Nikita Stanesku pjesnik koji je od stihova gradio spomenike

Piše: Božidar Proročić, književnik i publicista

(Manifestacija Dani Rumunije u Crnoj Gori, održana je u periodu od 30. septembra do 1. oktobra 2022. godine na Cetinju kada je  esej o Nikiti Stanesku predstavljen u Ministarstvu kulture na Cetinju)

Kultura je jedna od najljepših spona na kojima mogu i treba da počivaju rumunsko-crnogorski odnosi. Danas u eri kulturne revolucije kada nam vizuelni svijet umjetnosti pruža priliku da naučimo i saznamo više jedni o drugima smatram da je poezija i proza jednog naroda ono što čini taj narod. Kako sam počastvovan da sam i sam učesnik veoma značajne manifestacije ,,Dani Rumunije u Crnoj Gori”, moj zaključak s ovog skupa, prije nego pročitam svoj esej bio bi: ,,Prevodilaštvo i izdavaštvo rumunskih nacionalnih pjesnika mora da bude izdignuto na najveći mogući nivo”. Spreman sam da dam svoj doprinos na sljedeći način – da uvažena Milica Rajković prevede određeni broj pjesnika na crnogorski jezik zajedno s njihovim biografijama, kako bih ja napisao eseje o njima, iste publikovao u našim medijima, ali i prezentovao u zajedničkoj koautorskoj knjizi (antologiji) koja bi nama u Crnoj Gori na najljepši način približila rumunsku književnost pa samim tim i rumunsku kulturu.

U plejadi imena koja krase Ruminiju i rumunsku kulturu ja sam se odlučio da napišem esej o pjesniku kojeg sam poistovjetio s njegovom, ali i mojom državom u borbi za kulturni preporod. Nikita Stanesku čije je kršteno ime (Hristea) postaće simbol jednog vremena, ali i gotovo proročkih vizija vezanih za sudbinu Rumunije koje će nakon njegove smrti doživjeti brojne istorijske procese. Rođen, sada već daleke, 1933. godine u Ploeštiju postaće jedan od kultnih simbola svog naroda. Velikani se samo jednom rode da na svom životnom putu ostave što jači pjesnički opus koji će mnogim generacijama nakon njegove smrti biti jedan od uzora.

U svojoj pjesmi ,,Pogubljene” autor navodi:

Gubilište je postavljeno

izglačan je panj

žrtva bješe ošišanog potiljka

dželat je svečano nosio crnu rizu

Pjesnici uvijek iznova otkrivaju sebe kroz različite pjesničke posebnosti i vrijednosti. Gubilište je krug životnih procesa na kojima pjesnik bez pretenzija oslikava stanje duha i društva u kome je živio. Da li smrt može biti svečana i da li je to put iz jedne dimenzije u drugu, autor pokušava da pronikne u promišljanja same žrtve. Dželat predstavljen u crnoj odori kao paradigma nosiocima službeničkih odora u kojima se odlučuje o životu ili smrti.  Sama pjesma nesumnjivo spada u sam vrh evropskog i svjetskog konstruktivističkog pjesništva. I to onog, koje nije samo istorijski-književno zanimljivo, nego istinski, pjesnički, i danas živo. Od tad, i više nego dotad, Stanesku se usidrio među najznačajnije Rumunske pjesnike koji i danas, nakon gotovo četiri decenije od njegove smrti, privlači nas na isti način. Sama pjesma je jedinstvena upravo po spoju spoljnih, formalnih, i unutrašnjih, sadržajnih suprotnosti. A te temelje kako na slutnji skore smrti, tako na žudnji za novim životom je svojevrsni paradoks i fenomen Staneskua kao pjesničkog maga ili čak i glavnog  protagoniste.

U pjesmi ,,Čvor 13” autor navodi: 

Nikada neću znati

kada sam živio,

zaboraviću zašto sam živio

kao što razbijeno oko zaboravlja svjetlost. 

Stanesku kao  pjesnik usamljenosti i otuđenosti, neprestano teži da ujednači i izjednači u toj igri koja se zove ples između života i smrti. U cjelokupnoj njegovoj poeziji, u kojoj se prepliću i prožimaju ekstaza života i ekstaza smrti, naglašena je drama čovjekove suočenosti sa smrću, odnosno tragično osjećanje života i svijeta, tako da se njegova životna i pjesnička sudbina  na momente sudaraju, ali samo na prvi pogled. Zaboravljena svjetlost ipak predstavlja metafiziku kosmosa u kojoj se stalno sudaraju svjetlosni talasi koji probljeskuju upravo na samom kraju ove pjesme. Energija kojom impulsivnost pjesnika dominira u samo malom broju riječi kojima ukazuje na svoje dileme. Pjesma koja svjedoči o promjenama i o tim tihim decenijama u Evropi, ali ne i tihim za same  književne kritičare koji s mudre distance, prate Staneskova, zapravo to je put kojim ide Rumunija. Kao da nam se Staneskov pjesnički duh javlja i pita nas: ,,Da  li nam je nova pjesnička i egzistencijalna stvarnost razlog i obaveza, ili ti usud za provjeru svega što si nekad pisao i izgovarao?

U svovoj pjesmi ,,Autoportret” autor navodi:

Ja nijesam ništa drugo

do mrlja krvi

koja govori. 

Smrt uništava, ideja o smrti nas spašava. Hajdeger je definisao dva modusa postojanja: svakodnevni i ontološki. U svakodnevnom modusu, mnogi pjesnici su potpuno okupirani svojim okruženjem i dive se tome kakve su stvari u svijetu, dok u ontološkom modusu opažaju samo čudo postojanja i dive se tome što stvari jesu, što vi jeste. Život iza gvozdene zavjese duboko ga je pogađao shvativši da što je stariji, bliži je smrti. Stanesku je ovom pjesmom gradio spomenik životu, sebi, ali i drugim pjesnicima. Svojom poezijom Stanesku je istrajavao raznovrsnosti, u kojoj ,,prizemljuje” smrt i istovremeno, poetskom vitalnošću, pozdravlja život, nesumnjivo je sve pjesma vremena i trenutka. Draguljarska nit koja povezije njegova unutrašnja duhovna stanja različitih oblika i sadržaja predstavlja njegov obelisk. Zato je on svojevrsni pjesnički heroj Rumunije kako u nacionalnom tako i u univerzalnom smislu. Zato ne čudi da je iz dana u dan sve veće zanimanje za njegovu poeziju širom Evrope i svijeta,  a i  kako ne bi kada je u njegove pjesme udahnuta njegova duša, koja i poslije smrti, nastavlja živjeti svojim sopstvenim životom.

Nikita Stanesku godine 1957. u Bukureštu završava Filološki fakultet. Kroz 3 godine, dakle 1960, pojaviće se Nikitina prva pjesnička zbirka “Smisao ljubavi”, a kroz naredne 4 godine (1964) uslijediće  i zbirka “Vizija osjećanja”, a baš za tu drugu zbirku pjesama dobija nagradu od strane Saveza književnika Rumunije. Iduće 1965. godine pojaviće se zbirka “Pravo na vrijeme”, zatim 1966. zbirka “Jedanaest elegija”. Te iste 1966. prevodi poeziju Vaska Pope i objavljuje knjigu Popine poezije pod nazivom “Stihovi”. Godine 1967. izdaće čak 3 zbirke: “Alfa”, “Jaje i sfera”, “Vertikalno crveno”. Iduće 1968. izlazi zbirka “Pohvala Ptolomeju”, a 1969. opet 3 zbirke: “Neriječi”, “Zemlja zvana Rumunija”, “Pet prstiju”. Počinju i prvi prevodi Nikitine poezije na druge jezike, te tako  u Pragu izlazi prevod “11 elegija”, u Bukureštu se pojavljuje dvojezično izdanje na rumunskom i njemačkom. Godine 1970. pojaviće se izbor iz Staneskuove poezije pod nazivom “Pjesme” i zbirka “U slatkom klasičnom stilu”. Te iste godine pojaviće se i dvojezično izdanje na engleskom  i francuskom. Godine 1971. izlazi i srpskohrvatski prevod “Neriječi”, zatim dvojezično “Beograd u pet prijatelja”, a u Engleskoj prevod “11 elegija”. Iduće 1972. godine pojaviće se knjiga eseja “Knjiga za pročitavanje” i opet dobija nagradu Saveza književnika Rumunije. Potom slijede zbirke “Gordost hladnoće”, “Slovo u ogledalu”, “Beograd u pet prijatelja”, prevod djela “Obeskriljena ptica” od strane Adama Puslojića. Godine 1973. izlazi zbirka “Bistrina srca”, a u Temišvaru dvojezično izdanje “Dozivanje imena” prevod na srpskohrvatski. Od 1974. pojaviće se prevode u SAD-u i Engleskoj dijela “Još nerođeni o onom koji je umro”. Na mađarskom izlazi djelo “Orgulje vode”. Godine 1975. u Švedskoj dobija “Herderovu nagradu” za poeziju. Godine 1977. u Poljskoj izlazi djelo “Neriječi i druge pjesme”, a zatim prevod u Švedskoj i prevod na estonkom jeziku. Godine 1978. na mađarskom izlaze “Stihovi”, a zatim i nova zbirka poezije “Epica magna” (”Velika epika”) u Jašiju. Godine 1979. pojaviće se zbirka “Nesavršena djela”, prevod u SAD-u pod nazivom “Nezavršeno djelo”, i prevod djela “Pjesme” u Bugarskoj. Godine 1980. pojaviće se prevod na srpskohrvatskom od strane Krdua djelo “Stanje poezije”. Godine 1982. izlaze zbirke “Čvorovi i znaci”, prevod na mađarskom kjeziku izlazi u Bukureštu “Pravo na vrijeme”, zatim prevod na makedonski. Te godine dobitnik je “Zlatnog vijenca” u Strugi na večerima poezije. Izaći će te godine  i knjiga eseja “Duhovi”. Godine 1983. pojaviće se knjiga stihova “Plačne kosti” na rumunskom, koje će izdati časopis “Lumin” u Pančevu.

Te poslednje svoje 1983. godine umire od srčane kapi, 13 decembra, na Klinici za hitnu pomoć u Bukureštu, a zadnje što je rekao umirući bilo je: “Hladno, zeleno, hladno, zeleno”. Dakle, smrt je hladno zelene boje!… Sahranjen je nakon dva dana 15. decembra na groblju Belu u Bukureštu, u aleji umjetnika, pored pesnika Mihaja Emineskua, koji je jedan čitav vijek živio prije njega, još tragičnije – manje samo 39 godina!…