Od mitropolita Visariona (1485), Crkva zetska zasebna i samostalna – Crnogorska crkva

Priredio: Vladimir Jovanović 

Ljeta 1485-og od rođenja Hristova, januara 4-og, zasnovana je autokefalna katedra Mitropolije (Crnogorska pravoslavna crkva) na Cetinju.

Središte katedre, pravoslavni manastir Rođenja Presvete Bogorodice je sagrađen godinu ranije, 1484. i od tad je prvi pomen nove Mitropolije — u rukopisnome saborniku, ispisanom na Cetinju:

– „pisa se sija svetaja i božastavna knjiga, sabornik četirem mesecem, va dni blagočastivago i hristoljubivago i Bogom hranimago gospdara IVANA vojvode CRNOJEVIĆA, togda sadržeštu prijestol MITROPOLIJE CETINJSKIJE, jakože jest MITROPOLIJA ZECKA, preosveštenomu mitropolitu kir VISARIONU i sveštenjejšemu episkopu kir VAVILE, imže da vazdast Gospod spasenije i večni pokoj va greduštem vjeke Gospod da vazdast im po djelom ih, amin”.

Potom, 4. januara 1485. u povelji (hrisovulji) o osnivanju katedre Mitropolije gospodar Ivan Crnojević (njegov spomenik u Podgorici je na naslovnoj fotografiji uz ovaj tekst) napisa:

– „I ogradih hram u mjestu koje se zove Cetinje u slavu u hvalu te Gospođe i Majke Božije, u ime Njezina Roždestva. I napravih pri njemu manastir za upokojenje monaha, i nazvah ga Mitropolijom zetskom, ako bude ugodno milostivoj Gospođi. I postavih tu mitropolita zetskoga kir Visariona, koji je bio u to vrijeme, da vlada svim a poslije njega [njegovi] nasljednici”.

Uz napomenu da ima saglasnost dvojice arhijereja, mitropolita Visariona i episkopa Vavile, i sveštenstva („U DOGOVORU”, „UČINJESMO”), imperativi „OGRADIH”, „NAPRAVIH”, „NAZVAH”, „POSTAVIH”… iz osnivačkoga akta Gospodara dodatno posvjedočavaju o utemelljenju samostalne crkvene jurisdikcije u tradiciji i duhu crkvenoga zakonodavstva Svetoga Justinijana (cara Istočnoga rimskoga carstva godine 527-565).

U saglasnosti i sa 17. kanonom IV Vaseljenskog sabora Svete Pravoslavne Crkve: „Ako je carskom vlašću osnovan novi grad, ili se u naprijed [u budućnosti] osnuje, u takvome slučaju razrjeđenje crkvenih oblasti neka slijedi razrjeđenju državnome i građanskome” .

NE POMINJE osnivačka hrisovulja Crnojevića nikakvu prethodna vezu ili sukcesiju sa bilo kojom vanjskom crkvenom jurisdikcijom ili naslijeđem. Pa ni sa nepostojećom, mnogo ranije, do godine 1459. ukinutom Pećkom arhiepiskopijom („patrijaršijom”) ili ovdašnjom, u Zeti, njoj podvlasnom eparhijom — o kojoj je sačuvani posljednji arhivski izvor još raniji, iz 1458. sa mjestom prebivanja u uzurpiranom dukljanskom katoličkom manastiru u Prečistoj Krajinskoj, kada je taj „svetosavski” ogranak sa Papom već duboko u uniji (prihvatio odluke Feraro-Firentinskoga sabora).

Isto tako u aktu gospodara Crnojevića, ili drugom poznatom istoriografiji izvoru, nema pomena da su Visaron, prvi poglavar Crkve na Cetinju, i Vavila kao njegov nasljednik na tronu, podvlasni ijednoj vanjskoj crkvenoj jurisdikciji. O porijeklu arhijereja, Visariona i Vavile, nažalost, nema sačuvanih izvora: pretpostavlja se da su zavladičeni u Vaseljenskoj Majci-Crkvi, i-ili u Ohridskoj arhiepiskopiji.

Jedinstvenost crnogorske jerarhije je i da je bezmalo odmah po osnivanju mitropolijske katedre Crkve, liše skriptorija, tu izrađivala inkunabule, bogoslužbene knjiga i — pečatala ih (Crnojevića štamparija).

U državi Crnojevića, Zeti (Crnoj Gori), proces ustrojavanja autokefalne Pravoslavne crkve potrajao je tačno tri decenije, od 1455. do 1485. godine.

Bilježi se: 6. septembra 1455. Zetski zbor (Convento de Xenta) od najmanje 51 starocrnogorskog plemena i Stefan (Stefanica) Crnojević, vladar Zete i otac Ivana Crnojevića, potpisanom izjavom u manastiru na Vranjini —– „U ime Oca, Sina i Duha svetoga, amin” —– između ostaloga ukidaju nadležnosti nad Zetom ogranka Pećke arhiepiskopije:

– „Da ne bude nikakva popa ili jepiskopa ili arhijepiskopa Latinskoga nad našijem crkvama, no da budu od naše vjere nastojatelji našijeh crkava; i da ne bude pod arhijepiskopom Latinskijem iz Krajine, mora se postaviti mitropolit vjere Slovenske [fede Sciava]: jer taj mitropolit iz Krajine sebe nazivlje mitropolitom Zete, i on postavlja naše sveštenike, bez kojijeh ne možemo biti”.

O tom i drugim opstojateljstvima, prethodnim ustrojavanju katedre Mitropolije – Crnogorske pravoslavne crkve na Cetinju, uključujući sličnosti, hronološke i u načinu postupanja Ivana Crnojevića i velikog kneza Vasilija II, utemeljitelja autokefalne Mitropolije u Moskoviji (sdašnje Ruske pravoslavne crkve), pročitajte NASTAVKE PREKO LINKA ispod ovoga teksta…

Nije neinteresantno, pretpostvljam, da pregledamo šta o osnivanju katedre Crkve na Cetinju pišu, davnih dana, trojica učenih Srba: Emil Čakra (1862), Svetozar Niketić (1874), Dimitrije Ruvarac (1904). Nekoliko podataka o autorima: – E. Čakra (1837-1884), publicista, izdavač i urednik magazina „Sloga” i Novog Sada, 1858. bio na Cetinju i razgledao crnogorske hrisovulje u manastirskoj riznici; – S. Niketić (1842-1900), objavio više knjiga iz crkveno-kulturne istorije, profesor bogoslovije u Beogradu; – D. Ruvarac (1842-1931), sveštenik, član Srpske kraljevske akademije, direktor Patrijaršijske biblioteke, autor knjiga i studija iz crkvene istorije.

Razumije se, napisi im nijesu bez nepreciznosti, ali jasno uočavaju kontinuitet crkvene samostalne katedre i jerarhije pravoslavne od Crnojevića do Crkve Petrovića-Njegoša, tj. od 1485. do godine 1697. kada na mitropolitski tron stupa vladika Danilo…

* * * * *

Pred [Cetinjskim] monastirom sam, koga sagradi po povratku svom iz [I]Talije 1482. god. Ivan Crnojević, zidine i stognovi (basamaci) još su oni isti koje je Ivo sagradijo, ma da je krov od to doba već tri put plamteo… Crnogorski ljetopisi vele da monastir koga Ivo sagradi beše prekrasan, i da u njegovoj prvoj propasti propade: mloge dragocene drevnosti, koje bi danaske služile na naš ponos i slavu pred celim prosveštenim svetom. Po prognanju Turaka obnovi ga pomoću naroda mitropolit Sava Kaluđerićić. Drugi put ga opali Ćuprelić u maju 1714. god. a obnovi vladika Danilo. Po treći put užegao ga je odmetnik Mahmut takođe maja 1785. g. a docnije godinu dana obnovijo ga sv. Petar vladika Njeguš, u kom je stanju i danaske. Spoljašnji izgled, zidovi, stognovi i odnici u dosta trošnom su stanju. Unutarnjost opravljao je poslednji vladika Petar II…

Pokazaše mi i preostatke negdašnje pečatnje, koja je u ovom monastiru više krat delovala, još taki u početku svoje vlade starao se je Ivo Crnojević da nabavi ovo čedo umnoga napredka u svojoj kršovitoj domovini, u tu svrhu on je jednu zgradu u tvrdinji Obodniku (danaske Reci Crnojevićevoj) još 1486. god. sagradijo, no smrt nedade mu ovo sasvim u delo privesti, to beše ostavljeno njegvom sinu Đurđu, koji je takođe knjigopečatnju 1491. god. iz Mletaka i nabavijo, koja je revnostno i delala…

Za svetovne vlade u Crnoj Gori mitropoliti Crnogorski stanovaše u ovome monastiru, i pre vlade Ivana Crnojevića beše na Cetinju arhiepiskopska stolica, no 1482. g. Ivo UZDIGNE je za: Zetsku mitropoliju, i tako ODPADNUVŠI OD PEĆSKE PATRIJARŠIJE POSTA SAMOSTALNA; ovo se potvrđava diplomom Ivana Crnojevića, izdate Visarionu, PRVOM MITROPOLITU, kojom dopušta mu se da u novosagrađenom monastiru može obitavati. Iza ovoga sedili su u stolici Mitropolije crnogorske sljedeći mitropoliti koji ujedno beše i svetovni gospodari Crne Gore: German, Ruvim, Pahomije Koman, Mardarije Kornećanin, Ruvim Veljekrajski, Vasilije Veljekrajski, Visarijon Baica, Sava Kaluđerićić , Danilo Petrović, Sava Petrović, Vasilije Petrović, Petar I. Petrović Njeguš, i Petar II. Petrović Njeguš… (E. Čakra „Tri dana na Cetinju – putnička crta iz 1858”, objavljeno u „Slogi”, 1, Novi Sad, 1862)

* * * * *

Osnivač ove nove države, bio je Stevan Crnojević, drugojačije prozvani Stefanica. On je bio od plemićskog roda i rođak Balšin, koga su Zećani po smrti Balšinovoj izabrali za svog poglavara.

Koristeći se ratom, što ga je vodio Stevan Kosača sa Mlječićima, uz koje je i on — kao s jačima — bio pristao, Crnojević priznat bude od Mlječića za vojvodu i vazala Mljetačke republike. U prvo vreme, počem je sva donja Zeta bila u rukama Mlječića, vojvodstvo Stefanovo bilo je sasvim majušno i nalazilo se negde u današnjoj sever. Crnoj Gori; ali godine 1455. nešto valjda silom, a nešto i na drugi način, on otme od Kosače neke zemlje i tako zavlada većim delom gornje Zete.

Priznav sebe (1455. g) potekar vazalom mljetačkim, Stevan Crnojević umre oko 1471. god. Stevan se više puti s Đurđem Kastrijotom srećno borio s Turcima, ozidao je grad Žabljak i utvrdio je svoju vlast nad Crnom Gorom.

Za njim je upravljao Zetom njegov stariji sin Ivan (1471), koji je imao svoju stolicu u Žabljaku. On se sasvim odmeto od Mlječića i zauzeo južne predele Crnogorske. Ivan je znatan vladalac zetski; on se svojski starao o slobodi svoga naroda, i mlogo je uradio, te se od Crnogorca razvilo junaštvo, kojim se oni i danas odlikuju.

On se više puta borio s Turcima, a god. 1473. bego je u Italiju, od kuda se 1480. ili 1482. opet povratio. U to vreme, stešnjen od Turaka, a ostavljen od svojih saveznika — Mlječića, razori, svoju prestonicu grad Žabljak i povuče se u crnogorska brda. Onda je, kako nam istorija priča i Mitropoliju preneo iz m. Vranjina na Cetinje (1482. g), gde je sebi dvorac, a pored njega i divan manastir u ime sv. Bogorodice načinio.

Posle ga je obdario bogatim prilozima i smestio u nj Zetskoga (iz Vranjine) mitropolita Visarijona sa 25 kaluđera.

Ovde je red da prozborimo i o sâmoj Mitropoliji zetskoj.

Počinjući od mitropolita Visarijona, koji je upravljao CRKVOM ZETSKOM 1485. god. i pod kim je prenešena stolica zetskog mitropolita na Cetinje, svi ostali, što za njim dolaze, smatraju se kao ZASEBNI i SAMOSTALNI prestavnici CRKVE CRNOGORSKE. Uprav od njega, t. j. od mitr. Visarijona i započinje nova istorija Zetske, inače CRNOGORSKE CRKVE…

Neprilike, koje su bile od zamašnog uticaja i upravo remetile svo društveno i političko stanje Crne Gore, možda su i nagnale Đurđa [Crnojevića, sina-nasljednika gospodara Ivana, prim], da se odreče uprave nad Crnogorcima. Bilo kako mu drago, tek Đurđe je još za života svog ostavio vladu i predao upravu nad Crnom Gorom, tadašnjem mitropolitu… Ne može se po sigurno odrediti, koji su po imenice mitropoliti upravljali Crnom Gorom, od prelaska Crnojevića do mitr. Danila Petrovića Njeguša; tek se po spomenicima, koji su do nas došli u knjigama i raznim poveljama može nagađati, da su za vreme od blizu 200 godina (1499-1697. g). upravljali CRKVOM CRNOGORSKOM ovi mitropoliti:

1) Makarije Koreničić. On je upravljao Crkvom 1550-1568. godine.

2) Pahomije, oko 1569. g.

3) Venijamin, oko 1582. g. („Srpski dalm. mag.”, 1854. g. str. 40).

4) Ruvim I, oko 1608-9. („Rad. Jugsl. acd”, Zagreb, I, 176, 5)

5) Ruvim II, oko 1631. godine.

6) Mardarije, oko 1650. godine.

7) Ruvim III Boljević. On je upravljao Crkvom i narodom crnogorskim oko 1675. g. Za vreme njegova upravljanja, plemena: Bratonožići, Drekalovići i Kuči, koji su od arbanaških popova obraćeni bili u rim-papsku crkvu, vraćeni su opet u istočnu ili pravoslavnu. — Ruvim je bio rodom iz Boljevića u Crnici, pa se po tome izvao „Boljević”.

Pod ovim prvim mitropolitima, koji su vladali Crnom Gorom, bila je ta zemlja mirna od Turaka, koji su tada na drugim stranama tražili i našli sebi dosta posla. Punih je sto godina prošlo i Turci nisu jako napadali na Crnu Goru; a tako isto ni Crnogorci nisu tražili zađevice sa Turcima…

Oko toga vremena, upravljao je narodom i CRKVOM CRNOGORSKOM, mitropolit:

8) Visarijon. Njega Mlječići u dogovoru s poturčenjacima otruju god. 1689. te s toga Crnogorci ostanu za neko vreme rasuti, bez svog poglavara.

Posle njega došao je za mitropolita:

9) Sava Očinić (1692. g). On je bio mitropolit samo tri godine.

U opšte, o mitropolitima do Danila Petrovića Njeguša, svi istorici ne govore jednako. Ali svavojako zna se, da je 1697. god. postavljen bio za mitropodita crnogorskog… (S. Niketić, „Istorijski razvitak srpske crkve”, objavljeno u „Sionu”, 19, 20, 21, Beograd, 1874)

* * * * *

… da vidimo kak stoje stvari sa AVTOKEFALNOŠĆU Cetinjske – Crnogorske mitropolije.

Cetinjska je mitropolija — episkopija, NEŠTO DRUGO OD ZETSKE EPISKOPIJE, koju je sv. Sava ustanovio u manastiru sv. Aranđela Mihaila na Prevlaci, čija je stolica preneta docnije prvo u sv. bogorodičin manastir u Šestanskoj Krajini, a za gospodstva turskog u manastir sv. Nikole u Vranjinu. I ako je gospodar Ivan Crnojević 1485. crkvu i manastir na Cetinju proglasio za ‘Zetsku mitropoliju’, iako se 1403. [tipfeler, treba: 1493. g] -1512. Vavila crnogorski mitropolit nazivao arhiepiskopom i mitropolitom koji je navodno umro 1520, kada je prestalo gospodstvo Crnojevićevo 1514. i Crnu Goru počeli nazivati sandžakom crnogorskim, ‘vladike koje su iza mitr. Vavile vršili duhovnu vlast u Crnoj Gori, bile su vladike crnogorske i primorske, ako se gde koji od njih i pisao kadkad i mitropolitom ili episkopom zetskim’…

Po ukinuću pećske patrijaršije 1766, zatekavši se na prestolu mitropolit crnogorski Sava Petrović, proglasio se za SAMOSTALNOG ARHIJEREJA, bez da je za to od ikog iskao dozvolu. (D. Ruvarac „O ukinuću Pećske patrijaršije i njenom nasleđu”, objavljeno u „Srpskom Sionu”, 11, Sremski Karlovci, 1904)

(Antena M)