Državna crkva postoji u Danskoj i Gračkoj, relativno stroga odvojenost države i crkve i vjerskih zajednica je u Irskoj, Francuskoj i Portugalu, dok postoji uzajamna nezavisnost države i crkve, uz istovremenu saradnju u određenim oblastima u Njemačkoj, Slovačkoj, Španiji i Švedskoj, pokazalo je istraživanje Istraživačkog centra Skupštine Crne Gore koje je urađeno prošle godine.
Analizom nacionalnih sistema ustavnopravnih odnosa između države i crkve i uređenja imovinskih pitanja u nekoliko zemalja Evropske unije došli su do saznanja da kod pojedinih država nije moguće jasno precizirati ko ima pravo vlasništva nad imovinom, crkva ili država.
Primjeri
Imovinska prava crkve i države, vlasništvo nad vjerskim objektima i finansiranje crkve u analiziranim zemljama “uslovljeni su u velikoj mjeri društveno-istorijskim nasljeđem i razvojem, te ustavnopravnim statusom crkve u državi i razlikuju se od države do države”.
– Na primjer, u sistemima gdje postoji dominantna religija, odnosno državna crkva, kao što je slučaj sa Danskom, danska državna crkva ima finansijsku podršku države i podliježe velikom stepenu kontrole od parlamenta i vlade (Ministarstvo za crkvene poslove). Ministarstvo za crkvena pitanja nadležno je za izdavanje odobrenja za gradnju i uništavanje crkava i ima ulogu apelacionog suda budući da se žalbe na odluke biskupa i crkvenih organa upućuju ministru za crkvena pitanja – naveli su oni, dodajući da su crkve javno vlasništvo kojim upravljaju lokalni parohijski savjeti kao samoupravne institucije.
U Grčkoj, takođe, dodaju oni, postoje bliske veze između države i Pravoslavne crkve – država zakonom uređuje upravna pitanja u vezi sa crkvom i putem direktnih i indirektnih subvencija, državnih plata i penzija za sveštenike, te raznim poreskim olakšicama finansira crkvu. U toj zemlji, kako kažu, sistem crkvenog poreza ne postoji.
– Predviđena je neotuđivost nepokretne imovine koja pripada pravoslavnim patrijaršijama na Srednjem istoku i manastirima Vaseljenske patrijaršije, kao i to da treća strana ne može preuzeti nepokretnosti koje pripadaju manastirima. Apelacioni sud u Solunu potvrdio je da se ovo odnosi i na rimokatoličke manastire – piše u dokumentu.
U skladu sa grčkim ustavom, navodi se, država ima pravo da zakonom uređuje sva upravna pitanja vezana za crkvu, čak i za njenu unutrašnju strukturu.
Krajem 2018. godine, podsjeća se u istraživanju, premijer Grčke Aleksis Cipras, pokrenuo je pitanje razdvajanja crkve i države, ali ona nije prošla, ni u Vladi niti u crkvi.
Sa druge strane, u Francuskoj zakonom iz 1905. godine predviđen je režim razdvojenosti crkve i države, ukinut je crkveni budžet, isplata svešteničkih plata i ostale subvencije iz javnih fondova. Tim zakonom, koji je na snazi i danas, objekti protestantskih crkava i Jevreja povjereni su odgovarajućim vjerskim udruženjima, dok su, s druge strane, zakoni od 2. januara 1907. i 3. aprila 1908. godine, prenijeli vlasništvo nad postojećim građevinama Rimokatoličke crkve na državu (katedrale i vladičanski dvorovi), a parohijske crkve i prezbiterstva na opštine.
– Pravna razdvojenost države karakteristična je i za Irsku, pri čemu je Ustavom predviđeno da svaka vjerska zajednica ima pravo da upravlja svojim poslovima, posjeduje, stiče i upravlja imovinom, pokretnom ili nepokretnom i održava ustanove za vjerske ili dobrotvorne svrhe. S obzirom na to da crkvama i vjerskim zajednicama nedostaje pravni subjektivitet, crkvena imovina se obično dodjeljuje povjerenicima za parohije ili biskupije – naveli su oni.
Na nivou Irske crkve, kako pojašnjavaju, dobrovoljno je uspostavljeno predstavničko crkveno tijelo koje zastupa crkvenu imovinu i može da tuži ili bude tuženo u pogledu imovine koja mu je povjerena.
– U Portugalu, takođe, postoji sistem odvojenosti crkve i države, a Zakon o vjerskoj slobodi predviđa za sve crkve i vjerske zajednice opšte priznanje prava na svojine na nepokretnostima i pravo da budu konsultovane onda kada država planira da sruši ili dodijeli još jednu upotrebu zgradi do tada namijenjenoj javnom bogosluženju – piše u istraživanju.
Iskustva
Kada je riječ o sistemima saradnje crkve i države, u Njemačkoj su crkva i država razdvojene 1919. godine, čime je obezbijeđeno nemiješanje države u poslove crkve, ali i neka vrsta saradnje u određenim oblastima, koja je razrađena propisima na nivou saveznih država i specifičnim ugovorima između države i crkve i vjerskih zajednica.
– Imovina Rimokatoličke crkve je sekularizovana i crkva ne raspolaže značajnim nekretninama, a finansira se uglavnom iz prihoda od crkvenog poreza – naveli su oni.
U Slovačkoj je Ustavom predviđeno da crkve i vjerske zajednice samostalno upravljaju svojim poslovima, osnivaju svoja tijela, imenuju sveštenstvo, osnivaju vjerske i druge institucije nezavisno od državnih vlasti. Na osnovu sporazuma između države i crkve, Katolička crkva ostvaruje imovinska prava nad svojim finansijskim i materijalnim resursima i ima pravo na sticanje vlasništva nad pokretnom i nepokretnom imovinom, te pravo raspolaganja tom imovinom.
– Crkva posjeduje oko 23 odsto nepokretnosti i pokretna kulturna blaga koja su važan dio slovačkog kulturnog nasljeđa. Nakon podjele federacije, Slovačka se bavila pitanjem imovine u kontekstu ublažavanja pravnih nepravdi nanijetih crkvama i vjerskim zajednicama, uz mogućnost vraćanja crkvene imovine. Restitucija u Slovačkoj prekinuta je 2006. godine, a prema sadašnjim procjenama, 70 odsto imovine vraćeno je vjerskim pravnim subjektima – istaknuto je u istraživanju.
Istraživanje je pokazalo da odnosi države i crkve u Španiji počivaju na principu saradnje iako je država nekonfesionalnog karaktera i, osim ustavom i zakonima, uređeni su konkordatima koji se odnose na važne oblasti, poput pravnih pitanja, ekonomskih pitanja, obrazovanja i kulture, pri čemu ovi sporazumi imaju status ugovora međunarodnog prava.
– Prema Sporazumu o ekonomskim pitanjima, država se obavezuje na pružanje finansijske podrške crkvi i predviđa brojne poreske olakšice i oslobađanja. Katoličku crkvu neposredno finansira država na način da 0,5 odsto poreza koji poreski obveznik plaća državi direktno ide crkvi – precizirali su oni.
Crkva i država u Švedskoj su formalno razdvojene, iako, prema njihovim riječima, propise koji se odnose na crkvu i vjerske zajednice, kao i zakon kojim se utvrđuje identitet crkve usvaja parlament.
– Zakonodavstvom o crkvi propisana je unutrašnja organizacija crkve i uređena su imovinska pitanja. Shodno tome, razdvajanjem države i crkve većina posjeda, crkava, katedrala, te crkvenog zemljišta pripala je crkvi na osnovu sporazuma sa državom – zaključuju u istraživanju.
Češka
Istraživački centar Skupštine naveo je da je proces restitucije imovine koja je od crkve i vjerskih zajednica preuzeta tokom komunističkog režima u Češkoj počeo 2012. godine usvajanjem zakona koji uređuje imovinska pitanja crkava i vjerskih društava.
– Imovinom se, u tom smislu, smatra originalna imovina registrovanih crkava i vjerskih društava, kao i poljoprivredna imovina. Predviđeno je da se povraćaj imovine izvrši ugovorom o poravnanju između crkve i države i vjerskih društava ili, ukoliko crkva ili vjersko društvo ne prihvate ugovor, isplaćuje se novčana naknada čiji je iznos za svaku pojedinačnu crkvu i vjersko društvo propisan zakonom. Iako je jedan dio imovine vraćen crkvama i vjerskim društvima tokom prethodnih godina, proces restitucije je komplikovan i nije u potpunosti završen – piše u analizi.
Zakonodavstvo u Češkoj, kako dodaju, predviđa određeni stepen autonomije i nezavisnosti crkve od države u pogledu upravljanja svojim pitanjima, ali postoji “tendencija potpunog odvajanja i uspostavljanja finansijske nezavisnosti crkve od države”.
– U skladu sa zakonom država će tokom perioda od 17 godina od stupanja na snagu zakona plaćati crkvi i vjerskim društvima doprinos za podršku aktivnostima – piše u dokumentu.