O Crnogorcima i njihovoj borbi u političkom egzilu (1919-1928)

Za aktuelno.me

Piše: mr. Novak ADŽIĆ, doktorand istorijskih nauka

Posebno od 1919. i dvije decenije potom, u brojnim evropskim i vanevropskim državama, djelovala je crnogorska politička emigracija koja se borila za slobodnu i suverenu Crnu Goru, odnosno, za njeno izdvajanje iz pravnog i političkog sistema Kraljevine SHS ili za preuređenje jugoslovenske države na (kon)federalnoj osnovi u kojoj bi Crna Gora bila ravnopravna država članica.

Njeni pripadnici sarađivali su i sa albanskim (Kosovskim komitetom), hrvatskim, makedonskim i bugarskim emigrantskim krugovima u borbi protiv centralističkog režima u unitarnoj KSHS/Kraljevini Jugoslaviji. Zabilježena je saradnja sa „Hrvatskim komitetom“ u egzilu koje je predvodio dr Ivan-Ivo Frank, sin Josipa Franka, i ta saradnja crnogorske emigracije sa njime datira od 1919. godine. Ivan Frank je sa saradnicima učestvovao, uz saglasnost generalnog konzulata Crne Gore u Rimu i generalnog konzula Velimira-Veljka Ramadanovića, u organizaciji crnogorske egzilantske štampe u Italiji, kao što su bili listovi „L Eco del Montenegro“ i „Il Montenegro“[1].

Ta saradnja crnogorske i dijela hrvatske političke emigracije nastaviće se i trajaće i u vremenu od 1922. do 1934. godine. Zabilježena je saradnja i Jovana S. Plamenca sa hrvatskim političkim emigrantom dr Vladimirom Petrovićem-Saksom, tokom Plamenčevog egzila u SAD (1923-1924). Dio crnogorskih političkih emigranata sarađivaće i u listu „Balkanska federacija“, koji je počeo da izlazi u Beču 1924. godine i kojeg su uređivali komunisti koji su bili u egzilu. Među saradnicima tog lista biće i crnogorski emigrant komandir Milan M. Krljević, koji je živio i propagandno-politički djelovao na prostoru Italije, potom i Francuske od 1925., u prilog obnavljanja suverenosti Crne Gore. U Beču je krajem 1924. godine, boravio i crnogorski emigrant Boško-Božo Krivokapić[2], za koga su službeni organi vlasti u KSHS tvrdili da je „agent balkanskih federalista iz Beča, i vrlo često putuje od Beča preko Fijume za Tiranu i Skadar“[3].

Sa bugarskom i hrvatskom emigracijom u Beču i boljševicima, sarađivaće i bivši crnogorski ministar spoljnih poslova Petar Plamenac, koji se iz političkog egzila[4] (od početka 1916. godine bio je u Francuskoj i Italiji) vratio početkom 1925. godine u KSHS. Plamenac će to činiti tokom boravka u egzilu, ali će sa hrvatskom emigracijom u Beču održavati saradnju i kasnije u vrijeme diktature kralja Aleksandra Karađorđevića, kada će iz političkih motiva putovati u inostranstvu i boraviti u Rimu i Beču. Prema izvještajima Velikog župana Zetske oblasti Milovana Džakovića od 2. januara 1925. godine, Petar Plamenac je „poznati emigrant koji se isticao propagandom za odcepljenje Crne Gore i zbog toga je održavao izvjesne veze sa boljševicima, Bugarima i Italijanima“[5]. Plamenac je stigao u Zagreb 30. decembra 1924. godine, da bi početkom januara 1925. godine krenuo za Crnu Goru. Bilo je to oči parlamentarnih izbora u Kraljevini SHS 1925. godine. On će po povratku u Zetsku oblast postati jedan od vodećih ideologa i političara iz redova Crnogorske stranke (federalista). Kao istaknuti federalista, Petar Plamenac je bio praćen od strane policijskih organa. Veliki župan Zetske oblasti Milovan Džaković je 2. januara 1925. godine naredio poglavaru cetinjskog sreza da prati Plamenčev rad i kretanje, a posebno njegove kontakte i veze sa ljudima iz naroda i njegovu korespondenciju[6]. U tome izvještaju Plamenac je okarakterisan kao protivnik Kraljevine SHS, pa Veliki Župan naređuje poglavaru cetinjskog sreza da na njegov rad i kretanje obrati strogu pažnju „kako bi se njegov protivdržavni rad blagovremeno sprečio“[7]. Petar Plamenac je na parlamentarnim izborima 1927. u KSHS bio poslanički kandidat Crnogorske stranke (federalista) za barski srez[8].

Petar Plamenac, (1872-1954), iz Boljevića, Crmnica, po okončanju gimnazije, završio je u Beču (Austrija) istovremeno Veterinarski i Pravni fakultet. U početku bio je činovnik u crnogorskom Ministarstvu unutrašnjih poslova, u kojemu je 1906. godine postao Načelnik Odjeljenja za narodnu privredu, koje je uvedeno 1902. godine. Potom je prešao u sudsku struku, a onda i u diplomatsku. Bio je crnogorski političar, diplomata, čovjek od povjerenja kralja Nikole. Zvanični je predstavnik Crne Gore na balkanskoj izložbi u Londonu 1907. godine. Bio je crnogorski konzul u Skadru od maja 1908. do decembra 1909 i od avgusta 1911. do marta 1912., te otpravnik poslova Kraljevine Crne Gore u Carigradu od marta 1912. godine do 25. septembra 1912. godine, kada su usljed objave rata Crne Gore Osmanskom carstvu prekinuti diplomatski odnosi između dvije države. Bio je civilni guverner Skadra.

Nastupao je kao predstavnik Crne Gore kad je 1913. godine u Medovi rješavano pitanje ustupanja Skadra velikim silama i pregovarao sa predstavnicima međunarodne flote. Bio je ministar inostranih djela Kraljevine Crne Gore od aprila 1913. do avgusta 1915. godine. Poslije ostavke na tu funkciju, bio je potpredsjednik Crnogorske narodne skupštine. Emigrirao je 1916. godine i bio kandidat crnogorske Vlade u progonstvu za izvanrednog poslanika i opunomoćenog ministra Kraljevine Crne Gore u Vašingtonu (SAD) tokom 1917. i 1918. godine, ali nije dobio agreman. U Kraljevinu SHS Petar Plamenac povratio se iz emigracije krajem 1924. godine. Politički se angažovao kao jedan od prvaka Crnogorske stranke. Jedan je od organizatora belvederskih demonstacija 1936. godine kod Cetinja. Tokom drugog svjetskog rata bio u zelenaškom pokretu za nezavisnost Crne Gore kao bliski politički saradnik brigadira Krsta Zrnova Popovića. Maja 1945. osuđen je na kaznu robije u trajanju od 10 godina, ali je ubzo pomilovan i oslobođen. Umro je 1954. godine i sahranjen u rodnim Boljevićima.

Grupa Crnogoraca u političkom egzilu u Argentini je tokom 1927. godine nastojala reaktuelizirati crnogorsko pitanje i pokušala je da utiče u smislu i pravcu što bolje i veće mobilizacije, organizacije  i aktivnosti crnogorske patriotske emigracije u njenoj borbi za pravo, čast, slobodu i suverenitet Crne Gore i njeno oslobođenje od velikosrpskog terora i hetmana smrti iz beogradskog centra vlasti i moći, koji je upravljao unitarnom i centralističkom Kraljevinom SHS.

Crnogorski patrioti iz Buenos Airesa su nastojali da, širom američkog kontinenta, ali i Evrope pokušaju motivisati i okupiti u zajednički front mnogobrojne rasute Crnogorce, u borbi za pogažena prava njihove domovine i za obnovu državnog subjektiviteta Crne Gore i u cilju afirmacije nacionalnog identiteta crnogorskog naroda. U vrijeme kad je Nikola Petanović-Naiad u Sjedinjenim Američkim Državama, u San Francisku, formirao “Odbor za slobodnu i nezavisnu Crnu Goru“ 1927. godine, jedna manja, ali vrlo aktivna, skupina Crnogoraca u Argentini oglasila se patriotskim proglasom 9. novembra 1927. godine, u ime  udruženja “Za prava Crne Gore”, osnovanog 9. novembra 1926. godine u Buenos Airesu. Taj, rodoljubivi i državotvorni,  proglas grupe Crnogoraca iz Buenos Airesa, glasi integralno:

“Braćo Crnogorci

Zadojeni najčišćim osjećajem rodoljublja, Crnogorci sa Dock-Suda održasmo dne. 9 novembra pr. godine sastanak na kom osnovasmo društvo „Za prava Crne Gore“. Cilj društva je najbolje označen u njegovom imenu, pa stoga čvrsto vjerujemo da će u njega pristupiti i učlaniti se sva braća Crnogorci koji zbog udaljenosti ili ma kojih drugih razloga ne mogaše prisustvovati ovom sastanku.

Braćo!

I prije deset vjekova Crnogorci su shvaćali značaj udruženja. Znali su organizovati narodnu snagu i povesti borbu protiv moćne Bizantiske države. I dok su ostali balkanski narodi bili pod jarmom Bizanta, Crnogorci su dugom i junačkom borbom izvojevali i stvorili  prvu slovensku državu na Balkanu.

Poslije prelaza Turaka u Evropu, poslije pada balkanskih država pod moć turskog gospodstva, Crna Gora  jedina među njih ostaje kao ostrvo na morskoj pučini da se odupre valovima turske bujice.

Pet vjekova se je osamljen glas crnogorskog ratnika razlijegao na balkanskom poluostrvu.

Pet vjekova oštri rijez ljutoga handžara, Krsta i Polumjeseca, ukršćavao se na granici Crne Gore. Kroz pet dugih vjekova ljute i krvave borbe, vojska najveće sile u to vrijeme turske carevine nalazila  je grobnicu u crnogorskim ruševinama.

Crnogorci!

Istorija nam pokazuje da Crnogorci nijesu pobjede nosili zbog toga, što su imali tvrđave, municiju i oružije. Ne! Oni su gladni i bosi vodili borbu i samo herojstvom proslavljali svoje oružije nad neprijateljem. Vi znate pregaocu bog daje mahove. Pregnuća naših predaka bila su velika bez uzmaka, bez straha išli su u smrt, umirali na bojnom polju za slobodu njihove i naše domovine. Sjetite se zato njihovih petovjekovnih borba za krst časni i slobodu zlatnu. Sjetite se Krusa, Careva Laza, Grahovca, Ostroga, Vučijeg Dola, Fundine i još mnogih slavnih pobjeda krvlju ispisanih na dugoj traci junačkih megdana.

Sa ovim divovskim borbama i junaštvom zadivili su cijeli svijet, uzdigli svoje ime do te slave i veličine, da su velikani ostalih naroda priznali da herojstvo Crnogoraca prebacuje herojstvo junaka Termopila i Maratona.

Braćo, pa kad sve ovo znamo, onda se upitajmo, je li stidno, da mi njihovi potomci koji živimo u ovoj velikoj i slobodnoj zemlji, budemo pristalice tuđih jata? Je li stidno da ne smijemo podići glasa za prava potlačene Crne Gore?

Ne gledajmo braćo na one koji, ne žele slogu Crnogoraca; na one koji žele da današnji ugnjetači okuju vječito u ropske lance našu domovinu i da izbrišu sve svetinje crnogorskog naroda.

Braćo, složimo se, udružimo se, jer će naša sloga odpuhnuti nasilnike i ugnjetače. Vjerujemo, čvrsto vjerujemo da će crnogorska golgota imati svoje Voskrsnuće. Doći će dan i to vrlo brzo kada će stari svjedok  nebrojenih slavnih crnogorskih pobjeda i neprijateljskih poraza, crnogorska veličanstvena zastava će da zaleprša na vrhovima naših brijegova, pod kojom će se okupiti čeda gorskih lavova.

Braćo, sveta nas dužnost poziva da se organizujemo, da odužimo dug rodoljublja da zajednički ustanemo u odbranu naših pogaženih i potlačenih prava.

U to ime kličemo svi na okup za potlačena prava Crne Gore!

                                                                             „Za prava Crne Gore“

9. novembar 1927. godine

Dock-Sud, Buenos Aires                                       Nikola Vujanović-predsjednik

Argentina                                                             Milan Mijanović-podpredsjednik

                                                                            Jovan S. Vujović-sekretar

                                                                            Todor Jovanović-blagajnik “.

(Proglas citiramo prema: Gordan Stojović i Marijan Miljić, „Crnogorci u Južnoj Americi“, Centar za iseljenike Crne Gore, Podgorica, 2012, str. 139-140).

Dr Sekula Drljević je 1928. godine, u jednoj polemici sa Markom Dakovićem, napisao i ovo: »Daković je dao sebi mnogo truda, da što opsežnije obrazloži režim vatre i krvi, kojim se vladalo Crnom Gorom nakon ujedinjenja. Dobro je što priznaje taj režim za svoj. To priznanje treba svi Crnogorci da čuju i da upamte. Daković kaže da je tako upravljao, da bi učvrstio ujedinjenje, a danas i djeca vide, da je na zgarištima crnogorskih domova izgorelo moralno jedinstvo Srbijanaca i Crnogoraca, koje je prije državnog jedinstva postojalo kroz vjekove… Naposljetku, zar ne zna Daković da nema ideje ni nacionalne ni religiozne ni socijalne radi čijeg bi se ostvarenja smjele spaljivati žene i djeca i paliti seljacima kuće«.

          (Vidjeti o tome: Savić Marković Štedimlija, »Crna Gora u Jugoslaviji«, Zagreb, 1936, str. 68-69).

          Dr Sekula Drljević, zapravo, prikazuje režim KSHS, kao režim vatre i krvi, kojim se vladalo Crnom Gorom od 1918. godine pa nadalje.

[1] Vidi o tome: Dr Dragoljub Živojinović, „Italija i Crna Gora 1914-1925 Studija o izneverenom savezništvu“, Beograd, 1998, str. 372 i Dr Stjepan Matković, „Prilozi za politički životopis Ive Franka i evoluciju pravaštva“, „Časopis za suvremenu povijest“,  broj, 3, Zagreb, 2008, str. 1076.

[2] Vidi biografiju Boža Krivokapića: Novak Adžić, „Borci za nezavisnu Crnu Goru 1919-1941“, knjiga I, Cetinje, 2008, str. 270-273.

[3] Dr Šerbo Rastoder, „Skrivana strana istorije-Crnogorska buna i odmetnički pokret (1919-1929)“, knj. IV, dok. br. 1728. Bar, 1997, str. 2208-2209. i Dr Šerbo Rastoder, „Crna Gora u egzilu 1918-1925“, knjiga II, Podgorica, 2004, str. 384.

[4] O djelovanju Petra Plamenca u emigraciji vidi i: Vojvoda Simo Popović, „S kraljem Nikolom iz dana u dan 1916-1919“, Beograd, 2002. i dr Šerbo Rastoder, „Crna Gora u egzilu 1918-1925“, knjiga I, Podgorica, 2004.

[5] Dr Šerbo Rastoder,  „Skrivana strana istorije-Crnogorska buna i odmetnički pokret (1919-1929)“, knjiga IV, dok. br. 1731. Bar, 1997, str. 2212-2213.

[6] Vidi o tome. Dr Dimitrije-Dimo Vujović, « Crnogorski federalisti 1919-1929 », CANU, Titograd, 1981. str. 160.

[7] Dr Šerbo Rastoder,  „Skrivana strana istorije-Crnogorska buna i odmetnički pokret (1919-1929)“, knjiga IV, dok. br. 1731. Bar, 1997, str. 2213.

[8] Dr Dimitrije-Dimo Vujović, c.d. str. 341 i dr Šerbo Rastoder,„Političke stranke u Crnoj Gori 1919-1929“, Conteco-Bar, 2000, str. 605.

*Zabranjeno je kopiranje i korišćenje objavljenog sadržaja bez saglasnosti redakcije portala Aktuelno.me i autora teksta