LUIĐI KRISKUOLO (1928): Crna Gora je izgubila sve zbog Srbije, zemlje kojoj je pritekla u pomoć

Za aktuelno.me

Piše: Novak Adžić

Luiđi Kriskuolo (1881-1957), Amerikanac, italijanskog porijekla, ugledni njujorški bankar, dobrotvor, humanista, filantrop, bio je, iz moralnih i pravednih pobuda i obzora, veliki borac za opstanak Kraljevine Crne Gore kao nezavisne države, u vrijeme kada je ona bespravno likvidirana. Kriskuolo se nalazio na čelu Međunarodnog komiteta za nezavisnost Crne Gore, osnovanog 1924. godine u Njujorku, koji je okupljao značajna intelektualna imena iz naučne i stručne elite iz Evrope, Sjeverne i Južne Amerike. U anglosaksonskom i evrokontinentalnom svijetu, a naročito u američkoj javnosti, Luiđi Kriskuolo, dugo godina je vodio intenzivnu političko-propagandnu i diplomatsku akciju kako bi se ispravila nepravda učinjena Crnoj Gori još koncem 1918. godine. O tome je publikovao brojne napise u američkoj štampi, najčešće u „Njujork tajmsu“ (New York Times). On je obavljao je, nakon opoziva Vilijama Frederika Diksa sa položaja opunomoćenog generalnog konzula Kraljevine Crne Gore u SAD 1921. godine, dužnost nezvaničnog crnogorskog političkog predstavnika – konzula u SAD, opunomoćenog od strane crnogorskog Dvora i Vlade u egzilu. Kriskuolo je pisao brojne apele, predstavke, memorandume i druge akte raznim međunarodnim konferencijama i drugim adresama (državnicima, političarima iz Evrope i SAD…), moleći ih da pomognu Crnu Goru i ugroženom i obespravljenom crnogorskom narodu, odnosno, apelujući da se pruži podrška Crnoj Gori. Tokom zasijedanja Đenovske konferencije 1922. godine, Kriskuolo je objavljivao članke u „Njujork tajmsu“, tražeći da Crna Gora preko svoje delegacije, predstavnika crnogorske vlade u egzilu, bude zvanično zastupljena na toj konferenciji i izloži svoje stavove i zahtjeve. On je bio  veoma djelatan u odbrani njenog prava na život i njenih legitimnih aspiracija. U Njujorku je o sopstvenom trošku od 1924. izdavao list „Montenegro“, u kome je objavljivao brojne članke o Crnoj Gori, kako vlastite, tako i drugih autora, predirajući da se Crna Gora oslobodi od nametnutog srpskog (srbijanskog) ropstva, kome je bila izložena pod nominalnim kišobranom i firmom Kraljevine SHS. Obraćao se međunarodnim konferencijama i evropskim i svjetskim državnicima, tražeći da se crnogorskom narodu omogući pravo na samoopredjeljenje i da se Crna Gora oslobodi invazije, okupacije i aneksije sprovedene od strane Srbije. On je neprestano  sarađivao sa crnogorskom političkom emigracijom u Evropi i SAD, od kraja 1918. do 1935. godine.  Napisao je i knjigu čiji naslov originala glasi: „Montenegro s Right to Live“, by Luigi Criscuolo, New York, 1928. („Pravo Crne Gore na život“, Njujork, 1928). Originalni primjerci te knjige nalaze u u Nacionalnoj Kongresnoj biblioteci u Vašingtonu.

Kriskuolo je sarađivao sa crnogorskim vladama u egzilu (1919-1924) i brojnim komitetima za nezavisnost Crne Gore u Evropi, koji su promovisali ideju obnove crnogorske državne samostalnosti.  Činio je značajnu pomoć u finansijskom smislu, sa ciljem da bi crnogorski politički emigrantski krugovi preživjeli u političkom radu, u vrijeme njihove opšte besparice i života u tuđini. Luiđi Kriskuolo bio je proglašen za počasnog komandira crnogorskog i bio je nosilac crnogorskih službenih odlikovanja, u prvom redu viteškog ordena Danila I za nezavisnost Crne Gore, kojeg su mu dodijeli crnogorski Dvor i Vlada u egzilu. Sarađivao je, između ostalog, i sa Nikolom Petanovićem i njegovim časopisom „Crnogorsko ogledalo“, koje je izlazilo 1927-1931 u San Francisku.

Luiđi Kriskuolo je knjigom „Pravo Crne Gore na život“ ubjedljivo, činjenički utemeljeno i provjerljivo pokazao kakav je zločin učinjen prema Crnoj Gori u prvom svjetskom ratu (1914-1918); kako se ona žrtvovala za račun Srbije; kako je spasila srpsku vojsku od propasti braneći joj odstupnicu itd.., i kakvu je tragediju Crna Gora doživjela od kraja 1918. godine, nakon što je ona postala žrtva srpske okupacije i nasilne aneksije.

Iz ove Kriskuolove knjige, u prevodu sa engleskog na crnogorski jezik, izdvajamo, ovom prigodom, samo jedan njen dio.

Naime, Luiđi Kriskuolo o žrtvovanju Crne Gore u prvom svjetskom ratu (1914-1918) i o tome kako je stradala nakon što je nasilno prisajedinjenja Srbiji, odnosno, Kraljevini SHS, piše sljedeće:

„Crna Gora, koja je založila svoj život i resurse u odbranu Srbije od Centralnih sila, izgubila je sve osim časti, i čudno je reći, izgubila je sve zbog Srbije- zemlje kojoj je pritekla u pomoć. Kada je Crna Gora primila poziv za pomoć Srbiji, kralj Nikola ja poslao depešu Premijeru Srbije, kako slijedi:

,,U ovom času Srbija se može osloniti na bezuslovnu podršku Crne Gore, od koje sudbina srpskog naroda toliko zavisi, kao i u bilo kojim drugim okolnostima.’’

U 75-oj godini ovaj stari kralj-vojnik aktivno je učestvovao u ratu, i svaki vojni stručnjak vam može reći da je crnogorska vojska bila ta koja je spasila srpsku vojsku u prvim danima rata, kao i srpskog kralja Petra[1], i njegovog sina, princa Aleksandra[2], da ne postanu austrijski zarobljenici.

Od samog početka rata Srbija je gajila ambicije da postane velika južnoslovenska država i da pripoji svojim granicama Slovence, Hrvate, Crnogorce, Makedonce, Dalmatince i tako dobije dominantnu  poziciju na Jadranu. Pred sami kraj Velikog rata postalo je očigledno da Crna Gora, čiji su se vojnici tako hrabro borili tokom rata, predstavlja jedinu prepreku srpskom carstvu. Krajnji ishod toga je da su Srbi koristili svaku vrstu intriga da bi prikazali pred svijetom kako su Crnogorci izdali saveznike prije nego što je kraljevska porodica napustila zemlju. Zaboravili su da je crnogorska kraljevska porodica prognana sa Balkanskog poluostrva istovremeno kada su srpska vojska i kraljevska porodica preživjele isti tretman. Sada je opšte poznato da su Srbi isplanirali predaju planine Lovćen kako bi sačuvali svoju kožu a istovremeno diskreditovali Crnu Goru kod saveznika. Mora ostati zapamćeno da su Srbi insistirali da generalni odred crnogorske vojske bude sastavljen od srpskih oficira, iako je kralj Nikola zadržao vrhovnu komandu.

Premijer Pašić[3] je 15.jula 1915. oduzeo vrhovnu komandu Kralju Nikoli pod prijetnjom prekida odnosa. Kralj Nikola je bio čovjek u poodmaklom dobu, koga su samo zanimali skladni odnosi sa rodbinom, i prihvativši to napravio je fatalnu grešku.

Austrijanci su  25. decembra 1915. godine napali preko planine Lovćen i tri dana kasnije Crna Gora je prestala da se bori jer su njihovim zalihama upravljali srpski oficiri za svoje trupe. Ujutru 29.decembra, pukovnik Pešić[4], srpski načelnik štaba vrhovne komande crnogorske vojske, došao je u ime srpskog premijera i zahtjevao da Kralj Nikola moli Austrijance za primirje. Nikola se odupirao, ali je na kraju pristao na primirje ukoliko nadležni ministri pristanu da prihvate odgovornost. Ministri su prihvatili. Prije toga neko vrijeme su srpski agenti širili priče crnogorskoj vojsci da je Lovćen prodat Austrijancima, i čim se zastava primirja zavijorila na vrhu bedema, Crnogorci su se razočarali i tri vojne brigade su se potpuno rapustile.

Uslovi primirja su bili više nego što je kralj Nikola mogao prihvatiti. Konsultovao je diplomatske predstavnike saveznika ali je dobio nejasne odgovore. Srpski premijer je predlagao predaju. Zatim su crnogorski ministri dali ostavke zato što kralj nije pratio njihove savjete i tražio je mir. Kao konstitutivni monarh, Nikola nije ni mogao uraditi ništa drugo već je potpisao a ministri su povukli svoje ostavke. Ali kada su Austrijanci pojačali uslove do te granice da je morao predati Lovćen i svu teritoriju koju su okupirali Austrijanci, kralj Nikola je prekinuo pregovore. Srpske spletke su mu onemogućavale dalje pružanje otpora neprijatelju. Crnogorskim trupama je naređeno da se ne povlače na jug, već da se vrate u Podgoricu, gdje su ih potpuno presjekli Austrijanci, i tako su mogli da okupiraju Skadar. Što se tiče Srbije, njena armija je bila sigurna a pošto crnogorska vojska više nije bila potrebna da štiti povlačenje Srba, oni nisu ni bili zabrinuti za njihovu sudbinu. Tako je plemenita saveznica Srbija postupala u toj fazi rata.

Za crnogorsku vladu jedini način je bio brzo spasiti ono što je preostalo od časti i nade. Ministri su savjetovali kralja Nikolu da napusti zemlju, jer da je ostao još 24 časa duže, Austrijanci bi ga sigurno zarobili. Na kraju, Nikola nije bio u drugačijoj poziciji od kraljevskih porodica Belgije i Srbije, koje su zaista morale napustiti zemlju kada su neprijatelji izvršili najezdu.

Uprkos poznatim činjenicama, Srbi su raširili vijest da je Crna Gora izdala Saveznike. Nikada se ništa nije saznalo o tajnim pregovorima između Francuske i Austrije u Frajburgu aprila 1917., kao što je to otkrio Princ Sikst Burbonski. U ovim razgovorima interesantno je zapaziti djelove koje  je francuska vlada prezentovala austrijskom delegatu, grofu Reverteri: ,,Granice Srbije će biti iste kao one s kraja jula 1914.godine. Crna Gora će joj biti teritorijalno pripojena.’’

Prije Velikog rata fraza ,,Perfidni Albion’’ odnosila se na Englesku. Francuski stav prema njenim saveznicama, naročito Engleskoj, Italiji i Crnoj Gori, poslije Velikog rata, daje nam za pravo da istu fraze možemo primijeniti na Francusku.

Tako je Francuska, dok se borila 1917. sa Austrijancima, već isplanirala da izda Crnogorce Srbima u zamjenu za ekonomske povlastice i političku podršku. Pa ipak, dok je zauzimala takav stav, Francuska je priznala Crnu Goru kao Saveznicu i održavala diplomatske odnose sa njenom vladom.

Ali Primirje i Mirovna Konferencija će učiniti pitanje crnogorske nezavisnosti predmetom dalje budućnosti. Istina, Kralj Nikola je dobio egzil u dvorcu Neji u Francuskoj, međutim ovo nije bio čin dobrote već čistog zla. Upravo pred potpisivanje Primirja kralj Nikola je naznačio svoju namjeru povratka u Crnu Goru, kao i kraljevske porodice Belgije i Srbije koje su se vratile u svoje cijenjene prijestonice. Ali to se neće desiti jadnom Kralju Nikoli.

Nevolje u koje nije ni sumnjao su ga čekale. Francuska je ljubazno ali prilično odlučno odgovorila da takav čin nema dozvolu francuske vlade, i ukoliko se desi njegov povratak Francuska će biti primorana da prekine diplomatske odnose sa Crnom Gorom, čak štaviše, neće odobriti raspologanje određenim fondovima, koji su već bili deponovani u pariškim bankama u ime troškova crnogorskog ministarstva. Zar se moglo zamisliti drskije i neučtivije ophođenje prema savezničkoj i suverenoj državi?

Francuska je naravno objavila da će francuske trupe pod generalom Franše d’ Esperejem, koje su se spremale da uđu u Crnu Goru, ,,prepoznati jedinu zakonsku vlast-kralja Nikole.’’ Gospoda Pišon[5] i Poinkare[6] su oba pisali kralju Nikoli novembra 1918., uvjeravajući ga da Francuska republika nikada neće pokušati da ugrozi volju ili se suprotstavi legitimnim težnjama crnogorskog naroda. Grube ironije!

Tako se 20. novembra 1918. godine[7] održao čuveni skup u Podgorici, uz potajno saučesništvo francuske armije, gdje su Srbi održali lažne izbore sa uperenim bajonetima koji su određivali uticaj, i prijetnjama zatvorom i mučenjem kao alternativa glasanju o pripajanju Crne Gore Srbiji. Tako su prevarom, lažima i prijetnjama, oni Crnogorci koji su ostali u zemlji (najuticajnjiji ljudi su bili u progonu ili u zatvoru) glasali za zbacivanje kralja Nikole i ujedinjenje Crne Gore sa Srbijom. Izbori su bili kolosalna prevara prevelika čak i za priznanje na Mirovnoj Konferenciji u Versaju. U martu 1920.godine, Lord Kurzon, britanski ministar spoljnih poslova, takođe nije priznao izbore.

Tako su počela loša vremena za Crnu Goru. Princ Aleksandar, regent Srbije, proglasio je pripajanje Crne Gore Srbiji. Ovo je pratila prava vladavina terora u cijeloj Crnoj Gori jer svi koji nisu obećali odanost srpskoj vladi završili bi u užasnim zatvorima gdje su ih mučili, kuće bi im palili, porodice razdvajali i, Srbi su u Crnoj Gori zapravo ponavljali svaki poznati vid mučenja iz srednjeg doba. Crnogorci su tako bježali gdjegod bi im se ukazalo utočište. Na hiljade su pošli u planine, drugi u Italiju, Albaniju i druge susjedne zemlje. U slučaju srpskih novina ,,Balkan’’ objavljenog u Beogradu, zaključeno je da su Srbi od novembra 1918.godine zapalili punih 5000 kuća u Crnoj Gori.

Naravno, Francuska je ispunila svoju želju. Stvorena je Jugo-Slavija. Jako vrijedne koncesije su dobijene od francuskih kapitalista za izgradnju željeznica, iskopavanja rudnika, i potapanja naftnih bušotina u Crnoj Gori kao i u Srbiji. Posao je posao, a tamo gdje posao počinje osjećanja prestaju. Zar nije tako?

I tako, pred kraj 1920. godine Francuska je formalno obavijestila crnogorsku vladu o prekidu diplomatskih odnosa i opozivu diplomata akreditovanih u Crnoj Gori. U isto vrijeme, Francuska je odbila dozvolu Kralji Nikoli da se vrati u Crnu Goru. Obećanja nisu ništa značila. Engleska je odbila da uvrijedi Francusku zarad male Crne Gore. Italija, i pored krvne veze kraljevske porodice i Crne Gore, ne bi započela rat u ime ove male države. Ovo se svakako moglo očekivati od konstitutivne monarhije”.

[1] Kralj Srbije Petar I Karađorđević.

[2] Regent Aleksandar Karađorđević, princ Srbije.

[3] Nikola Pašić, premijer Kraljevine Srbije.

[4] Srpski (srbijanski) pukovnik Petar Pešić.

[5] Stefan Pišon, ministar spoljnih poslova Francuske.

[6] Rajmon Poankare, predsjednik Francuske.

[7] Tzv. Podgorička skupština je glavnu „sjednicu“ održala 26. novembra 1918. godine.

*Zabranjeno je kopiranje i korišćenje objavljenog sadržaja bez saglasnosti redakcije portala aktuelno.me i autora teksta