Prijatelji Crne Gore u odbrani njenog prava na samoopredjeljenje i državnu samostalnost (1919-1925)

Za aktuelno.me

Piše: Novak ADŽIĆ

U uticajnom londonskom listu „Daily Telegraph“ Aleksandar Divajn, najveći branilac prava na opstanak i nezavisnost Crne Gore u ango-saksonskom svijetu, je 2. jula 1919. godine objavio opširan članak pod nasovom „Case of Montenegro“, u kome je energično stao u odbranu kralja Nikole i politike crnogorske vlade u egzilu, koju je predvodio Jovan Simonov Plamenac.

Divajn je tvrdio da niko ne vjeruje u ozbiljnost, validnost i legalnost tzv. Podgoričke skupštine iz novembra 1918.g., te je naglasio da iako je Crna Gora tokom rata bila odan i časan saveznik, da se prema njoj loše postupalo, počinjen je presaden u odnosu na nju, za što Divajn adresira odgovornost vladama Velike Britanije, Francuske i SAD. Divajn je pitao u tome tekstu: “Zašto velike sile ne obnove Crnu Goru i tako ispune svoja obećanja i učine ono isto što su učinile za Srbiju i Belgiju? Zašto velike sile dopuštaju jednom savezniku da vojnički osvoji drugu savezničku državu pod izgovorom odbrane savezničkih interesa, poslije čega je došlo do oružanog ustanka, krvoprolića, bijede?“[1]. Divajn nudi odgovore na postavljena pitanja tako što zaključuje da su saveznici takvim svojim odnosom željeli da „nagrade srpsku dinastiju i Kraljevinu Srba, Hrvata i Slovenaca“ i opet pita da li je pravedno da Crna Gora bude uništena kao nezavisna država, te konstatuje da „Pitanje Crne Gore nije dinastičko pitanje, to je pitanje nezavisnosti naroda koji je uživao svoju slobodu od IX vijeka“, „pitanje nezavisnosti je, takođe, ispunjenje svečanog obećanja koje su u više navrata dali saveznici“[2]. Tvrdeći da je za uništenje Crne Gore odgovorna zvanična Francuska, Divajn zapaža da „francuska diplomatija želi da stvori Veliku Srbiju kao garanciju za milijarde pozajmljene srpskoj vladi; tek treba da se vidi da li eksploatacija Balkana od strane jedne grupe međunarodnih bankara ima neke veze sa ovim izuzetnim postupcima. To je, nesumnjivo, sukob između finansija i slobode“[3], kategoričan je Divajn.

Alex. Divajn se obraćao pismima i američkom predsjedniku Vilsonu tražeći podršku za pravedno rješenje crnogorskog pitanja. U memorandumu Vilsonu pod naslovom „Crnogorski slučaj. Apel za nezavisnost“ od 15. jula 1919. godine Aleksandar Divajn je iznio povijest borbe Crne Gore i zahtijevao restauraciju njene državne suverenosti i nezavisnosti, potencirajući da velike sile nijesu smjele uništiti Crnu Goru zbog države Srba, Slovenaca i Hrvata. Divajn je apostofirao da se trebalo voditi računa o nezavisnosti crnogorskog naroda, koji u svojoj istoriji nikada nije izgubio slobodu pred neprijateljem. Tražio se da se isprave brojne učinjene nepravde prema Crnoj Gori[4].

Brojni britanski političari prijatelji Crne Gore i intelektualci zahtijevali su u britanskom parlamentu i javnosti da se objavi izvještaj misije grofa Džona de Salisa[5] koja je boravila u Crnoj Gori, a kojeg je Salis sačinio i dostavio britanskoj vladi tokom 1919. godine. Među onima koji su to zahtijevali isticao se i Aleksandar Divajn. Tokom septembra 1919. godine, Divajn je, u dva navrata, pisao Edvardu Hausu[6], kritkujući britansku administaciju što nije objavila Salisov izvještaj i insistirao od Hausa da o tome da izjavu, ali je Haus to odbio da učini[7]. Takođe, 18. septembra 1919. Godine, Divajn je tražio od lorda Kerzona od Kedlstona[8] da objavi Salisov izvještaj. Tokom septembra 1919. godine tražio je od Forin ofisa i Ministarstva finansija da isplate subvencije crnogorskoj vladi i dvoru u egzilu i da se spriječi  prisajedinjenje Crne Gore Srbiji.

Divajn je bio dosljedan u promovisanju crnogorskog prava na samoopredjeljenje i u tom smislu je tražio od britanskih političara podršku za pravo na egzistenciju Crne Gore. Stoga se 5. januara 1920. godine obratio pismom vikontu (lordu) Herbertu Džonu Gledstonu mlađem, poslaniku u britanskom parlamentu, (u Domu Lordova) inače, jako naklonjenom Crnoj Gori, podvlačeći da će „odbacivanje crnogorskog prava na samoopredjeljenje“, kako veli, „biti krunski akt nepravde, i nikakvo pravo rješenje“[9].

Podržavajući aktivnosti crnogorske vlade na čelu sa Jovanom S. Plamencem, Divajn je i prilikom Plamenčeve političke misije u Londonu 1920. godine, bio u ulozi njegovog savjetodavca, pružajući mu značajnu logistiku.

Aleksandrar Divajn je iz Vinčestera 9. juna 1920. godine poslao opširan izvještaj o stanju u Crnoj Gori lordu Kerzonu, državnom sekretaru za spoljne poslove Velike Britanije, u kome, pored ostalog, kaže da je srpska vlada sa svojim trupama vojnički okupirala Crnu Goru, te konstatuje da od strane Velkih sila nije priznata „nasilna okupacija Crne Gore od strane Srbije“. Divajn, u tome izvještaju, opisuje očajno ekonomsko-socijalno stanje u kome se nalaze Crna Gora i Crnogorci. Taj svoj izvještaj Divajn završava riječima: „Nikad se ne smije zaboraviti, da je Crna Gora jedina od savezničkih zemalja ovako izuzetno tretirana i da joj za vrijeme cijelog rata nije bilo dozvoljeno da prima ikakve pomoći, a otkako je okupirana od Srbije, sva je pomoć bila obustavljena svima onim Crnogorcima, koji se nijesu složili sa nasilnom okupacijom od strane Srbije“.[10]

Aleksandar Divajn i drugi brojni ugledni stranci koji su se borili za pravo, čast i slobodu Crne Gore izuzetno su cijenili žrtve koje su pdonosili crnogorski ustanici, zelenaši i komiti u borbi protiv srpskih okupacionih trupa. U tom smislu je i Divajn gerilske vođe Sava Raspopovića[11], Petra Zvicera[12] i druge smatrao herojima koji su pali u borbi za slobodnu i nezavisnu Crnu Goru.

Divajn je slao i novčanu pomoć familiji Sava Raspopovića, koja je u siromaštvu živjela u egzilu u Italiji. Naime, porodica Sava Raspopovića živjela je tokom 1922. godine u velikoj oskudici u Italiji, u Rimu: i to supruga Savova, Petrana Raspopović (po rodu Petrović iz Kuča) sa troje đece (sin Ilija Raspopović, imao je tada 7 godina, kćerka Darinka Raspopović, 9 godina, Jelena Raspopović, kćerka, 8 godina). Petrani Raspopović i njenoj đeci novčanu pomoć slao je i Aleksandra Divajn preko belgijskog konzula u Bariju[13].

Djelatnost Aleksandra Divajna u korist Crne Gore bila je u saglasju sa djelatnošću brojnih crnogorskih komiteta u Italiji, koju su predvodili prof. dr Antonio Baldaći, predsjednik Komiteta za nezavisnost Crne Gore u Bolonji, te prof. dr Pjetro Amoroso, prof. Marino Borbikoni iz San Marina i brojni drugi, sa kojima je Divajn dugo bio u intenzivnoj komunikaciji, prepisci, saradnji, zalažući se permanentno za ispravljanje velike nepravde počinjene prema Crnoj Gori, što je urađeno flagrantnim kršenjem ustavnog prava Kraljevine Crne Gore i međunanarodnih ugovora- sa obavezujućim principom i snagom- pacta sund servanda[14].

Divajn je u cilju afirmacije borbe za crnogorski opstanak aktivno sarađivao, održavao prepisku, posebno tokom 1923 i 1924. godine, sa američkim arhitektom Vitni Vorenom, o čemu svjedoči sačuvana Vorenova arhiva koja je pohranjena u biblioteci Harvard univerziteta[15], iz koje se uočava filantropska, iskrena i prijateljska, djelatnost brojnih stranaca u korist Crne Gore i crnogorskog naroda, tada okovanih velikosrpskim sindžirima.

[1] Alex. Devine, „Case of Montenegro“, „Daily Telegraph“ , London, 2. Jula 1919. Vidi o tome:  Prof. dr Dragoljub R. Živojinović, „Crna Gora u borbi za opstanak 1914-1922, Beograd, 1996, str. 275-276.

[2] Ibidem.

[3] Ibidem.

[4] Alexander Devine, “Case of Montenegro. Plea for Independence”. Prilog pismu Divajna Vilsonu, Vinčester, 15. VII 1919. godine. Hartije Vudroa Vilsona, serija VI, kutija 595. Rukopisno odjeljenje kongresne biblioteke u Vašingtonu. Citirano prema. Dr Dragoljub Živojinović, n.d. str. 204.

[5] Grof Džon Frensis Čarls de Salis, (19. VII 1864-14. I 1939), britanski diplomatski predstavnik (poslanik) u Crnoj Gori (1910-1916), potom britanski poslanik pri Vatikanu (1916-1923). Bio je šef međunarodne (američko-britanske) misije koja je 1919. godine ispitivala stanje u Crnoj Gori. Sačinio o tome izvještaj, kojeg je, uprkos brojnim insistiranjima u britanskom parlamentu, odbila da objavi britanska vlada.

[6] Edvard Haus (Edward Mandell House, 26. VII 1858. – 28. III 1938), američki diplomata, političar i savjetnik predsjednika Vilsona, član Demokratske stranke.

[7] Vidi o tome: Dr Dragoljub Živojinović, “Kraj Kraljevine Crne Gore 1918-1921”, Beograd, 2002, str. 199.

[8] Džordž Natanel Kerzon (1859-1925), lord od Kedlstona, britanski političar, pisac, parlamentarac i ministar. Postao član Parlamenta 1886. kao konzervativac. Obavljao dužnost pomoćnika ministra za Indiju (1891-1892), te pomoćnika ministra spoljnih poslova (1895-1898). Grof je postao 1911, a markiz 1921. godine. Lord Kezon bio je ministar spoljnih poslova Velike Britanije (1919-1924).

[9] DACG, FEV, Jovan Plamenac 1919-1921, fascikla 109-110, Aleks Divajn-Vikontu Gledstonu, 5. januar 1920. i Prof. Dr Šerbo Rastoder, « Crna Gora u egzilu 1918-1925 », Podgorica, 2004, str. 300.

[10] Divajnovo pismo lordu Kerzonu od 9. juna 1920. godine sa prilogom-raportom britanske misije za pomoć Crnoj Gori u cjelosti je objavljeno u: “Nekoliko stranica iz krvavog albuma Karađorđevića-Dokumenta o zločinima Srbijanaca u Crnoj Gori”, Rim, 1921,  str. 44-49.

[11] Savo Raspopović (Martinići, 1879.- Šćepan do, okolina Nikšića, 28. XII 1923), komandir (major) crnogorske vojske, heroj, patriota, jedan od glavnih zelenaških ustaničkih i gerlskih vođa (1919-1923) u borbi protiv srpske vojske, žandarmerije i bjelaša na prostoru Crne Gore, politički emigrant u Italiji, iz koje se vratio 1922. I nastavio sa komitskim akcijama i junački poginuo sa grupom od 11 rodoljuba u Šćepan dolu u Rubežima kod Nikšića 28. XII 1923. godine.

[12] Petar Zvicer (Rokoči, Cuce, 1896. – Šćepan do, 28. XII 1923), crnogorski junak i zelenaški ustanik i jedan od najčuvenijih komitskih vođa u borbi protiv srpske okupacije i aneksije Crne Gore (1919-1923). Aprila 1923. srpska žandamerija pobila je i spalila u Rokočima u Cucama cijelu njegovu porodicu. Ubijen je sa komitskom grupom u Šćepan dolu u Rubežima kod Nikšića 28. XII 1923. godine.

[13] DACG, Fond emigrantske vlade, Cetinje, Jovan Plamenac 1919-1921, fascikla 109-110, Miloš Vučinić-Kraljevskom Crnogorskom ministarstvu spoljnih poslova, jul 1922.

Citirano prema: Prof. Dr Šerbo Rastoder, „Crna Gora u egzilu 1918-1925“, knj. I, Podgorica, 2004.str. 188.

[14] Princip međunarodnog prava po kome se zaključeni međunarodni ugovori moraju poštovati i izvršavati.

[15] Vidi o tome:  Warren Whitney, 1864-1943, Papers, Harvard University library, series V, Correspondence with Whitney Warren and others, No, 191-193.

*Zabranjeno je kopiranje i korišćenje objavljenog sadržaja bez saglasnosti redakcije portala Aktuelno.me i autora teksta