Razlike između Srbije 90-ih i Srbije treće dekade 21. vijeka

Piše: Vlatko Sekulović

U savremenom političkom životu u Srbiji često se prave paralele između srpskog društva devedesetih godina XX veka i onog u trećoj dekadi XXI veka. Dve epohe koje se razlikuju pre svega po tome što je prva bila vreme nacionalističkih ratova za teritorije, a druga to nije.

Međutim, stiče se utisak da se gube iz vida neke druge značajne razlike, verovatno usled reinterpretacije prošlosti radi prilagođavanja željenom cilju. U ovoj analizi pokušaćemo da ih pobrojimo, bez hijerarhijskog redosleda, sa rizikom da neke budu propuštene, kao i da postoji nezaobilazna subjektivnost.

Prvo, Srbija danas nije međunarodno izolovana kao što je bila tokom perioda nacionalističkog režima Milošević-Šešelj kao posledica kompaktne ideološke osude.

Tvorevina ovog režima pod skraćenicom SRJ bila je parija međunarodnog poretka, izopštena iz UN i evropskih integracija, šta više izložena jednoglasnim, osim Zimbabvea, političkim, ekonomskim i vojnim sankcijama međunarodne zajednice kao glavni uzročnik ratova za teritorije na prostoru bivše Jugoslavije.

Današnja Srbija članica je UN, Interpola i Europola, integrisana u svetska finansijska tržišta, nominalno kandidat za članstvo EU, ima široku mrežu trgovinskih sporazuma od CEFTA do bilateralnih sporazuma, vojnu saradnju kako sa NATO tako i sa drugim zemljama, itd.

Nosioci srpskih pasoša putuju bez viza u zemlje Evropske unije i slobodno se kreću po čitavom Balkanu, što je bilo nezamislivo devedesetih godina XX veka.

Drugo, Ruska Federacija i Kina, uprkos upornim nastojanjima nacionalista od Bore Miloševića do Mire Marković, devedesetih godina prošlog veka pratile su SAD i evropske zemalje u njihovom odnosu prema Srbiji.

Kina je mahom bila neutralna, bez ikakvog ekonomskog uticaja, a Rusija je podržala svaki zahtev „kolektivnog Zapada“ prema režimu Milošević-Šešelj.

U Srbiji XXI veka uticaj ideološki izmenjene, konzervatorističke (nacionalističke, autoritarne i klerikalne) Rusije u direktnom sukobu sa „kolektivnim Zapadom“ je daleko veći, posebno na planu bezbednosti.

Dodela ordena FSB-a Vulinu i poltronski odnos prema ruskim kolegama, bio je nezamisliv u vreme Jovice Stanišića ili Radeta Markovića.

Kina pak kontroliše neke od strateških, ne samo u ekonomskom, već i u socijalnom smislu, resursa Srbije, proizvodnju čelika i bakra. Paradoksalno, Srbija je danas manje suverena nego što je to bila poslednje decenije prošlog veka.

Naravno tadašnja suverenost je bila nemoralna sa stanovišta ljudskih i materijalnih žrtava koja je ta „suverenistička“ politika proizvela na prostoru bivše SFRJ, ali je to bila politička odluka doneta od strane srpskih političara.

U budućnosti postoji mogućnost da takva ista politika može biti ponovljena, ali ne zato što je ta odluka doneta u Beogradu, već u Moskvi, a srpski političari i vojnici će je izvršiti.

Treće, Srbija je demografski drugačija, 1991. godine imala je preko 7,8 miliona stanovnika (bez Kosova), a 2022 godine oko 6,5 miliona.

Imajući u vidu da je prema popisu iz 2002. godine bilo 762.000 popisanih, a izbeglih lica iz bivših republika Jugoslavije, može se zaključiti da bi bez tog priliva sadašnje stanovništvo bilo na ispod 6 miliona što je pad od preko 20% u prethodnih 30 godina.

Imajući u vidu da se „rezervoar“ imigranata iz BiH i Hrvatske iscrpeo ne samo da je realno očekivati da će stanovništvo Srbije još brže opadati, već i da će prosečna stopa starosti porasti dramatično, 2023. godine je ona 43,8 godina, a 1990. godine je bila 36,2 godine, opet bez Kosova.

Posledično, došlo je i do pada gustine naseljenosti sa 100,8 lica po kvadratnom kilometru 1991. godine, na 85,7 prema popisu 2022. godine.

U poređenju, druga članica tzv. SRJ, Crna Gora, se ne suočava sa ovom egzistencijalističkom demografskom pretnjom imajući u vidu da je njeno stanovništvo u istom periodu poraslo sa 610.000 1991. godine na 633.000 stanovnika prema preliminarnim rezultatima popisa iz 2023. godine.

Takođe je u političkom smislu bitan i podatak da je 1991. godine oko 55% stanovništva Srbije živelo u gradovima, a prema popisu 2022. godine 75%.

Četvrto, srpsko društvo je nesumnjivo bogatije i prosperitetnije društvo nego devedesetih godina prošlog veka.

Statistika o bruto domaćem proizvodu je dovoljno ilustrativna, BDP po glavi stanovnika 2022. godine je bio 9607 evra, odnosno 63 milijardi USD, 1995. godine 16,8 milijardi, a 2000. godine 6,8 milijardi USD prema podacima Svetske banke.

Prosečna zarada se u periodu od 1991 do 1993. godine smanjila na 1/3, a u periodu od 2000. godine do danas porasla četrdeset puta u nominalnom iznosu, uz hiperinflaciju najjaču ikad zabeleženu u istoriji ekonomije, prema stopi i dužini trajanja. Inflacija je od 1992. godine do januara 1994. godine dostigla godišnju stopu od 5.578 triliona odsto ili oko 113 odsto na dan.

U odnosu na ovu traumu, današnja stopa inflacije od oko 7,6%, decembru 2023. godine, iako je dostigla čak 15,8% u januaru prošle godine, deluje poprilično bezazleno sa svojih 0,02% na dan i ne može izazvati takve društvene potrese koje bi uzrokovali kumulirani efekat protesta koji se desio 1992. godine, 1996., 1999. i na kraju 2000. godine.

Peto, Srbija je sve do 1999. godine uspevala da očuva svoj teritorijalni integritet i suverenitet u skladu sa Ustavom.

Međutim čitav XXI vek provodi u egzistencijalističkoj, kognitivnoj disonanci, protivrečnosti između onoga što bi htela da bude i onoga što jeste, jer nema vlast nad Kosovom, što neminovno rađa nelagodnost kao izraz straha po opstanak države/nacije.

Šta više, osećanje odbačenosti od strane onih sa kojima je stanovništvo u Srbiji, i srpski narod, proveo veći deo XX veka u zajednici, podstaknuto je dodatno 2006. godine kada je Crna Gora proglasila nezavisnost, a samim tim Srbija se mora svakodnevno suočavati sa svojom idejom o nedefinisanoj državi sa stanovišta suvereniteta i teritorijalnog integriteta.

Šesto, Srbija je daleko politički aktivnija u regionu nego što je to bila pre dvadeset godina, a njen oblik aktivnosti se u odnosu na devedesete godine drastično promenio, sa vojne i oružane sile prešla je na „meku“ moć.

Srpski nacionalisti su svoju ideologiju prilagodili, te je Velika Srbija zamenjena „mekšim“ konceptom „srpskog sveta“ sa dva osnovna cilja: identitetski inženjering nad Srbima u Srbiji i identitetska briga o Srbima izvan Srbije, radi mesijanske, paraonoidne opsesije kontrole teritorije.

U tom kontekstu „srpski svet“ predstavlja jedinstven identitetski, ontički, pa samim tim i izborni prostor za srpske nacionaliste koji se direktno mešaju i utiču na političke procese u Bosni i Hercegovini i Crnoj Gori.

Pojava „šetanja“ birača na tom prostoru je nužna posledica stvaranja jedinstvenog prostora informacionog (propagandnog), ekonomskog i bezbednosnog uticaja, poduprtog ideološkim delovanjem militantnog krila SPC.

Ambicije srpskih nacionalista su jasne i prema Makedoniji i Hrvatskoj, ali ipak ograničene su objektivnim faktorima, jezičkom barijerom, prisustvom albanske manjine i relativno dobrim odnosima sa Albanijom, s jedne strane, i organizovanošću hrvatske države s druge strane.

Sedmo, Srbija je danas ideologiziranije društvo, paradoksalno, nego devedesetih godina prošlog veka, što se najuočljivije na primeru autocenzure opozicionih partija.

Nijedan član delegacije Beogradskog kruga koja je npr. otišla u opsednuto Sarajevo 1994. godine, nije hapšen ili prebijan zbog tog političkog čina.

Danas većini opozicionih prvaka ni ne pada na pamet da ode u Sarajevo radi uspostavljanja saradnje sa političkim strankama koje deluju na nivou Bosne i Hercegovine i koje se suprotstavljaju konceptu identitetske, etničke podele ove države. S druge strane srpski nacionalisti intenzivno deluju na prostoru „srpskog sveta“.

Međutim, uprkos nacionalističkoj propagandi koja uključuje i interpretaciju sportskih uspeha u isključivo u ključu „nacionalnih bitaka“, te izmišljanje novih tradicija i „izvornih narodnih pesama“, srpsko biračko telo začuđujuće mlako reaguje na identitetski inženjering.

Mogući razlog može biti da je stanovništvo Srbije otupelo na nacionalističke podsticaje, pa predstavlja poprilično nereaktivno biračko telo, a ono koje nije jasno izrazilo se u protestima protiv nasilja.

Najbolji dokaz tome je da su, uprkos sveoubuhvatnim naporima, izostale bilo kakve masovnije manifestacije usled pogibije trojice srpskih nacionalista u Banjskoj prošle godine.

Osmo, kombinacija trauma, kapitulacija u sukobu sa NATO, izolacija od sveta i ekonomsko propadanje, bila je okidač za proteste koje su doveli do izborne promene i odbrane ostvarenog rezultata na izborima 2000. godine kada je Koštunica pobedio Miloševića, i 2001. godine kada je DOS uklonio dotadašnji režim SRS-a i SPS-a.

Od navedenih faktora jedino Kosovska trauma i dalje ima neku ubedljivost u moru trauma koje se svakodnevno prizivaju i reinterpretiraju i podsećaju stanovništvo na indukovane egzistencijalističke pretnje. Cilj je stvaranje i održavanje mentaliteta opsadnog stanja u kom su potom nacionalisti glavni zaštitnici.

Međutim, naučivši iz lekcija sukoba sa NATO, poslednjim u Banjskoj, oktobra 2023. godine, srpski nacionalisti su posvećeni održavanju privida kakve takve stabilnosti na Balkanu što je glavna preokupacija zapadnih zemalja kako danas, tako i pre trideset godina.

Bezbednosni prioritet NATO-a je da ne dođe do otvaranja novog žarišta u kontekstu rata u Ukrajini, sukoba na Bliskom istoku, opterećenim linijama snabdevanja, kineskom ekonomskom i vojnom ekspanzijom, nestabilnošću u Latinskoj Americi i migratornim i humanitarnim krizama u Africi. Sa stanovišta ovog razumljivog prioriteta veći deo današnje opozicije u Srbiji neuverljiviji je nego vladajuća koalicija.

Krajem devedesetih godina XX veka bilo je jasno srpskim biračima, opozicionim partijama i međunarodnoj zajednici da se njihovi interesi, iz različitih razloga, podudaraju u zaključku da se režim Milošević-Šešelj mora zameniti.

Danas to nije slučaj, iz svih prethodno navedenih razloga.

Zapadne zemlje neće doneti zaključak da je Srbija u raljama režima koji nije moguće reformisati, već se mora zameniti, kako je to bio slučaj tokom devedesetih godina, osim ako zvanična srpska politika ne pređe „crvene linije“ u eskalaciji međunacionalnih tenzija izazivanjem oružanih sukoba.

U tom smislu većina opozicionih partija ne deluje ideološki uverljivo da neće preći crvene linije.

Argumentovane optužbe za manipulaciju nad izborima i potreba za istim ukazuju na erodirano biračko poverenje nakon 12 godina neprekidnog učešća u vlasti, sa raznim modifikacijama, SNS-a, a posebno SPS-a.

Istovremeno, te su optužbe razlog i erozije poverenja u međunarodnim okvirima, prvenstveno među onim političkim snagama u Evropi koje se i u svojoj kući bore protiv identitetskih ideologija, prvenstveno nacionalizma, kao glavnih pretnji po slobodu i demokratiju.

To ipak nije dovoljno, srpska opozicija, pored toga što je dobrim delom identitetska, na prostoru Zapadnog Balkana nije ponudila dovoljno uverljiv projekat koji može da garantuje stabilnost, a koji se ne svodi samo na demokratizaciju Srbije i nevoljko pristupanje EU.

Takav projekat nužno znači neki „svet“, šire shvatanje sigurnosti za sve stanovnike bivše Jugoslavije, uključujući i Srbe, kao alternativu „srpskom svetu“.

Opoziciono zlurado spočitavanje Vučiću da navodno okultno sarađuje sa Kurtijem radi opstanka na vlasti, ima isti efekat po izborne rezultate kao i prizivanje kiše dodolama, jer ne trpi analizu prirode i interesa srpskog nacionalizma.

Takve i slične teze neće dovesti do značajnije promene u stavovima birača u Srbiji, Bosni ili Crnoj Gori u korist opozicije, a biće stalni ometajući faktor u odnosima srpskih opozicionih partija sa međunarodnom zajednicom, makar sa onim delom koji je iole zainteresovan za poštovanje demokratije, ljudskih prava i sloboda u srpskom društvu.