piše Vlatko Sekulović
Srpska pravoslavna crkva kao pravno lice, ima regulisan status u Srbiji na osnovu Zakona o verskim zajednicama iz 2006. godine, po kom je ova crkva, kao i druge, morala da se upiše u nadležni registar koji danas vodi Ministarstvo pravde RS.
Ovim zakonom, član 11, stav 1 priznaje se SPC kontinuitet sa pravnim subjektivitetom stečenim na osnovu Načertanija o duhovnoj vlasti (Odluka Narodne Skupštine Knjaževstva Srbskog od 21. maja 1836. godine) i Zakona o Srpskoj Pravoslavnoj Crkvi („Službene novine Kraljevine Jugoslavije“, broj 269/1929).
Druge verske zajednice i crkve su priznate po osnovu drugih zakona što iz perioda kraljevine, što iz perioda socijalizma uključujući i Zakon o pravnom položaju verskih zajednica iz 1977. godine.
Dakle, u slučaju SPC država Srbija se pozvala na svoj zakon iz predjugoslovenskog perioda kao i na zakon donet za vreme diktature Kralja Aleksandra.
Međutim, predmetni zakon iz 1929. godine je u članu 2, stav 1, propisao da SPC slobodno raspolaže svojom imovinom, ali pod vrhovnim nadzorom države, a stavom 3 istog člana određeno je da država vrši kontrolu rashoda i prihoda SPC. Posebno se ističe, u odnosu između crkve i države, odredba člana 8 ovog zakona koji je propisao: „Izbor Patrijarha i Eparhijskih Arhijereja potvrđuje Kralj Ukazom, na predlog Ministra pravde, stavljen u saglasnosti sa Predsednikom Ministarskog Saveta.“
Pošto u zakonu iz 2006. godine ne postoje odredbe koje isključuju primenu zakona iz 1929. godine koji reguliše istu materiju, šta više poziva se na pravni kontinuitet, postavlja se pitanje da li predmetne odredbe zakona iz 1929. godine važe ili ne važe?
Odnosno da li SPC slobodno raspolaže svojom imovinom, da li država ima pravo da kontroliše prihode i rashode SPC i da li će, ako kojim slučajem Srbija ponovo postane monarhija, to značiti da Patrijarha i Arhijereje potvrđuje Kralj?
Diskriminatorna primena zakona u korist verskih zajednica očitava se u činjenici da je Zakon o vraćanju imovine crkvama i verskim zajednicama donet pet godina pre donošenja opšteg Zakona o vraćanju oduzete imovine i obeštećenju, što ukazuje na povlašćeni, protivustavni, položaj jedne kategorije lica u odnosu na druge.
Međutim, privilegije koje uživaju verske zajednice u Srbiji, a na teret svih poreskih obveznika ogledaju se i u odredbama o primeni olakšica od poreskih obaveza i državnoj pomoći koju dobijaju sveštenici.
Tako npr. na osnovu Uredbe o uplati doprinosa za penzijsko i invalidsko i zdravstveno osiguranje za sveštenike i verske službenike ove troškove snosi budžet Republike Srbije.
Drugim rečima svi građani i građanke Srbije plaćaju socijalno osiguranje i za sveštenike, bez obzira što ovi ubiraju neoporezovane prihode.
Graditeljstvo je takođe zanimljiva oblast sa stanovišta odnosa crkve i države u Srbiji.
Tako je u skladu sa članom 32, stav 3, Zakona o crkvama i verskim zajednicama, lokalna samouprava imala u vidu potrebe crkve kada je planskim i drugim aktima prenela u svojinu SPC plac u bloku 32 na Novom Beogradu za potrebe izgradnje Hrama Svetog Dimitrija.
Ipak, danas je na tom zemljištu nikao veliki stambeno-poslovni kompleks koji se nikako ne može smatrati verskim objektom.
U tom smislu, bi država Srbija morala da traži predmetno zemljište natrag od SPC jer joj je predmetno zemljište dodeljeno za verski objekat (hram, parohijski dom, školu, bolnicu, itd.) a ne za stambeno-poslovni objekat.
U Crnoj Gori je nedavno donet Zakon o slobodi vjeroispovesti koji sadrži odredbe koje imaju zajedničku pravnu logiku, pa čak i formulacije, sa važećim zakonom u Srbiji koji reguliše ovu materiju.
Tako se i ovaj zakon poziva na Zakon o pravnom položaju vjerskih zajednica iz 1977. godine.
Odredbe o poreskim olakšicama i doprinosima za socijalno osiguranje su veoma slične, ali crnogorski zakon, za razliku od srpskog, izričito propisuje da su verske zajednice dužne da plaćaju poreze i doprinose.
U poređenju sa Italijom, gde Ministarstvo unutrašnjih poslova preko posebne Direkcije za upravljanje fondom kultnih zgrada Italijanske Republike upravlja sa preko 2000 sakralnih objekata, a Katolička crkva je obavezna da plaća poreze odnosno da doprinosi javnoj potrošnji i država ne subvencioniše sveštenike sredstvima poreskih obveznika, jasno je da verske zajednice u Srbiji i Crnoj Gori uživaju veći spektar mogućih privilegija nego u Italiji.
Ipak u srpskoj javnosti nikakvu reakciju nije svojevremeno izazvalo donošenje zakona kojima su utvrđivane privilegije u korist SPC, ali zato je umalo spaljena zastava Crne Gore u Beogradu, jer je ova država donela zakon kojim uređuje ovu oblast u odnosu na prethodno doneti zakon iz 1977. godine.
Osnovno sporenje su izazvale odredbe članova 61 i 62 predmetnog zakona.
Članom 61 je priznat kontinuitet verskih zajednica i crkava u odnosu na 1977. godinu i regulisan njihov upis u evidenciju, a ne u registar kao u Srbiji, što nema nikakav konstitutivni značaj sa pravnog stanovišta.
Član 62 predmetnog zakona je u pravnoj logici isto što i član 11, stav 1 srpskog zakona, odnosno određivanje pravnog stanja u odnosu na predjugoslovenski period.
U tom smislu je i regulisano pitanje svojine nad objektima iz predjugoslovenskog perioda, a koji mogu postati državna imovina.
Verski objekti sagrađeni pre 1. decembra 1918. godine, prema slovu gorenavedenog crnogorskog zakona, postaju svojina države Crne Gore, pod uslovom da sadašnji titular ne može da dokaže pravo svojine, odnosno način sticanja, a pribavljeni su iz javnih prihoda, zajedničkim ulaganjem građana ili je predmetni objekat bio u državnoj svojini.
Drugim rečima, sadašnji korisnici verskih objekata izgrađenih pre 1. decembra 1918. godine ostaju i nosioci prava svojine ako dokažu da im je npr. poklonjen određeni objekat.
Ako se imaju u vidu predmetne odredbe navedenog zakona, opravdano se može pretpostaviti da će u sudskom postupku sadašnji upisani titulari, verske zajednice, biti u stanju da dokažu osnov sticanja prava svojine u većini slučajeva na koje će se primeniti ovaj zakon.
Saborni hram Hristovog Vaznesenja u Podgorici, inače najveći sakralni objekat u Crnoj Gori, izgrađen je u periodu od 1993. do 2013. godine.
Prema odredbama Zakona o slobodi vjeroispovesti, ova crkva je potpuno izuzeta iz primene predmetnog akta, u smislu utvrđivanja države kao titulara prava svojine nad ovim objektom, odnosno nesporno ostaje u vlasništvu Srpske pravoslavne crkve.
U periodu od 1. decembra 1918. godine do danas izgrađeno je u Crnoj Gori na stotine crkava i hramova između ostalih i Hram Svetog Velikomučenika Georgija u Pljevljima, Hram Svetog Stevana Mirotočivog u Beranama, Saborni hram Jovana Vladimira u Baru, Saborni Hram Hristovog roždestva u Mojkovcu (ovi objekti, između ostalih, su izgrađeni tokom perioda vladavine DPS-a i Đukanovića), te su izuzeti iz primene ovog zakona i ostaju nedvosmisleno u svojini sada upisanog titulara Srpske pravoslavne crkve.
Pritom, za one sakralne objekte koji nisu izuzeti iz primene i gde verska zajednica nema dokaz o sticanju, te će jednog dana preći u svojinu države nakon sprovedenog sudskog postupka, nije predviđena promena korisnika niti promena namene i ostaće verski objekti, dakle nema pretvaranja crkava npr. u muzeje, poput Aja/Svete Sofije u Istanbulu.
Dakle, primena predmetnog crnogorskog zakona je veoma ograničena, sudski uređena, i nema otimanja kako su to radili srpski nacionalisti, poput Miloševića i Šešelja, kada su Zakonom o sredstvima u svojini Republike Srbije, sredinom devedesetih godina prošlog veka, preko noći oduzeli pravo svojine nad nepokretnostima opštinama, gradovima i pokrajinama i preneli na Republiku Srbiju, samo zato što su izgubili vlast na lokalnom nivou.
Imajući u vidu privilegovan položaj koji verske zajednice imaju kako u Srbiji, tako i u Crnoj Gori, i da to ne smeta poreskim obveznicima, postavlja se pitanje zbog čega je došlo do tako oštre reakcije srpskih nacionalista, posebno onih u opoziciji, na crnogorski zakon kojim se uređuje položaj crkava i verskih zajednica?
U srpskom zakonu, u članu 11, stav 2 stoji deklarativna odredba „Srpska Pravoslavna Crkva ima izuzetnu istorijsku, državotvornu i civilizacijsku ulogu u oblikovanju, očuvanju i razvijanju identiteta srpskog naroda.“
Ovakvu posebnu ulogu koju ima SPC u Srbiji, srpski nacionalisti interpretiraju na sebi svojstven način, te žele da ova ima istu takvu ulogu i van granica Srbije, npr. u Crnoj Gori. Svako podređivanje SPC vlasti druge države, srpski nacionalisti doživljavaju kao napad na identitet srpskog naroda.
Pravi razlog napada srpskih nacionalista na crnogorski zakon koji uređuje slobodu veroispovesti je da osvoje monopol nad definisanjem identiteta srpskog ali i drugih naroda, dokazujući po sopstvenom nahođenju koji narodi postoje, a koji ne.
Oni žele isključivo pravo nad utvrđivanjem granica, suvereniteta i politike svoje i tuđih država, stvarajući sukobe i tenzije tamo gde za to objektivnih razloga nema, sa osnovnom tezom o navodnoj ugroženosti Srba i njihovom večnom ulogom žrtve kako bi opravdali nasilje prema drugim narodima.
Ipak, osnovni rezultat ove nacionalističke histerije, koja je pokazala da joj je osnovni cilj u suštini promena vlasti u Crnoj Gori, pa i u Srbiji, a sve radi uspostavljanja društvenog poretka prema pravoslavnim pravilima, neće biti boljitak za građanke i građane Srbije, već podsticaj za dodatno iseljavanje u one zemlje u kojima je uloga crkve i verskih zajednica jasno određena, poput Italije ili Nemačke.