Za aktuelno.me
Piše: Novak Adžić
Na području Kraljevine Crne Gore, poslije njenog nelegalnog i nelegitimnog ulasku u KSHS krajem 1918. godine, uspostavljen je sistem organizacije nove vlasti. Tada nastaju, sa novim političkim stanjem i okolnostima u zemlji, snažne antagonističke pojave i odnosi u društvu, izazvani prilikama stvorenim donošenjem odluka Podgoričke skupštine 1918. godine i reakcijom na njih, izbijanjem Božićnog ustanka januara 1919. godine, što je produkovalo dugogodišnje ustaničke akcije i komitski pokret koji je trajao do 1929. godine. Crna Gora postala je zemlja zgarišta, krvi i pepela, pretvorena u takvu nakon njene aneksije Srbiji pod žezlom srpskog regenta Aleksandra Karađorđevića. On „je konačno uspio da vidi anektiranu Crnu Goru i 6000 crnogorskih domova uništenih i spaljenih do pepela-gdje su kao rezultata svega najbolji ljudi Crne Gore koji su preživjeli ili izbjegli neizrecivu brutalnost njegove bande sada u egzilu i čekaju momenat da zadaju smrtonosni udarac uništiteljima njihovog voljenog ognjišta“ [1].
Najprije je prostor bivše Kraljevine Crne Gore[2], na osnovu naredbi Vrhovne Komande iz Beograda od 30. XII 1918. godine i od 8. januara 1919. godine, stavljen pod vojnu upravu Štaba Komande Zetske divizijske oblasti sa sjedištem na Cetinju, koja je bila u sastavu II Armijske oblasti sa sjedištem u Sarajevu. Nakon što je Dragutin Milutinović povučen s tog položaja, odlukom Vlade i Vrhovne Komande, na čelo Komande Zetske divizijske oblasti postavljen je general Miloš Mihailović, a poslije njega general Aleksandar Stojišić, koji su nekoliko godina upravljali prostorom bivše Kraljevine Crne Gore kao vojni guverneri. U to vrijeme su došle do izražaja konstantne represivne mjere režima u pacifikaciji Crne Gore. U Božićnom ustanku je učestvovalo preko 4.000 Crnogoraca, a vlasti su zapalile od 1919. do 1929. preko 5.000 kuća boraca za pravo, čast i slobodu Crne Gore. U zatvorima je, u tome periodu, sukcesivno, utamničeno oko 3.000 Crnogoraca, dok je ubijeno oko 2.000 ustanika, članova ustaničkih porodica i njihovih krvnih i drugih srodnika, te njihovih podržavalaca, pomagača i uopšte seljaka i građana, u znak odmazdi režima zbog odmetničke akcije. Emigriralo je od kraja 1918. godine preko 3.000 Crnogoraca, koji su se protivili nasilnoj aneksiji Crne Gore, od kojih se jedan dio kasnije vratio u zemlju, dok je znatan dio ostao u emigraciji.
Na političko i ukupno društveno stanje u zemlji značajan uticaj imale su djelatnosti crnogorske političke emigracije od 1918. do 1925. godine. Društvo u Crnoj Gori suočava se sa vrstom građanskog rata, jakim, sa krvavim posljedicama iskazanim, bjelaško-zelenaškim oružanim i političkim konfliktom. U to vrijeme dolazi do pojave i jačanja djelatnosti i uticaja raznih političkih partija, koje se bore za mandate u unitarnom Parlamentu, s tim što je uticaj političkih subjekata iz Crne Gore u jugoslovenskoj državi bio sveden na nivo statističke greške. Stanovništvo na prostoru bivše Kraljevine Crne Gore, bilo je suočeno sa brojnim zločinima i terorom vlasti[3].
Crnogorsko društvo (agrarno nerazvijeno, saobraćajno izolovano, kulturno zapušteno, te podvrgnuto prosvjetnoj indoktrinaciji uvođenjem školskog sistema Srbije na njegovom prostoru, bez iole ozbiljnije industrijske proizvodnje i investicija nove države, iscrpljeno i demografski desetkovano u prethodnim ratovima i slično) u KSHS/Kraljevini Jugoslaviji (1919-1941) odlikuje se teškim ekonomsko-socijalnom i drugim položajem. Nedostatak plodne zemlje za obrađivanje, glad, pečalba i drugo uzimali su svoj danak.
U tom periodu pojavljuje se enormno nezadovoljstvo u narodnim masama, što se emanira porastom snaga federalističkog i komunističkog otpora organizaciji postojeće vlasti, uređenju jugoslovenske države i socijalno-ekonomskoj zapostavljenosti i obespravljivanju Crne Gore.
U takvom istorijsko-političkom kontekstu dolazi na prostoru bivše Kraljevine Crne Gore do suđenja političkim oponentima režima i protivnicima načina jugoslovenskog „ujedinjenja”, koji su tome pružili otpor, kako oružanim putem, tako i na druge načine, manifestujući svoje neslaganje sa stanjem u kojemu su se kako oni, tako i njihova zemlja nalazili[4].
Pitanje inkorporiranja Crne Gore KSHS dugo je ostalo otvoreno sa stanovišta međunarodnog prava i međunarodnih odnosa. Nijedna Velika sila nije priznala nelegalne i nelegitimne odluke Podgoričke skupštine[5] od 13/26. XI 1918. godine. Tim odlukama je proklamovana nasilna aneksija Crne Gore Srbiji pod dinastijom Karađorđevića, te svrgnut kralj Nikola i dinastije Petrović Njegoš s crnogorskog prijestola[6]. U prvodecembarskom aktu o ujedinjenju i stvaranju KSHS 1918. godine, Crna Gora nije ni pomenuta, jer je regent Aleksandar Karađorđević smatrao da je ona odlukama Podgoričke skupštine već postala sastavni dio Srbije ili je iz opreza namjerno izostavio da pomene Crnu Goru, smatrajući da crnogorsko pitanje nije još riješeno sa stanovišta međunarodne politike. Delegacija Podgoričke skupštine svoje odluke krajem decembra 1918. godine uručila je u Beogradu regentu Aleksandru, nakon što je već bilo proglašeno stvaranje KSHS. Nakon prijema tih odluka, Srbija je prekinula diplomatske odnose sa Kraljevinom Crnom Gorom 28. decembra 1918. godine, povlačeći svog poslanika pri crnogorskom Dvoru i Vladi u Nejiu-Tihomira Popovića[7].
Međutim, prekid diplomatskih odnosa Velikih sila i drugih država sa Kraljevinom Crnom Gorom uslijedio je znatno kasnije. Francuska je prekinula diplomatske odnose sa Crnom Gorom 20. decembra 1920. godine, notom koju je njen poslanik pri crnogorskom dvoru Horas Delaroš Verne uručio kraljevskoj crnogorskoj Vladi. U toj noti poslanik Verne saopštio je da Francuska priznaje rezultate parlamentarnih izbora za jugoslovensku konstituantu, održanih 28. novembra 1920. godine, tvrdeći da je njima potvrđeno da je „prisajedinjenje Crne Gore Kraljevstvu SHS svršen čin”[8]. Velika Britanija je 12. avgusta 1920. godine povukla svog diplomatskog predstavnika koji je do tada bio akreditovan kod crnogorskog Dvora u Nejiu kod Pariza, ser Džordž Grehama, s obećanjem da će ga zamijeniti, ali to više nije učinila. Britanija je zvanično prekinula diplomatske odnose sa Crnom Gorom 18. marta 1921. godine[9]. SAD su 21. januara 1921. godine prekinule diplomatske odnose sa Kraljevinom Crnom Gorom i njenim Dvorom i Vladom u egzilu, iako su priznale KSHS još 7. februara 1919. godine[10]. Kanada je 12. aprila 1921. godine prekinula diplomatske odnose sa Crnom Gorom. Italija nikada oficijelno nije priznala čin „ujedinjenja”, odnosno, aneksije Crne Gore Srbiji. Međutim, ona je s KSHS zaključila Rapalski ugovor 12. novembra 1920. godine, i izvršavala njegove odredbe, a istovremeno održavala je diplomatske odnose sa nejskom i rimskom crnogorskom Vladom do 1922. godine, koje su se sve više svodili na nezvanične odnose, kada ih je de facto i prekinula. Brojnim ugovorima koje su potom zaključile Italija i Kraljevina SHS/Kraljevina Jugoslavija realno se pokazalo da je indirektno i Italija priznala srpsku aneksiju Crne Gore.
Crnogorski dvor i Vlada egzistirali su u egzilu i bili zvanični reprezenti Ustava i zakona i međunarodnog subjektiviteta Kraljevine Crne Gore (1919-1922). Međutim, uprkos činjenici da ne postoji nijedan međunarodni ugovor po kome je Crna Gora izričito sa stanovišta međunarodnog prava prestala da postoji; da su Velike sile održavale odnose sa crnogorskom Dvorom i Vladom par godina poslije odluka Podgoričke skupštine i proglašenja KSHS 1. decembra 1918. godine; te da je u međunarodnoj politici i javnosti dugo bilo aktuelno crnogorsko pitanje, ipak je Crna Gora faktički, ne i pravno, kao nezavisna i suverena država prestala postojati odlukama Podgoričke skupštine i prvodecembarskim aktima o ujedinjenju, te potom i sukcesivnim priznavanjem KSHS od strane Velikih sila i drugih država i uspostavljanjem, u uslovima srpske i savezničke okupacije Crne Gore, sistema vojne i civilne vlasti na prostoru Kraljevine Crne Gore pod kontrolom i upravom Beograda.
[1] Nikola Petanović, „Crnogorsko ogledalo“, Matica crnogorska, Cetinje-Podgorica, 2006, str. 76).
[2] Državni prostor Crne Gore oktobra 1918. godine okupirale su srpske trupe-Skadarske, preimenovane u Jadranske-pod komandom pukovnika, docnijeg generala Dragutina Milutinovića. Značajan dio crnogorske teritorije okupirale su i savezničke trupe.
[3] Vidi o tome i: „Nekoliko stranica iz krvavog albuma Karađorđevića-dokumenta o zločinima Srbijanaca u Crnoj Gori“, Rim, 1921. O tome vidi više: Dr Šerbo Rastoder, “Skrivana strana istorije-crnogorska buna i odmetnički pokret 1919-1929“, Tom I-IV, Bar, 1997 i Novak Adžić, „Crnogorski heroji Savo Raspopović i Petar Zvicer“, Cetinje, 2002; „Sudbine crnogorskih patriota 1919-1941“, Podgorica, 2004; Novak Adžić, „Borci za nezavisnu Crnu Goru 1918-1941“, Tom I, Cetinje, 2008 i tom II, Cetinje, 2010.
[4] O društvu u Crnoj Gori u KSHS i Kraljevini Jugoslaviji vidi detaljno: dr Živko Andrijašević i dr Šerbo Rastoder, „Istorija Crne Gore”, Podgorica, 2006. str. 299-405. O statusu Crne Gore u KSHS i Kraljevini Jugoslaviji 1918-1941. godine vidi i: dr Radoje Pajović, „Crna Gora u Kraljevini Jugoslaviji“ objavljeno u zborniku radova „Crna Gora pred izazovima budućnosti“, Matica crnogorska, Cetinje, 1996. str. 25-32.
[5] Vidi više o tome: Dr Šerbo Rastoder, „Crna Gora u egzilu 1918-1925“, knjiga II, Podgorica, 2004. str. 67.
[6] Vidi o tome i: Dr Hrvoje Matković, „Povijest Jugoslavije“, Zagreb, 2003. str. 60 i 62.
[7] Vidi više: Dr Vojislav Vučković, „Diplomatska pozadina ujedinjenja Crne Gore i Srbije“, Jugoslovenska revija za međunarodno pravo, br. 2, Beograd, 1950, str. 256; Dr Bogdan Krizman, „Pitanje međunarodnog priznanja jugoslovenske države 1919. godine“, Istorija XX veka, Beograd, 1962, str. 348 i Novak Adžić, „Poslanstva u Crnoj Gori 1878-1921“, Cetinje, 2002, str. 40.
[8] Vidi: „Uloga Francuske u nasilnoj aneksiji Crne Gore“ (izdanje na francuskom jeziku, Ministarstva spoljnih poslova Kraljevine Crne Gore, Rim, 1921, izdanje na crnogorskom jeziku –priredio i pogovor napisao dr Šerbo Rastoder, Bar, 2000, str. 11-12.
[9] Vidi o tome: Dr Milan Bartoš, „Međunarodno javno pravo“, knjiga I, Beograd, 1954. str. 209; Dr Ilija Radosavović, „Međunarodni položaj Crne Gore u XIX vijeku“, Beograd, 1960. str. 123-124; Novak Adžić, „Poslanstva u Crnoj Gori 1878-1921“, Cetinje, 2002. str. 19.
[10] Vidi o tome: Živko M. Andrijašević i Šerbo Rastoder, „Crna Gora i Velike Sile“, Podgorica, 2006, str. 188.
*Zabranjeno je kopiranje i korišćenje objavljenog sadržaja bez saglasnosti redakcije portala Aktuelno.me i autora teksta