MAJOR FURLONG O STANJU U CRNOJ GORI (1919): Vođe Zelenaške stranke u podgoričkom i nikšićkom zatvoru, istjerani u planinu ili iz zemlje

Za aktuelno.me

Piše: Novak Adžić

Kad je krajem 1918. godine, nakon prestanka austro-ugarske okupacije, uslijedila srpska i saveznička reokupacija Crne Gore, kralju Nikoli i njegovoj Vladi nije dozvoljen povratak u zemlju. Na Podgoričkoj skupštini novembra 1918. godine agenti Srpske Vlade i Dvora Karađorđevića izslagasali su, u uslovima vojne okupacije Crne Gore, nelegalno i nelegitimno pripajanje (nasilnu aneksiju) Kraljevine Crne Gore Kraljevini Srbiji. Crnogorski lojalisti pod vođstvom bivšeg ministra i predsjednika Crnogorske narodne skupštine Jovana S. Plamenca i kapetana Krsta Zrnova Popovića, podigli su 6. januara 1919. godine Božićni ustanak protiv srpske aneksije crnogorske države. Božićni ustanak 1919. godine želio je skrenuti pažnju međunarodne javnosti i velikih sila saveznika, pobjednika u ratu (Antante) uoči i tokom zasijedanja Versajske (Pariske) mirovne konferencije (1919-1920) na crnogorsko pitanje, odnosno, htio je ukazati na to da crnogorski narod ne prihvata sprovedenu nasilnu aneksiju Crne Gore od strane Srbije. Crna Gora je brutalnim nasiljem, a ne svojom slobodnom i suverenom voljom pripojena Srbiji i kao njen sastavni dio uključena je u KSHS.

U cilju ispitivanja stanja u Crnoj Gori, 1919. g. u nju je stigao, kao predstavnik SAD, americki obavještajni oficir i savjetnik za vojna pitanja predsjednika SAD Vudroa Vilsona major Čarls Velington Furlong (docniji pukovnik). On je imao obavezu da o situaciji u Crnoj Gori, u svojstvu šefa američke misije, na osnovu ispitivanja realne situacije u zemlji, sačini i podnese izvještaj američkoj Vladi. Furlong je bio u Crnoj Gori od 6. februara do 2. marta 1919. godine. Premilnarni izvještaj o situaciji u Crnoj Gori, ovog generlštabnog majora vojske SAD, uključujući i pismo osam plemena iz okoline Nikšića datiran je 11. marta 1919. godine, kancelarija Vojnog atašea Rim. Izvještaj je namijenjen za američkog predsjednika Wilsona[1].

Major Furlong je 12. februara 1919. godine u Jusuf-pašinom zatvoru, t.j. podgoričkoj tamnici »Jusovača« razgovarao i sa vojvodom Božom Petrovićem, bivšim predsjednikom Crnogorskog Senata, uhapšenim zelenaškim vođom i jednim od organizatora Božićnog ustanka. U tom izvještaju Furlong veli da mu je vojvoda Božo Petrović rekao i ovo: »Ja sam Kraljev rođak i služio sam svoju zemlju 40 godina – kao najbliži saradnik kralja Nikole i Prinčeva i bio ugledna ličnost u Crnoj Gori. Sadašnja vlast je odgovorna sto sam ja u zatvoru. Crna Gora je uvijek bila slobodna zemlja i kao takva priznata od Evrope. Predsjednik Vilson je kazao da svim malim zemljama, uključujući i Belgiju, Crnu Goru i Srbiju, treba dati samostalnost. Svi su se Crnogorci nadali da će savezničke snage biti poslane ovdje da održavaju red i svi smo se nadali autonomiji. Mi želimo da izaberemo naš sopstveni Parlament i neka sudbinu Crne Gore odluči njen narod…Umjesto Crnogoraca ovdje su došli Srbi i donijeli mnogo novca. Dva-tri čovjeka su nazvali sebe Parlamentom i uredili da se u njemu nađu jedino ljudi koji imaju iste ideje kao i oni. Taj prvi komitet sačinjavali su dva Srbina i jedan Crnogorac: Petar Kosović, Svetozar Tomić i Janko Spasojević. Članovi bivše crnogorske Vlade nijesu bili uključeni ni u komitet ni u parlament…Nase pristalice većinom se nalaze u staroj Crnoj Gori. Mislim da ih ima više nego što sam spreman da kažem. Svako u Crnoj Gori smatra da su izbori bili nelegalni i suprotni zakonu zemlje i da je volja naroda falsifikovana. Srpski zvaničnici i izaslanici, koje su oni izabrali, anektirali su i okupirali Crnu Goru. Nema mogućnosti da bilo ko nešto učini, ali ima mnogo ljudi u planinama koji ne priznaju sadašnju vladu…Mi želimo konfederalnu Jugoslaviju, ali ništa se ne može uraditi dok Crnu Goru ne okupiraju Savezničke trupe Engleske, Amerike i Francuske. Mi ne želimo ni Srbe ni Italijane. Onda bi mogli da izrazimo svoje poglede slobodno. Partiju koja ima ovdje moć čine boljševici[2] – i ona ne može zavesti red u zemlji. Oni su svi Srbi i dozvoljavaju svaku vrstu samovolje. Zemlja je siromašna i oni dozvoljavaju pljačku i otimanje. Njihovi ljudi mogu uzeti sto god žele od seljaka. Mogu ubiti koga god žele i neće ih niko pozvati na odgovornost pred zakonom«.

U tome izvještaju Furlong navodi da je razgovarao i »sa političkim zatvorenicima u podgoričkom i Nikšićkom zatvoru, kao i sa ustanicima blizu Nikšića i San Đovani di Medua«[3]. Furlong u svom izvještaju navodi da su u »Jusovači« smješteni »Politički zatvorenici«, te u tom smislu navodi: »U komandantovoj kancelariji sam zatražio da vidim popis imena političkih zatvorenika i pokazan mi je popis sa sto dvadeset imena. Vidjeli smo ih oko osamdesetšest. Svi ovi zatvorenici su bili Crnogorci iz Zelenaške stranke i koliko sam shvatio oni su zatvoreni po zajedničkoj optužbi da su učesnici revolucije u kojoj je prolivena krv. Bili su zatočeni u četiri pravougaone prostorije i sve osim jedne su bile pretrpane«.[4].

Furlong u izvještaju precizira da je, uz asistenciju Andrije Radovića i sa dopuštenjem Izvršnog narodnog odbora Podgoričke skupštine, bilo na čelu misije u ime SAD koji su posjetili zatvorenike u podgoričkoj »Jusovači« i da su u njegovoj pratnji bili kapetan Džems Brjus, Roland Trije i major Strit (Američki Crveni krst) 12. februara 1919. godine dobio dozvolu »za posjetu zatvorenicima optuženim za učešće u posljednoj revoluciji od 7. januara 1919. godine tokom koje je prolivena krv ; kao i za razgovor sa njima nasamo. Razgovor se uglavnom vodio na francuskom jeziku pri čemu je značajnu pomoć kod prevoda pružio g-din Ronald Trije«[5]. Razgovori koje je Furlong obavio za predstavnicima političkih zatvorenika pokazuju bitna ideološko-politička stajališta uhapšenih crnogorskih zelenaša, kojima oni objašnjavaju zašto su se borili, što su htjeli sa svojim akcijama i zašto se nalaze u zatvoru i kakvo je njihovo stanje kao političkih zatvorenika.

U Furlongovom izvještaju nalazi se i parafraza poruke broj 80 generalu Čerčilu u Parizu, od 20. februara 1919. godine iz Rima, koju su potpisali Furlong i Buckley. Ta poruka glasi: »Ukoliko u budućnosti treba osigirati mir i slobodu Crnogorcima preko pravih demokratskih ideja, snažno preporučujem da Mirovna Konferencija razmotri zahtjev za hitnim puštanjem svih crnogorskih političkih zatvorenika, pod uslovom da potpišu sporazum da će se uzdržati od pomaganja ili saučesništva u bilo kakvoj pobuni do odluke Mirovne Konferencije. Zahtjev će biti upućen Narodnom izvršnom odboru u Podgorici, kao i vladi u Beogradu preko Pašića, srbijanskom premijeru i predstavniku na Mirovnoj konferenciji. Naophodno je preduzeti hitne korake prije suđenja i sudske presude ovim ljudima. Shvatio sam da će isti ljudi koji su odgovorni za njihovo zatvaranje donijeti i njihovu presudu. Dok Mirovna Konferencija razmatra pitanje Crne Gore, smatram da bi američke ili britanske trupe trebalo da okupiraju Crnu Goru«[6].

Major vojske SAD, Č. W. Furlong u poglavlju svog izvještaja naslovljenog „Političke prilike u Crnoj Gori“ govori o političkim strankama, ad-hoc formiranim, i to: bjelašima i zelenašima. Za zelenaše kaže da je njihov „program obnova Crne Gore na isti način kao Belgije i Srbije. Prema tome oni zastupaju rješavanje svih pitanja koja se tiču budućnosti Crne Gore putem samoopredjeljenja samog naroda. Zbog toga su oni digli oružje protiv ove prethodne stranke kao protiv uzurpatora. Članovi Zelenaške stranke kao cjeline podržavaju jugoslovensku državu sa Crnom Gorom kao autonomnom članicom te države. Neki članovi ove stranke podržavaju da kralj Nikola i dalje ostane kralj Crne Gore sve dok se postepeno i redovno ne formira republika. Međutim gotovo svi su po svemu sudeći slažu u tri tačke.

Da je Srbija uzurpirala suverena prava naroda Crne Gore,

Da suverena prava zastupa njihov kralj Nikola sve dok se drugačije ne odredi voljom naroda;

Da nije bilo dozvoljeno izražavanje volje naroda Crne Gore na izborima u novembru 1918. godine zbog intriga Srbijanaca i vođa Bjelaške stranke“[7].

U svom izvještaju Furlong za zelenaše kaže i to da su „revolucionarna stranka (koja) želi federaciju Jugoslavije u koju će Crna Gora ući kao nezavisna država, na istim osnovama kao druge države, istovremeno zadržavajući svoju tradiciju i zakone“[8]. Furlong navodi da se »većina vođa Zelenaške stranke nalaze u podgoričkom i nikšićkom zatvoru, istjerani u planinu ili iz zemlje, mnogi njihovi domovi su poharani a njihove porodice u oskudici«[9]. Furlong je decidiran da su »izbori u novembru[10] bili nelegalni« i da srpske trupe, koje su okupirale Crnu Gor, vrše prinudu nad crnogorskim narodom, te da je izvršena nasilna aneksija Crne Gore od strane Srbije. Furlong u tom izvještaju preporučuje, pored ostalog, uz povlačenje srpskih trupa iz Crne Gore i to »da se politički zatvorenici što prije puste, nakon njihove saglasnosti da neće pomagati i biti saučesnik bilo kakvih nemira sve dok Mirovna konferencija ne riješi crnogorsku situaciju«[11], te, da se neki od vođa zelenaške stranke »kao što su stariji Petrović i drugi vođe Zelenaške stranke koji su trenutno u zatvoru u Podgorici i  Nikšiću i u planinama u okolini Nikšića i u San Đovani di Medua pozovu da svjedoče pred Mirovnom konferencijom« [12]. Furlong je u tom izvještaju[13] predložio i preporučio američkoj pregovaračkoj komisiji na Konferenciji mira u Versaju kod Pariza, pored ostalog i »što hitnije oslobađanje svih političkih zatvorenika sa pravom da napuste zemlju nakon pristanka da neće pomagati i biti saučesnici bilo kakvih nemira dok se crnogorsko pitanje ne riješi na Mirovnoj konferenciji; da se kompletna lista političkih zatvorenika preda sudu predstavnika saveznika koji izabere Mirovna konferencija. Srbija ne može biti uključena; da se suđenja političkim zatvorenicima održe pred sudom Savezničkih predstavnika koji izabere Mirovna konferencija. Srbija ne može biti uključena; hitan poziv da dođu u Pariz nekim vođama Zelenaške stranke kao što je Božo Petrović, Marko Đukanović, Mirko Mujušković i drugim vođama Zelenaške stranke koji su sada u zatvoru u Podgorici i Radojici Nikčeviću, vođi ustanika u planinama oko Nikšića i vođe u nikšićkom zatvoru«[14].

U rukopisu nezavršene knjige memoarskog karaktera pod naslovom „Izgubljeno Kraljevstvo“ (1935). američki generalštabni pukovnik i obavještajac Čarls Welington Furlong kazuje „Legalna misija saveznika bila je održavanje reda i sprovođenje uslova primirja, prije svega ublažavanjem konfliktnih situacija, a ne njihovim raspirivanjem. Moja obaveza je bila da zastupam principe zbog kojih je Amerika ušla u rat, što demagozi i izvjesni tipovi rijetko razumiju i nikada ne tolerišu, već probleme često reduciraju na čisto pitanje ličnosti kako bi se principi potpuno zamaglili”[15]. Američki obavještajni oficir govori da je često sebi postavljao brojna pitanja: “Zašto su Srbi svojoj braći najgori neprijatelji, jer je druga invazija Srbije na Crnu Goru bila gora od invazije Austrije, a primirje gore od rata?”[16]. Kad je nastupilo primirje i kad je austro-ugarska vojska napustila tlo Crne Gore dogodila se reokupacija. O tome Furlong piše: „Kad je došlo primirje, Crnogorci kod kuće, kao i demobilisani vojnici, iako iznenađeni okupacijom srpske vojske, što su teško mogli razumjeti, dočekali su Srbe kao braću. Mnogi su se ipak pitali zašto je francuski general poslat u Crnu Goru i zašto ove strane trupe zauzimaju strateške položaje u njihovoj zemlji. Sumnja nije dugo trajala kad su vidjeli da Srbija dovodi pojačanje da bi plijen što bolje osigurala. Tada su crnogorski patrioti otišli u planine, svoju prirodnu tvrđavu, postali, ustanici i krvavi konflikt je otpočeo“[17]. Oficir Furlong je objašnjavao zašto je odlučio da piše knjigu o Crnoj Gori „Izgubljeno Kraljevstvo“, pa u tom smislu veli: „U knjizi “Izgubljeno kraljevstvo” koju pripremam, namjera mi je da opišem Montenegro, šestostoljetnu naciju, našu saveznicu, koja je sve izgubila, a koja je od nas očekivala spasenje i u američku zastavu i Vilsonov portret gledala kao u ikonu. Smatram da će moje svjedočenje kao očevica biti dokumenat o najtragičnijoj sudbini jednog naroda i istini sa kojom svijet treba da se upozna, ocijeni odluke Mirovne konferencije, Sporazum u Versaju i Ligu naroda. Prilika da kao jedini američki vojni posmatrač budem u Crnoj Gori i neposredno doživim tamošnja zbivanja za mene je bila jedinstvena životna šansa. Moje bilješke, dosije o događajima koje sam pratio, fotografije koje sam lično pravio, susreti, kontakti, intervjui i sjećanja čine da raspolažem opsežnim izvorom informacija o događajima u Crnoj Gori”[18].  U manuskriptu svojih memoara Furlong potom navodi sljedeće: „“Tradicija i dužnost” ne dozvoljavaju vojniku mnogo emocija. No, ja nijesam mogao zamisliti takvo podlo izdajstvo nacije i nasilje nad narodom, još više tragično zbog njegove suštinske plemenitosti i dostojanstva, a da ne ponesem nesto od nesreće i tuge toga naroda u svojoj duši. Osjetio sam ozlojeđenost i gađenje prema zaslijepljenim i bezosjećajnim političarima u Parizu, koji sebi dozvoljavaju da u internacionalnoj “trampi i trgovini konjima” unište jedan starodrevni i ponosni narod. Ali vrhunski razlog mojoj nagomilanoj srdžbi bio je fakat da je Crna Gora bila naša mala saveznica”![19].

[1] Spisi Čarlsa V. Furlonga, Arhiv Huverove institucije, Univerzitet Stenford, Palo Alto, Kalifornija, USA. U daljem tekstu Furlongovi spisi. Tekst s prijevodom Furlongovog izvještaja ustupio mi je na korištenje prof. Dr Šerbo Rastoder, na čemu mu ovom prilikom izražavam zahvalnost. Original Furlongovog izvještaja na engleskom jeziku nalazi se u Huverovom institutu u Kaliforniji na Stenford Univerzitetu.

[2] Aluzija na prevratnike bjelaše-Prim. N.A

[3] Ibidem

[4] Ibidem

[5] Ibidem

[6] Ibidem

[7] Ibidem

[8] Ibidem

[9] Ibidem

[10] Izbori za Podgoričku skupštinu 1918. godine.

[11] Ibidem

[12] Ibidem

[13] Vidi više o Furlongovoj misiji u Crnoj Gori početkom 1919. godine i o njegovom Izvještaju o situaciji u njoj: Novak Adžić, „Politička suđenja u Crnoj Gori 1920-1940“, Cetinje, 2012. str. 110, 116, 120, 121, 122, 123, 124, 216.

[14] Ibidem

[15] Blažo Sredanović,, Blažo Sredanović, „Svijet kao zavičaj“-„Princ Milo of Montenegro“, Podgorica, San Francisko, 2007.str.333.

[16] Blažo Sredanović, c.d. str. 333-334.

[17] Ibidem. Publicista i istraživač crnogorske dijaspore Blažo Sredanović je vršio istraživanja u Arhivu Huverove institucije na Standford univerzitetu u Kaliforniji i proučavao na engleskom jeziku Furlongove hartije: u prvom redu Furlongovo izvještaj o stanju u Crnoj Gori iz 1919; rukopis Furongove knjige „Izgubljeno Kraljestvo“ i prepisku između Č. W. Furloga i princa Mila Petrovića.

[18] Ibidem

[19] Ibidem, str.334-335.

*Zabranjeno je kopiranje i korišćenje objavljenog sadržaja bez saglasnosti redakcije portala aktuelno.me i autora teksta