Za aktuelno.me
Piše: Novak ADŽIĆ
Organizator i vođa Božićnog ustanka crnogorskog naroda 1919. godine ministar Jovan Simonov Plamenac je ciljeve ustanka izložio u pismu jednom od vođa ustanka u Riječkoj nahiji kapetanu Jovanu Belovom Vujoviću, kada mu je kao saborcu poručio “da udruženim snagama pokažemo protivniku koji nam Judinim srebrnicima pokušava obrljati čast, da mi kao potomci šesto-godišnjih heroja nećemo izdati svoje grobove ni svoju dužnost. Ja vjerujem u Vas i Vaše drugove, da ćete svoju dužnost časno izvršiti prema domovini”.
(Citirano pismo Jovana S. Plamenca prema: Jovan Ćetković, “Ujedinitelji Crne Gore i Srbije”, Dubrovnik, 1940, str. 349).
Nakon što je Kraljevina Srbija 1918. godine, uz pomoć Saveznika, izvršila okupaciju i nasilnu aneksiju Kraljevine Crne Gore, sprovođena je, na njenoj teritoriji, okrutnom prinudom, velikosrpska ideologija i politika etnocida i kulturocida nad Crnogorcima. Poslije likvidacije državne suverenosti Crne Gore 1918. godine srpske okupacione vlasti su uhapsile, zatvorile i utamničile nekoliko hiljada uglednih Crnogoraca, među kojima i bivše ministre, generale i druge oficire crnogorske vojske, narodne poslanike, sveštenike, činovnike itd. Među utamničenim crnogorskim patriotama pune dvije godine u srpskim zatvorima bili su i: bivši Predsjednik crnogorskog Državnog Savjeta Marko Đukanović, crnogorski ministar Risto Popović, serdar Joko Jovićević, komandiri Bogić Radović, Jovan Nikov Plamenac, Šćepan Mijušković iz Pješivaca, Petar Lompar sa Cetinja, Đuro Šoć sa Ljubotinja, kapetan Luka Stamatović i brojni drugi. Dakle, krajem 1918 i tokom 1919. godine brojni crnogorski ministri, političari, oficiri, činovnici, svještenici, vojnici i drugi uhapšeni i utamničeni u podgoričkom zatvoru “Jusovača”. Službeni organ Kraljevine Crne Gore u egzilu “Glas Crnogorca”, Nej kod Pariza, br. 81 od 29. decembra 1919 / 5. januara 1920. godine, na strani 3 objavljuje “Spisak Crnogoraca, koje su srbijanske vlasti u Crnoj Gori odmah u početku zatvorile u Jusovači, podgoričkoj tamnici”. Radi se o spisku od 153 crnogorskih civilnih i uniformisanih ličnosti, koji su bili politički zatvorenici zato što su bili vjerni Crnogorskoj Državi, Domovini, Zastavi i Kruni.
Crnogorski ustanici i komiti su jula 1919. godine otišli u crkvu u Župi Nikšićkoj da od arhimandrita Crnogorske pravoslavne crkve Maksima Pavićevića zatraže pričest i blagoslov u pogledu njihove borbe. Maksim Pavićević je, budući da je i sam bio crnogorski ustanik, rado udovoljio njihovoj želji. Srpske vlasti i domaći bjelaški renegati u službi Beograda su doznali za to i izvršili su atak na crkvu u kojoj je služio kaluđer Maksim Pavićević. Na crkvu u Župi Nikšićkoj su pucali iz topa, a arhimandrita Maksima Pavićevića su uhapsili, tukli ga, mučili i na kraju utamničili. U zatvoru je Maksim Pavićevićč preživio pravu torturu. To konstatuje i beogradski list “Tribuna”, organ Radikalne stranke Nikole Pašića, u broju od 23 novembra 1920. godine, optužuje Srpsku demokratsku stranku Ljubomira Davidovića da je u Crnoj Gori uvela krvavi režim. Taj list priznaje počinjene zločine na prostoru Crne Gore od strane srpske vojske. U tome članku, uz ostalo, beogradski list “Tribuna” veli i ovo: »Vi ste oni koji su primorali arhimandirta Pavićevića da čisti važe klozete«.
(O tome vidjeti knjigu dokumenata “Uloga Francuske u nasilnoj anekesiji Crne Gore”, izdanje Ministarstva spoljnih poslova Crnogorske Vlade, Rim, 1921, drugo/ prevedeno s francuskog/ izdanje, Bar, 2000, str. 81/ priredio i pogovor napisao prof. dr Šerbo Rastoder).
Regularne srpske okupacione snage predvođene majorom vojske KSHS Blažom Đukanovićem (kasnijim četničkim komandantom u Crnoj Gori za vrijeme drugog svjetskog rata) avgusta 1919. godine su u Ćeklićima kod Cetinja izvršile pljačku i paljevinu kuće generala dr Anta Gvozdenovića, crnogorskog izvanrednog poslanika i opunomoćenog ministara u Vašingtonu (SAD). Tada su okupacione trupe u Ćeklićima opljačkale i popalile kuće braće Gaja i Boža Vickovića, te zapalili i srušili kuću zelenaša i ustanika Đura Gvozdenovića.
Iz Sudskog zatvora na Cetinju 15. jula 1920 godine uspjelo je da pobjegne 58 crnogorskih rodoljuba, ustanika i komita, koji su bili ranije utamničeni od strane okupacionih srpskih vlasti. Nakon njihovog bjekstva vlasti su se dale u potragu za njima. Tada su iz Cetinjskog zatvora uspjeli da pobjegnu sljedeći crnogorski suverenisti i gerilci: iz cucke opštine, sreza čevskog: Nikola Perović, Vaso Krivokapić, Golub Roganović, Petar Gardašević, Nikola Stevović, Radovan Roganović, Vaso Roganović, Vuko Perišić, Lazar Mijanović, Dušan Mijanović, Jošo Popović, Jagoš Krivokapić, Đoko Krivokapić, Jovan Krivokapić, Todor Krivokapić, Ćetko Banićević, Blagoje Zvicer, Jovo Zvicer, Mitar Marković, Mitar N. Marković; iz opštine opštine zagaračke Andrija Raičević, iz opštine njeguške Dušan Vrbica i Milo Kašćelan, iz opštine konadžijske Andrija Paović, Pavle Kaluđerović, iz opštine Ljubotinjske Petar Knežević, iz opštine Kosijerske Periša Nikolin Adžić, iz opštine Župske Filip Jovićević, iz cucke opštine, Miloš Z. Krivokapić, Filip Krivokapić, Mitar I. Krivokapić, Mitar Nj. Krivokapić, Mitar Perišić, iz opštine Konadžijske Milo Lipovina, iz opštine Bjeličke, Andrija Vujić, Milutin Drašković i Pavle Gardašević, iz opštine čevske Marko Vujović, iz opštine bjeličke Mihailo S. Vujović, Radovan Vujić, Jošo Vujić, Krsto Pravilović, Vuko Vujošević, iz opštine cucke Milan Milić, Mato Popović, Mašan Popović, Živko Popović, iz njeguške opštine Jovan Peraš, iz cucke opštine Lazar Jovanović, Dušan Krivokapić, Nikola Krivokapić, Jovan Živković, Pero Popović, Mitar J. Popović, Boško P. Popović, Baćo Đ. Popović, Ilija Krivokapić i Bajo Banićević.
(Citirano prema: Dr Šerbo Rastoder, »Skrivana strana istorije…«, Bar, 1997,. dok. Br. 1314, Tom III, str. 1592-1594.).
Bjekstva crnogorskih komita iz zatvora bila su rasprostranjena pojava širom Crne Gore. Tako je iz zatvora u Pljevljima 18. jula 1920. godine uspio da pobjegne komita Dušan Mitrović, star 26. godina. Uporedo s procesom bjekstva iz zatvora crnogorskih komita, događao se i proces njihove predaje vlastima i njihovog hvatanja od strane vlasti. Na Bjelasici je od 28. jula 1920 godine uhvaćen komita iz andrijevačkog okruga Gavrilo-Gavro Jelić, koji je 20 dana ranije bio pobjegao iz istražnog zatvora. Iz okruga kolašinskog predao se tada i komita Savo Bulatović. Iz vojne bolnice na Cetinju noći između 17. i 18. avgusta 1920., pobjegao je crnogorski komita, zelenaš, rodom iz Podgorice, Petar Brnović.
Jedan od najčuvenijih ustaničkih i komitskih vođa Živko Mašanov Nikčević je sa 5 drugova uspio da izbjegne u Albaniju u drugoj polovini oktobra 1920. godine. Sa Živkom M. Nikčevićem su izbjegli Ilija Kontić, Mihailo Nikčević, Novica Nikčević, Spasoje Drašković i Krsto Peković. Oni su, sem Živka Nikčevića, pritvoreni u Skadru u jednoj privatnoj kući, a tada je crnogorski komita kapetan Mihailo Vujošević iz Kuča sa još dva druga takođe pritvoren u Skadru. Oni su trebali da se sastanu sa Andrijom Prljom, sekretarom Ministarstva inostranih poslova Crnogorske nejske Vlade, koji je iz Italije stigao u San Đovani di Medua, i Hasan-beg Prištinom.
Na Pulaju (ušće Bojane) 16 oktobra 1920. godine uhvaćeni su crnogorski komiti: poručnik Pavle Kaluđerović, Milo Kaluđerović, Marko Popović, Dušan Vrbica, Ćetko Banićević i Jovan Peraš i dovedeni u Skadar. Oni su, prema izvještaju Komade Zetske divizijske oblasti od 18 oktobra 1920. godine, izjavili albanskoj Vladi da pripadaju komitskoj grupi Živka Nikčevića i da se, po njihovom tvrđenju, u okolini Nikšića tada nalazilo oko 420 ljudi u statusu komita.
Otpor i ustanak protiv okupacionih vlasti u Crnoj Gori početkom i tokom 1921. godine širom Crne Gore donosili su kontinuirana odmetanja od opresije režima i nove komitske akcije. Na prostoru cetinjskog sreza djelovale su komitske grupe, među kojima je posebno zapažena bila grupa komandira Sava Filipova Čelebića iz Štitara. Plemenski kapetan Stevo Knežević iz sela Građani, sa sinom Dušanom Kneževićem, koji su ranije bili u zatvoru kao politički zatvorenici iz razloga su se protivili i odupirali srpskom ropstvu, te narednik Đuro Milanović i Petar Milanović iz Dobrske Župe, priključili su se februara 1921. godine komitskoj grupi Sava Čelebića, kojoj su pripadali i: Filip. M. Janković, kao i mlađi sin komite Steva Kneževića, Petar Knežević i Petar F. Šofranac.
Privatnu imovinu crnogorskog komite Steva Kneževića organi okupacione vlasti su popisale i stavile pod svoj nadzor i upravu, a njegovu suprugu Stanu Knežević i snahu Veliku Knežević su uhapsile. Okupacione vlasti su vršile i plenidbu čunova i lađa stanovništvu na obalama Skadarskog jezera, zapravo, otimali im ta sredstva, neophodna za život, pod političkim optužbama da ih koriste u svrhe prebacivanja komita preko granice, a u stvari sa ciljem da im ukinu jedan od glavnih izvora za životno izdržavanje. Takođe, stanovnicima sela Dodoša, Dujeve, Bobije, Drušića, Rvaša, Begove glavice, Briđa, Goljemada, Meteriza, Dobrske župe, Đalaca, Đinovića, Kosijera i Štitara na osnovu naredbe okupacionih vlasti njeni organi oduzimali su vatreno oružje i eksplozivna sredstva tokom februara 1921. godine. Vršen je pretres po kućama u pomenutim selima, hapšeni su ljudi iz tih sela. Tokom marta 1921. godine okupacione vlasti su izvršile razoružanje stanovništva na prostoru Boke Kotorske, Budve i Paštrovića.
Hapšenja crnogorskih građana od strane militarnih i civilnih okupacionih vlasti su se nastavljala i tokom februara 1921. godine, pod optužbama da su pomagali crnogorske ustanike i komite. Tako je 14. februara 1921. godine od strane žandarma uhapšen i sproveden u zatvor Božo Dragojević iz Drušića. Akcija okupacionih vlasti protiv crnogorskih komita bila je u to vrijeme veoma izražena.
Crnogorski građani su ucjenjivani, oglašavani za hajduke, odmetali su se u šumu da bi pružili otpor ugnjetavanju njihove zemlje i naroda. Događala su se nova odmetanja, komitovanja, kao izraz prkosa tiranskom režimu. Sresko načelstvo Kreljevstva SHS sa Čeva je 16. februara 1921. godine Načelstvu cetinjskog okruga slalo informacije o ličnim podacima i opisu odbjeglih crnogorskih komita Nikole Perutovića, stara 52 godine, Miloša Perutovića, stara 49 godina, i Ilije Perutovića, stara 18. godina, s naredbom da se preduzmu sve mjere sa ciljem da se oni uhvate ili ubiju.
Dr Ivan- Ivo Jovićević je bio crnogorski diplomata u vrijeme Kraljevine Crne Gore, njen generalni konzul u Švajcarskoj (Ženeva), te politički emigrant od 1916. do 1926. godine. On u memoarima »O ljudima i događajima – Sjećanja jednog federaliste« (Obod, Cetinje, 1995), opisujući svoj izgnanički život u Francuskoj i Švajcarskoj, navodi i ovo:
» Iz Crne Gore stizale su sve gore i gore vijesti: čujali smo kako se ruše kuće, kako se muče i ubijaju čak i žene, da su tamnice napunjene najboljim Crnogorcima itd«.
(Dr Ivo Jovićević, »O ljudima i događajima – Sjećanja jednog federaliste«, Obod, Cetinje, 1995, str. 127 i 128.).