Bilo je u povijesti čovječanstva izuzetno velikih događaja, tvorevina čovjeka, a samo onaj ko stvara djelo i zna zašto to čini subjektivno može da shvati njegov značaj i veličinu, kaže profesor Radovan Radonjić u razgovoru za Pobjedu povodom obilježavanja Trinaestojulskog ustanka.
Biti veliki na taj način i u takvim okolnostima, kaže Radonjić, može jedino onaj koji ne poznaje i ne priznaje boljega od sebe i kome takvu poziciju upravo priznaju svi koji su do tada bili ispred njega.
– U svemu tome, među najvećim i najslavnijim događajima za koje se, po opštem priznanju, u novijoj istroriji zna da su bili odlučujući za ishod Drugog svjetskog rata, a time generalno i sudbinu čovječanstva, uvjerljivo i dalje prednjači crnogorski Trinaesti jul 1941. godine – kazao je Radonjić.
CRNOGORSKI BITAK
On podsjeća da je taj, crnogorski i svjetski, grandiozni događaj već i samom pojavom imao neslućeno i nezapamćeno izuzetan odjek u svijetu.
– Nekada poznata, slavna i slavljena Crna Gora, za koju su mnogi – van nje i u njoj samoj – mislili da je odavno nestala pod prljavim naslagama izdaje od svojih velikih saveznika iz Prvog svjetskog rata, poput orla se vinula u nebo iznad lovćenskog svjetionika slobode i strahom paralizovanom bližem i daljem okruženju gromko kliknila: ,,Ja počinjem ovaj sveti rat i ja ću ga okončati“! I nije prevarila! – navodi Radonjić.
Prema njegovim riječima, ne od juče i nimalo slučajno, umjesto da sav svoj naučni potencijal iz oblasti istorijske nauke posveti izučavanju ovog fenomena, Crna Gora o njemu piše kao o „opštenarodnom ustanku“, „nedovoljno pripremljenom poduhvatu“ opterećenom „lijevim greškama“.
– O Trinaestom julu, koji sažima u sebi sve elemente i momente crnogorskog supstancijalnog bitka i bića, konvertujući ih u srč koji Crnu Goru vjekovima čini tvrdim orahom i za moćne carevine, o najvećem i najvažnijem događaju u svojoj, inače slavom i čašću, ponosom i junaštvom, ispunjenoj istoriji, piše se kao o opštenarodnom ustanku – inspirisanom i predvođenom od strane komunista, bespogovorno potčinjenih planovima i direktivama „centra“ u Moskvi, kojim je tokom samo dva-tri dana intenzivnijih borbenih dejstava oslobođena čitava njena teritorija, osim nekoliko gradova. Piše se o tom događaju kao nedovoljno pripremljenom poduhvatu, lišenom elementarne strateške kontrole i mogućnosti usmjeravanja njegovog toka i tempa, usljed čega je, nakon brze i prilično efikasne okupatorske kontraofanzive, došlo do njegovog naglog splašnjavanja, a time i do neizbježne dezorijentacije i dosta velikog rasula u ustaničkim redovima. Te „lijevim greškama“, nastalim usljed nesinhronizovanosti postupaka njegovih predvodnika, inače najviših crnogorskih komunističkih funkcionera, sa direktivama i odlukama centralnog jugoslovenskog rukovodstva Narodnooslobodilačkog rata i revolucije, među kojima je svakako najteža bila (nepromišljeni) napad na Pljevlja, u kome su pretrpljeni veliki gubici – kaže Radonjić.
Tako stvorena slika o Trinaestojulskom ustanku 1941. godine opstojava uprkos činjenici da je riječ o događaju povodom kojeg, kako kaže profesor Radonjić, rezidenti ove zemlje, čija svijest dopire do kontemplacije smisla života i čovjekove uloge i obaveza u tom procesu, nemaju dileme da simbolički i stvarno predstavlja jedan od stubova nosača njene kulturno-duhovne i državne vertikale.
ISKONSKA VRIJEDNOST
– Trinaestojulski ustanak događaj je u kome je sa učincima prethodnog rada njene istorije neraskidivo spojeno sve ono što Crnu Goru danas, neupitno i nepovratno, čini kadrom da razvijajući se na vlastitim iskonskim vrijednostima i učvršćena na svojim neotuđivim i neosporivim istorijskim pravima i obavezama, opstoji kao nezavisni, međunarodnopravno priznati subjekt, odnosno društvo i država slobodnih ljudi koji su u poziciji da sami odlučuju o svim bitnim pitanjima svog života – navodi on.
Tu sliku, kaže Radonjić, ne mijenja ni to što je 13. jul u međuvremenu proglašen za Dan crnogorske državnosti.
– Način na koji se najveći crnogorski državni praznik „svečano obilježava“, naprotiv, stvara utisak da je takva odluka prije uslijedila zbog toga što se veliki vojni i politički prevrat 1941. godine desio „istog dana“ kad je 1878. godine Crnoj Gori na Berlinskom kongresu priznat međunarodnopravni subjektivitet, nego zbog, u međuvremenu proširenog, odnosno produbljenog (sa)znanja o njegovoj pravoj prirodi i dometima. U tom kontekstu, znamenita Sartrova ocjena o njemu kao „najfrapantnijem i najveličanstvenijem događaju“ svekolike evropske revolucionarne istorije XX vijeka, ne čini prazninu o kojoj je riječ manjom nego većom – kategoričan je Radonjić.
,,ČAST ČOVJEČANSTVU“
Trinaesti jul 1941. godine datum je bez presedana u cjelokupnoj crnogorskoj, odnosno u evropskoj istoriji XX vijeka, tvrdi profesor i dodaje da je tog dana Crna Gora, koju su mnogi do tada, uz sve poštovanje njene slavne prošlosti, smatrali – prostorno, demografski, ekonomski i vojno – nekom vrstom „statističke greške“, postala postojbinom velikog praska spram kojeg se cjelokupno njeno evropsko okruženje, i ne samo ono, doimalo kao stvarna greška istorije.
Jedinice Drugog proleterskog korpusa u Kolašinu 13. jula 1944.
– Jer iz nje, tog momenta, počinju snažno i uvjerljivo da se šire – jednako prema evropskim fašističkim velesilama, kao i prema evropskim zemljama koje pregažene njihovom čizmom stenju u etičkoj i političkoj nemoći da im pruže makar i najmanji otpor – dva talasa pokrenuta vanjskopolitičkim i unutrašnjopolitičkim sredstvima i sadržajima kojima se, u obje te ravni, jedino može preći Rubikon pogromaške čovjekove ugroženosti. Mala zemlja je, naime, velikim silama, koje su joj 13. jula 1878. godine, na Berlinskom kongresu, sa ne baš prevelikim entuzijazmom, „priznale“ inače zasluženo stečeni međunarodno–pravni subjektivitet – da bi je nepune četiri decenije nakon toga, međusobno i same duboko podijeljene i ratno zavađene, zdušno grubo ponizile i obezdržavile – uzvratila 13. jula 1941. godine „na svoj način“, odnosno onim legendarnim junaštvom njenog naroda za koje Garibaldi kaže da „čini čast čovječanstvu“ – kazao je profesor Radonjić.
Društveni akteri u Crnoj Gori, smatra on, iz nekog razloga nijesu na vrijeme, ili možda nijesu smjeli i umjeli, da odrede stvarne dimenzije, domete i učinke Trinaestojulskog ustanka i, što je još važnije, da shvate i prihvate činjenicu da ta djela – jer o djelima je, a ne o fantazmagorijama riječ – svakim danom života postaju veća, a da se sa svakim svečanim sjećanjima na njih, uključujući i glamurozne proslave njihovih jubilarnih obljetnica, zakonito tanje njihove vrijednosti.
IZVAČENJE POUKA
– Puno je izuzetno važnih događaja iz crnogorske dalje i bliže prošlosti o kojima još nije rečeno sve što treba i koliko treba. Trinaestojulski ustanak 1941. godine jedan je od boljih takvih primjera. Za odnos Crne Gore prema tom, za prostor i prilike u kojima se dogodio, odista čudesnom činu – jedinstvenom ne samo u njenoj povijesti, već i u povijesti čovječanstva uopšte – i dalje je karakteristično odsustvo naučnog interesovanja upravo za one teorijske i istorijske „reference“ iz kojih se najprije i najviše mogu vidjeti/shvatiti njegova suštinska svojstva i vrijednosti. I dalje se istoriografska slika o njemu formira uglavnom na literarnoj elaboraciji više ili manje naučno provjerenih faktografskih podataka o borbi crnogorskog naroda protiv okupatora i njihovih domaćih pomagača. I dalje se objašnjenja tog procesa dominantno temelje na pojedinim ideološkim i političkim „referencama“ tzv. partizansko-četničke kontroverze i njenog uticaja na njegov krajnji ishod – navodi Radonjić.
Ukoliko negdje i ima osvrta na njegovu predestiniranost crnogorskom istorijskom prošlošću, Radonjić kaže da se ne uzima u obzir njena stvarnost prije 1918. godine, ili se sve u tom pogledu rečenom apsolvira pričom o neprolaznoj slavi oružja junačkih predaka.
– Prikazi šireg povijesnog konteksta u kome se Trinaestojulski ustanak javlja, isključi li se skaska o sljedbeništvu sovjetskog primjera, nedovoljni su. Njegovi direktni uticaji na jugoslovensku i evropsku borbu protiv fašizma pominju se tek uzgredno i nedopustivo uzdržano, a o indirektnim uticajima što ih je imao na mnoge pozitivne promjene u svijetu poslije Drugog svjetskog rata nema ni riječi – zaključio je profesor Radonjić.