za italijanske oficire. Poginuo je u bici na Sutjesci. S druge političke strane tu je primjer kapetana crnogorske vojske, učesnika Božićnog ustanka i komitskog komandanta Sava Čelebića. Učestvovao je u Trinaestojulskom ustanku, a 1944. je postao general Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije.

U vojnim organima pri KPJ u Trinaestojulskom ustanku bili su pukovnik Bajo Stanišić, major Đorđe Lašić i kapetan Pavle Đurišić. No, oni tada nijesu bili pripadnici četničkog pokreta, jer ga u Crnoj Gori tada nije bilo. Lašić i Đurišić su se brzo odrekli učešća u Trinaestojulskom ustanku i u septembru 1941. godine počeli su da stvaraju tajne oficirske organizacije.

One su krajem tog mjeseca uspostavile vezu s Dražom Mihailovićem koji je sredinom oktobra imenovao Lašića za četničkog komandata Crne Gore. Tada je fomiran četnički pokret u Crnoj Gori. Bajo Stanišić je u januaru 1942. godine iz partizana prešao u četnika i odrekao se Trinaestojuslkog ustanka. Glavni cilj četnika u Crnoj Gori bila je borba protiv partizana, stvaranje Velike Srbije i etničko čišćenje od „narodnih manjina i nenacionalnih elemenata“.

Četnici su ubrzo uspostavli saradnju s Italijanima, a na isti način su služili i njemačkom okupatoru od 1943. godine. Ove činjenice govore da četnički pokret nije imao ulogu u Trinaestojulskom ustanku jer ga tada nije ni bilo, da četnički pokret nije antifašistički, da je četnički pokret od formiranja u Crnoj Gori bio na strani okupatora i da je sprovodio zločinačku politiku koja je dovela do ogromnih civilnih žrtava i etničkog čišćenja Muslimana u Sandžaku.

Šta su četnici mislili o Trinaestojulskom ustanku najbolje je objasnio mitropolit Joanikije Lipovac kada je u oktobru 1942. pozvao Pircija Birolija da se pomole „za vječni pokoj poginulih italijanskih i naših boraca u borbama protiv partizana“. Lipovac je za novočetnike svetac.

Novočetnički falsifikatori crnogorskim suverenistima koji slave Dan državnosti pripisuju i politiku Sekule Drljevića iz Drugog svjetskog rata. To je podmetanje jer proslave Dana državnosti nemaju ništa zajedničko s Drljevićevom politikom i simbolikom u Drugom svjetskom ratu.

Njegova saradnja sa okupatorom i potom bliski odnosi s režimom NDH su za najoštriju osudu. Dok novočetničke vojvode kritikuju Drljevića trebalo bi da se podsjete da je njihov idol Pavle Đurišić u martu 1945. godine potpisao ugovor o saradnji sa Sekulom Drljevićem. Đurišiću je trebala pomoć da četnike preko NDH prebaci u Sloveniju, što mu je Drljević obezbijedio u zamjenu da ga prizna za političkog vođu Crnogoraca. Đurišić je to prihvatio. Priznao je Drljevićevu samoproklamovanu Vladu – Crnogorsko državno vijeće i prihvatio je da četnike preimenuje u Crnogorsku narodnu vojsku.

Đurišić je postrojio svoje četnike i pročitao im zapovijest njihovog vrhovnog komandata Drljevića u kojoj je navedeno da je njihov cilj uspostavljanje samostalne crnogorske države. Četnici su se odrekli kralja Petra II, Velike Srbije, kokardi i srpskih trobojki i prihvatili su trobojku Sekule Drljevića: crvena, crna i zelena.

Draža Mihailović je zbog ovoga 23. marta 1945. godine Đurišića proglasio za izdajnika. Zato je Đurišić odustao od sporazuma sa Drljevićem i krenuo je u proboj preko Bosne tokom koga su njegovu vojsku razbile ustaše, a on je zarobljen i ubijen u Jasenovcu. Nekoliko četnika koji su uspjeli da iz Slovenije pređu u Austriju našli su i zaklali Sekulu Drljevića u Judenburgu.

Trinaestojulski ustanak je simbol antifašističke Crne Gore, njene državnosti i nacionalne posebnosti. On je rezultat političkog djelovanja i oružane borbe KPJ i svih antifašista i rodoljuba koji su prihvatili političku platformu ustanka. S druge strane četnički pokret u Crnoj Gori je bio i ostao anticrnogorski i nacifašistički.