O crnogorskom nacionalnom kultu istorijskog vladara Ivana Crnojevića

Za aktuelno.me

Piše: Novak ADŽIĆ

Iako je bio istoričar po osnovnoj vokaciji, koji je jedva, nakon dugogodišnjeg (12 godina) studiranja na više fakulteta (Zagreb, Beč, Krakov i Grac) uspio, i to jako kasno, završiti fakultet (1924. godine u Gracu), jer je to bio uslov da bi sačuvao državni posao, Ivan-Ivo Andrić gotovo da nije imao nijedan ozbiljni istoriografski rad u svojoj karijeri o Crnoj Gori. Ako, naravno, izuzmemo njegov književno-istoriografski esej “Njegoš kao tragični junak kosovske misli” (Beograd, 1935, stranice 22) i jos nekoliko eseja, odnosno, priloga i članaka, koji su se direktno ili indirektno ticali, u manjoj ili većoj mjeri, nacionalne prošlosti Crne Gore, Andrić kao istoriograf malo je što drugo napisao o Crnoj Gori i njenoj povijesnici.

Književnik i nobelovac Ivo Andrić je slabo ili nedovoljno poznavao nacionalnu istoriju Crne Gore i crnogorskog naroda, ali to mu nije bila barijera da se upusti u fragmentarna, ali jako tendenciozna, razmatranja nekih krupnih pitanja koje se odnose na crnogorski državni, nacionalni, kulturni i drugi identitet i Njegošev stvaralački opus i diskurs, iznoseći stavove i zaključke, na više mjesta više nego problematične i sporne sa aspekta istorijske nauke i kritičke istoriografije. 

Naime, Ivo Andrić je u eseju o Njegošu, perfidno, oblandirano, no, ipak jasno i konkretno, pokazao da bi želio da identitetski denacionalizira Crnogorce, kao zasebnu istorijsku naciju, koja, poput drugih nacija, ima i svoje, domaće kultove i mitove, pored onih uvezenih i odozgo nametnutih iz Njegoševe epohe i docnije, a posebno politički i ideološki instrumentalizovanih u kasnijim periodima i korišćenih naročito u svrhu nacionalne asimilacije Crnogoraca, odnosno, njihove srbizacije.

Ivo Andrić je u tome eseju, očito namjenski, Crnogorce posrbljavao, a navlastito Petra II Petrovića Njegoša i kao vladiku (svjetovnog vladara i mitropolita ) i kao pjesnika. I Andrić je u značajnoj mjeri u interpretaciji Njegoša i crnogorske istorije bio sklon krivotvorenjima u navedenom literarno-analitičkom i istoriografskom radu, koliko god to mnogima izgledalo drugačije. Andrić je, dakako, veliki pisac evropskih i svjetskih okvira, nobelovac, ali posebno izvan književnosti, on je bio u mnogo čemu kao političar, državni činovnik, jako kontroverzan. On je, dakako, pripadao velikosrpskom političko-ideološkog pokretu, na razne načine i u različitim formama, još od perioda dok je pripadao crnorukačkoj “Mladoj Bosni”, organizaciji koja je bila pod egidom Dragutina Dimitrijevića Apisa pa do rata 1941., koji ga je zatekao na dužnosti ambasadora (poslanika) Kraljevine Jugoslavije u nacističkoj Njemačkoj, u Berlinu. Kao diplimata revnosno je služio nekolicini vladara i raznim ideologijama. No, to nije predmet ovoga našega osvrta.

U eseju o Njegošu iz 1935. fra-beg Ivo Andrić (tako ga je zvao Miroslav Krleža) ne pominje, da je više vjekova vladajući narodni kult u Crnoj Gori (naročito u podlovćenskoj, staroj Crnoj Gori) bio kult Ivana Crnojevića, crnogorakog državnog vladara i narodnog poglavara, vođe, za koga Sigfrid Kaper (1821-1879), koji je boravio u Crnoj Gori između 1874-1876, i koji se upoznao se sa njenim državnim i društvenim uređenjem i narodnim životom Crnogoraca, kaže da je utemeljivač Cetinja, starog dvora i manastira “do dana-današnjeg (a to je 1876 kad to on piše-nap. N.A) najviše slavljeni junak crnogorskog naroda, dobro poznat pod imenom Ivan-beg…” (Sigfrid Kaper, “O Crnoj Gori”, priredio i preveo Tomislav Bekić, CID, Podgorica,199, str. 145-146).

 Vladara Ivana Crnojevića su Crnogorci i dinasti Petrović-Njegoš smatrali duhovnim i političkim pretkom i pozivali su se često na njegovu državničko-političku zaostavštinu i kulturno nasljeđe. Crnogorski narod je svoju viševjekovnu oslobodilačku borbu i državotvornu svijest temeljio i legitimizirao na tradiciji Crnojevića, naročito u borbi naroda za odbranu svoje gorštačke slobode. Crnogorski nacionalni kult istorijskog vladara Ivana Crnojevića bio je toliko moćan da su Crnogorci njega, vjekovima, doživljavali ne samo kao glavnog nacionalnog junaka već i kao Sveca narodnoga i stvorili su brojne legende o njemu i vjerovali u čudesa koja su vezivana za njegovo ime.

No, rafinirani posrbitelj i asimilator Crnogoraca i posebice Njegoša, Ivan -Ivo Andrić (inače, kršten kao katolik, a osjećao se i izjašnjavao kao Srbin), kao istoričar pisao je razne bajke o “kosovskom mitu” i to kao izvorištu ne samo vladike Rada (Petra II Petrovića-Njegoša), njegove ličnosti i stvaralaštva, nego i bića Crne Gore i smisla postojanja Crnogoraca, koje je Andrić, istorijski pogrešno i netačno, prepredeno ali primjetno, ipak, tetirao kao dio “srpske nacije i rase”. Nadasve, Andrić se nije pozabavio time, koliko je, kada, kako i zašto Petar II Petrović Njegoš pominjao i pjevao o Ivanu Crnojeviću i njegovim istorijskim podvizima i značaju.

Ivan-Ivo Andrić, koji se, inače, stidio svog hrvatskog porijekla (otac mu je bio Hrvat, fratar Antun Andrić, a majka katolkinja Katarina Pejić, takođe Hrvatica, katolkinja) nije smogao snage, bavići se Njegošem, da napiše i to da je vjekovima u Crnoj Gori i u Njegoševo doba vladao kod Crnogoraca narodni kult vladara i utemeljitelja Cetinja i Crnogorske crkve Ivana Crnojevića. To Andrić u radu iz 1935. godine namjerno izostavlja smještajući Crnu Goru i Crnogorce, naročito Njegoša u kosovski mit i kult, tvrdeći da izvan njega oni ne postoje, što je istorijska besmislica prvoga reda.

Autohtoni, viševjekovni narodni kult crnogorskog vladara i utemeljitelja Cetinja i faktički autokefalne Crnogorske pravoslavne crkve, Ivana Crnojevica dominirao je u Crnoj Gori i dugo nakon uvodjenja kulta Milosa Obilića i kosovskog mita u cjelini od strane Petra II Petrovića Njegosa, a to je Njegoš pjesnički uradio pod uticajem izvanjaca Sima Milutinovića Sarajlije, svog vaspitača i učitelja (veoma štetnog, po mnogo čemu) i raznih epskih pjesama koje je pronosio kroz Crnu Goru Vuk Srefanović Karadžić itd.

Kult Ivana Crnojevića, istorijski utemeljen i u narodu opšteprihvaćeni, stoljećima je u kolektivnoj svijesti Crnogoraca preovlađivao i znatno prije Njegoševe vlasti i pjesničkih djela, naročito “Gorskog vijenca” (štampanog 1847), ali i ranijih Njegoševih djela, poput Svobodijade. U doba Njegoša, kod crnogorskog naroda kult Ivana Crnojevića nadmašivao je u svemu kult i mit kosovski i Miloša (K)Obilića (epskog, mitološkog, pjesničkog i proznog lika, za koga je naučno dokazano da stvarno, istorijski nije postojao). Kult Ivana Crnojevića je bio primarni crnogorski nacionalni kult i u doba vladavine knjaza Danila I Petrovića-Njegoša i on je, naravno, kao i državno-političko nasljeđe Crnojević, a posebice Ivanova ostavština, politički korišćen za Danilov jasan državni projekat i cilj -“Obnove Ivanbegovine”.

U vrijeme vlasti knjaza Danila I Petrovića Njegoša silina narodnoga kulta Ivana Crnojevića bila je čvrsta poput lovćenskog kamena. “O śećanju na Ivana Crnojevića u Crnoj Gori, sredinom XIX vijeka, interesantno svjedočenje je ostavio i novosađanin Emil Čakra, filolog i izdavač, koji je 1858. godine boravio u Crnoj Gori. Tokom boravka u Crnoj Gori, Čakra primjećuje da je živa uspomena na Ivana Crnojevića i da je postao legendarna ličnost. Kada zagrmi, Crnogorci kažu ga se to na nebu ljuti Ivan Crnojević, kada pada kiša – onda Ivan plače, a kada vjetar puše, onda navodno vjeruju da Ivan Crnojević oštri sablju. Crnogorci se, tvrdi Čakra, i kunu njegovim imenom.”-piše istoričar prof. dr Živko M. Andriješević, citirajući Čakrin zapis iz 1859. godine, objavljen u “Srbskom ljetopisu” u Budimu.

(Dr Živko M. Andrijašević, “Politička upotreba tradicije Crnojevića u XVIII i XIV vijeku”, “Matica”, časopis Matice Crnogorske, Cetinje-Podgorica, zima 2010, str. 565).

Elem, u Danilovo vrijeme Ivanov kult bio izuzetno jak, a kosovski mit jako slabog uporišta. I u prvim godinama vladavine knjaza Nikole I Petrovića Njegoša, ali i u docnijim vremenima.

O uporištu, moći i značaju Ivana Crnojevića i njegove veličine i značaja u odbrambenoj i oslobodilačkoj borbi crnogorskog naroda i snazi njegovog kulta, svjedoči i zapis francuskog istoričara i pisca, koji je boravio u Crnoj Gori,  Fransoa Lenormana, koji o tome kultu, kao i o istorijskoj vladarskoj ličnosti Ivana Crnojevića, piše u knjizi “Turci i Crnogorci”, objavljenoj 1866 u Parizu. O tome Lenorman navodi sljedeće: “Ivan je umro 1490., pet godina nakon njegovog povlačenja u Crnu Goru tokom kojih nije bio uznemiravan od strane Turaka koji su se uzdržali od napada na zemlju koju tako strahovito brani sama priroda. Sahranjen je na Cetinju, u crkvi koju je sam sagradio. Uspomena na ovog kneza, zbog njegovih podviga ostala je u predanjima Crnogoraca okružena poetskim i mističnim oreolom. Pripovijeda se da je on još uvijek živ, da počiva u naručju jedne vile u pećini pod gradom Obodom i da će se jednog dana probuditi i povesti slovenske ratnike u osvajanje mora”

(Fransoa Lenorman, “Turci i Crnogorci”, predgovor Branko Pavićević, CID, Podgorica, 2002, str. 109-110).

Ivanov narodni kult imao je ogroman uticaj na kolektivnu svijest Crnogoraca, uprkos činjenici da je knjaz/kralj Nikola forsirao, iz ideoloških ciljeva nasljeđe necrnogorske dinastije Nemanjića, i kult kosovski i ideološko-političko “srpstvo”, primarno radi svojih ličnih i dinastičkih ambijcija i državnih projekcija, koje je imao, što se na kraju pokazalo kao pogubno po Crnu Goru, samu njenu dinastiju i kralja Nikolu.