Pišu: Božidar Proročić, stručni saradnik i Ana Uskoković, biolog
Ambijentalne cjeline čine prostore sa posebnim vrijednostima koje su fotmirane i nastale u samom centru NP ,,Lovćen”. One se nalaze između najviših vrhova (Jezerskog vrha, Štirovnika, Babljaka, Treštenika, Goliša). Taj prostor je prošao različite tektonske procese, glacijacije i karstifikacije koji su formirali morfološku osnovu na kojoj su vegetacioni pokrivači i čovjek doradili raznovrstan pejsaž koji danas imamo na ovim prostorima.
Prostorne i ambijentalne cjeline koje daju posebnu draž ovom prostoru su: Ivanova Korita, Mali i Velji Bostur, Dolovi sa Lokvama i katun Kuk.
IVANOVA KORITA
Ambijentalnu cjelinu Ivanovih Korita čine dvije kraške zaravni blago nagnute prema istoku, donja – Ivanova Korita (1270 m) i gornja – Mali i Velji Bostur (1300 mnv). Međusobno su podvojene niskim, djelimično šumovitim grebenom Rupe (1325 mnv) sa veoma izraženim vrtačama. Prostor okružuju najviši vrhovi Lovćena: potpuno ogoljeli i zaobljeni Štirovnik (1749 mnv), vrhom grebena obrastao djelimično munikom (Pinus heldreichii) u nižem dijelu prema sjeveru, subalpskom bukvom i Radio-difuznim centrom na samom vrhu koji zatvara prostor sa sjeverozapadne strane. Sa njim se preko Međuvršja povezuje Jezerski vrh (1657 mnv).
Obrastao je u donjoj zoni bukvom i djelimično nasađenim borom, u srednjoj zoni manjim sastojinama munike dok je gornji dio potpuno ogolio. Na vrhu se nalazi Njegošev mauzolej sa pristupnom skalinadom i tunelom, dok je malo i jedino glečersko jezerce smješteno ispod Jezerskog vrha prema Njegušima. Zapadnu stranu prostora ogradjuje šumoviti vrh Babljaka (1604 mnv) koji se preko grebena iznad Dolova povezuje sa isto tako šumovitim Trešteničkim vrhom (1489 mnv) koji se, nasuprot ostalim strmim vrhovima, blago spušta prema ovom prostoru i Dolovima. To je, ustvari, prostorna kompozicija obodnih vrhova i zakarsćenog cirka prečnika 2 km, koji je u nižim terasama zasut morenom na kojoj su se razvila kartsna i flisna zemljišta, obradjene površine, livade i pašnjaci. Flisne infiltracije u predjelu izvora Ivanovih Korita i Ljubinog potoka uslovile su stvaranje izdana sa izvorištima upotpunjujući time pejsaž hidrografskim kompleksom, koji se u vrijeme intezivnijih oborina, pretvara u jezerca (Blatište). Ovaj faktor omogućava razvoj mezofilnog zelenog pokrivača koji obogaćuje i omekšava pejsaž. Ako se imaju u vidu guste bukove šume padina Babljaka i Treštenika kao i manji kompleksi nasadjenih borovih šuma na prilazima Ivanovim Koritima i donjem dijelu Jezerskog vrha kao i zelenih površina u zaravnjenim djelovima površi može se zaključiti da se radi o raznovrsnijem i bogatijem florističkom pejsažu na karstnoj podlozi Parka.
Antropogeni dio pejsaža sa objektima na Ivanovim Koritima i dvije manje seoske aglomeracije Malog i Velljeg Bostura, po svojim volumenima i načinom gradnje, uglavnom se skladno uklapaju u prirodni pejsaž. Odstupanja čine pojedini novi objekti i vikendice kao i prekrivanje kamenih zidova obnovljenih objekata malterom čime se gubi izvorni izgled autentične arhitekture ovih prostora. Glavni motiv atrakcije predstavlja Njegošev mauzolej na Jezerskom vrhu. U produženju Mauzoleja sa pogledom na Jezero i Njeguše, rodnu kuću Vladike. Ivanova Korita, kombinacijom prirodnog i antropogenog pejsaža i značajne kulturno – istorijske i memorijalne komponente, ambijentalnih vrijednosti mikropejsaža sa otvorenošću i osunčanošću lokaliteta, izuzetnim klisurama na vrhovima, prema Cetinju i ,,Kamenom moru” povoljnom nadmorskom visinom i klimatom, pristupačnosti i povezanosti, povoljnim prostornim uslovima za organizaciju rekreativnih turističkih i kulturnih sadržaja, postaju centar okupljanja kulturnih, sportskih i drugih manifestacija i neizostavna turiistička destinacija.
DOLOVI
Ovu prostornu i ambijentalnu cjelinu karakteriše skladan spoj dva, po izgledu različita prostora, cirknog prirodnog prostora Lokve ( 1300 mnv) na jugoistočnoj i amfiteatarskog antropogenog prostora Dolovi (1315 mnv) na sjeverozapadnoj strani, koji se kaskadnim terasama spuštaju i spajaju u dubokoj i prostranoj travnatoj vrtači, čineći time veoma slikovit i interensantan reljefni sklop.
Dolovi su bili napušteno katunsko naselje, koje se postepeno obnavlja. Karakteristično je po amfiteatorskoj konfiguraciji i rasporedu podzidanih terasa obradivog zemljišta, kućama i kolibama većinom napuštenih i djelimično porušenih sa ostacima kalkanskih kamenih zidova i mnoštvom kamenih ograda. U centralnoj zoni gornjeg dijela uzdiže se zaobljeni hum Glade (1358 mnv) sa kojeg se pruža najljepši pogled na Jezerski vrh sa Mauzolejom, i Ivanova Korita na jednoj i obalu otvorenog mora Luštice sa Tivatskim poljem u prvom planu na drugoj strani. Lokve su kružna travnata površina (livade), zaravnjeno-tanjirastog oblika prečnika 1 km sa manjom zaobljenom u sredini. Zaokružene su šumskim kompleksom osim na terasastim kaskadama prema velikoj vrtači. Prostorna cjelina oba lokaliteta je pejzažno vrlo dobro uklopljena izmedju dva šumovita vrha Babljaka (1604 mnv) na sjeverozapadnoj i Trešteničkog vrha (1489 mnv) na istočnoj strani. Isto tako, to je cjelina koja je rubno smještena iznad strmog odsjeka Lovćena prema jadranskoj obali. Veoma je povoljno vezana za Ivanova Korita sa mogućnošću još boljeg povezivanja.
Pejzaž je kombinovan. Formiran na karstnoj i glacijalnoj podlozi sa izraženim karstnim i morfološkim oblicima, vegetacijskim monotipnim okruženjem bukovih šuma, travnatim i cvjetnim livadama, pitoreksnim dijelom antropogenog pejsaža. Doživljava se kao veoma interesantna i prijatna kompozicija. Pozicija, ambijentalne vrijednosti, pejzaž, prostorni i klimatski uslovi, ekološke i druge karakteristike kao i pristupačnost i povezanost sa Ivanovim Koritima daju visoku ocjenu i primat ovoj lokaciji za izletničku i drugu turističku rekreaciju. Sa makadamskim putem kao povezan je prema Kuku i u slučaju mogućnosti stalnog snadbijevanja sa vodom ovaj prostorni i ambijentalni dragulj bi mogao da bude atraktivni depadansni lokalitet Ivanovih Korita, okrenut vizurama prema moru.
KUK (njeguški katun)
Prostorna ambijentalna cjelina u zaravnjenom glečerskom valovu izmedju Štirovnika (1749 mnv) na sjeveru i Babljaka (1604 mnv) na jugu otvara se na zapadu prema moru i Boki Kotorskoj. Karakteriše je pitomost antropogenog pejzaža sa zalivađenim i obradivim površinama na donjem i gornjem platou. Sezonske i stalne nastambe sa kamenim ogradama i gumnima skladno se komponuju u prostoru kao tradicionalni način gradnje. Strme i zaobljene strane Štirovnika, načete serpentinama prema vrhu, obrasle u podnožju degradiranom subalpskom bukvom i Babljak sa blažim padinama obraslim gustom bukvom čine slikovito okruženje. Lokalitet je perspektivama okrenut isključivo prema ovim vrhovima i nebu. Zatvorenost ovog prostora longitudinalno položenog u smjeru istok – zapad dužine 2 i širine pola kilometra predstavlja svojevrsnu oazu. Na ovom prostoru je jedan od najvrednijih vidikovaca, samo pola kilometra prema Krscu iznad Kostrike, odnosno čuvenih lovćenskih serpentina prema Kotoru, sa kojeg se najimpresivnije doživljava cjelokupni Bokokotorski zaliv sa okruženjem i Kotorom u prvom planu.
Prostor komponovan od karstnog, šumovitog, livadskog i antropogenog kompleksa uokvirenog visokim vrhovima, na visini od 1340 mnv sa izmjenom mediteranske i planinske klime ima sve pozitivne karakteristike za rekreaciju i upoznavanja tradicionalnog načina života. Dobra povezanost sa Njegušima i Kotorom na jednoj i završenim putem sa Međuvršja ka Ivanovim Koritima na drugoj strani, uz postojanje izvorske vode (Studenac) uvrstava ovaj lokalitet u red aktivnijih pozicija za korišćenje u sklopu već opisanog centralnog prostora Lovćena.
MAJSTORI
Ambijentalna cjelina Majstori u širem smislu, zahvata prostor 3 km u prečniku smješten izmedju vrhova srednje visine Djurđevca (1465 mnv) na sjeveru, Osmogrka (1327 mnv) i Huma (1415 mnv) na istoku te Rujiškog vrha (1403 m) i Murakovca (1275 mnv) na jugu. Sa Vitinim pločama, koje se nastavljaju prema istoku poprima koritasti oblik naslanjujući se užom zapadnom ivicom na sami rub lovćenskog odsjeka strmih litica iznad Budve. Selo Majstori i Budva su položeni na istom meridijanu. Radi se o snažno zakaršćenoj površi sa manjim uticajem glacijacije na morfološku osnovu za bezbroj djelimično zaravnjenih i zatravnjenih vrtača. Asocira na plitkouzburkani suvat smješten izmedju vrhova čiji se bukovi jednotipni šumski kompleksi jezicima i flekama spuštaju niz njihove padine. Zone ovih padina na kontaktima su prošarane livadskim kompleksima i predstavljaju najatraktivniji dio pejzaža. Iz suvata posvuda proviruju razdrobljeni komadi kamena. Antropogeni dio pejzaža je lociran uglavnom na sjeverozapadnom uglu prostora. Komponovan je od obrađenih vrtača (livada i njiva), krševitih grebena, kamenih ograda uz koje su pripijeni ostaci desetak kuća i kućišta sa obnovljenom crkvom, spomenikom palim borcima i svega tri kuće. Značaj ove lokacije ima dvije ključne vrijednosne odrednice. Prva je položaj iznad Budve odakle se najimpresivnije doživljava panorama čitave budvanske rivijere, što Budvi zbog klime pejzaža i načina katunskog življenja može služiti kao komplementarna vrijednost za korišćenje turističkoj ponudi. Druga je obnova naselja kao katuna u autentičnom izgledu sa svim funkcijama tradicionalnog načina življenja i privređivanja, prilagođena turističkim potrebama. Ukupno gledajući prostorna cjelina Majstora može postati reprezentant pejzažnih karakteristika karsta i načina življenja na njemu. Razvrstanost pejzaža na monotipne vegetacione i antropogene komponentne moguće je kompenzirati i obogatiti povezivanjem i korišćenjem prostora Konjskog, koje ima komplementarne vrijednosne karakteristike.
KONJSKO REZERVAT BUKOVIH SASTOJINA
Ivicom lovćenskog reljefnog preloma prema moru nanizana je čitava perla najkvalitetnijih vidikovaca. Na sinklinalama vrhova služe za obostrano sagledavanje pejzaža planine i morske obale a oni u antiklinalama, u uvalama izmedju vrhova, za sagledavanje rivijere. Jedna od najpitomijih u lovćenskom pejzažu, ako se tako može reći, jeste uvala Konjsko, naslonjena na litice širokih strana iznad Budve i okružena Rujiškim (1403 mnv) i Majinskim (1324 mnv) vrhom na zapadu, Kulišem (1357 mnv) na istoku i Humom (1415 mnv) na sjeveru. To je monotipni pejzaž visoke bukove šume sa jugozapadne i srednje bukove šume sa sjeveroistočne padine, koji je inkrustiran izolovanim, potpuno zaravnjenim i bogato zatravnjenim livadama u vrtačama koje se povezane karstnim grebenom, kaskadno spuštaju izlazeći na ždrijelo – Vidikovac prema Budvi. Zatravnjene vrtače prekidaju kompleksi dubokih vrtača obraslih debelim stablima bukve. Sve vrtače u vrijeme velikih oborina se plave pa je u šumovitim vrtačama prisutna velika zavlaženost što uz debelu hladovinu bukovih šuma održava svježinu i pospješuje razvoj bujne trave i cvjetnica na ravnim livadama. Ovaj predio je veoma prijatan u mikropejzažu, naročito na livadama od kojih treba izdvojiti dvije: Malo i Veliko Konjsko. Veliko Konjsko – ravni livadski prostor izduženog oblika poprima dimenzije 500 sa 260 m sa kojega se po izduženoj osi otvaraju prijatne vizure na Kuliješ i Rujiški vrh. Malo Konjsko predstavlja interensantnu livadsku oazu okruženu i potpuno zatvorenu stoljetnjom bukovom šumom. Ovaj zanimljivi ambijent netaknute prirode treba sačuvati u svom autentničnom obliku. Moguće ga je koristiti za izletničku rekreaciju i osvježenje turista budvanske rivijere u kombinaciji sa napred navedenim mogućnostima korišćenja prostorno ambijentalne cjeline Majstori.
U kontaktnim zonama su formirane ambijentalne cjeline antropogenog pejsaža kombinacijom prirodnog okruženja djelimično izmijenjenih prirodnih kompleksa, i rijetko kultivisanih obradivih površina i atraktivnih seoskih aglomeracija skladno uklopljenih u kraški supstrat. U gradaciji vrednosnih kriterijuma Njeguši zauzimaju prvo mjesto sa stanovništva složenosti i kompleksnosti elemenata koji karakterišu ovaj prostor kao i po kulturno – istorijskim sadržajima i aglomerativnim sklopovima sela koje izgradjuju ovaj prostor. Na drugom mjestu se nalaze Brajići, u prvom redu, zbog pozicije koju zauzimaju kao najatraktivniji vidikovac prema budvanskoj rivijeri koji je, za sada, pristupačan, kao i aglomerativnih vrijednosti. Treću grupaciju predstavljaju prostorne cjeline: Ugnji, Uganjska Vrela, Obzovica, kako po kvalitetu aglomeracija tako i po pitoreksnosti i kvalitetu mikropejzaža. Četvrtu grupaciju predstavljaju Očinići i Bjeloši isključivo po kvalitetu aglomeracije i uklapanja u karstni pejzaž.
NJEGUŠI
Njeguši su tipično kraško polje uglavljeno ispod najviših vrhova Lovćena: Štirovnika (1749 mnv) i Jezerskog vrha (1657 mnv) i manjih Velji vrh (1191 mnv) i Kapa (1302 mnv) sa južne kao i Bogojeva glava (1253 mnv), Tatinac (1349 mnv) i Majanik (1336 mnv) sa sjeverne strane. Polje je visinski komponovano iz dvije terase: gornje polje na koti od 904 m (Vrba) do 927 m (Krstac) i donje, zvano Njeguško polje 869 – 918 mnv. U prostornom pogledu ova izdužena cjelina na Krscu prodire prema Boki i Kotoru, otvarajući najljepše panorame Zaliva, uklinjava se u lovćenski i njeguški masiv skoro 4 km vazdušne linije po dubini završavajući se Dugim dolom ispod Bukovice; prosječna joj je širina 1 km. Sve što je rečeno za genetiku pejzaža Ivanovih Korita odnosi se i za ovaj prostor. Najvećim dijelom prostora preovlađuje antropogeni pejzaž. Oko plodnih obradjenih i zalivadjenih površina razvila su se naselja i zaseoci po samom obodu oba polja koristeći kamenjar i čuvajući plodne površine. Tako je izgradjeno pet zaseoka u gornjem i šest u donjem polju sa ukupno oko 230 krovova, nekada pokrivenih slamom i utopljenih u sivilo krša, danas prepokrivenim crijepom čija crvena boja obogaćuje pejzaž kotline.
U Erakovićima je i memorijalni objekat – rodna kuća Petra Petrovića Njegoša, mjesto svih dolazaka na Njeguše. Šest crkvica upotpunjava ovaj prostor, što ukazuje na visoko razvijeni duhovni život u prošlosti, kao i na plemenski način života u kome je svako bratstvo gradilo svoju crkvu. Nije poznata takva gustina crkava na toliko domova i u tako ograničenom prostoru. Izgleda da je čovjek ovog krša, kao i Njegoš, bio okrenut Lovćenu i nebesima. Kuće zidane u kamenu, zvonici na preslicu, brojne terase na pozidama sa inkorporiranim gumnima kao mjestima okupljanja društvenog života i rada – sve u kamenu. Šumski jezici bukve se spuštaju sa lovćenskih strana i morenskih podola sve do samih naselja na južnoj strani da bi nakon debelog i bujnog zelenog pokrivača na višim kotama prešli u degradiranu šikaru u kontaktnoj zoni sa naseljima. Krečnjačke ogoljele padine sjevernog okruženja su u podnožju pokrivene zasađenim borom što doprinosi oplemenjavanju kamenjara i obogaćenju kolorita. Livadski intezivno zeleni kompleks u polju doprinosi umekšavanju i koloritnom oplemenjenju. Karstni kompleks golih vrhova i strana i mnoštvo vrtača koje su najvidljivije na prelazu iz gornjeg u donje polje povezuje i uokviruje pitoreksni pejzaž dveju površi. Imajući u vidu sklad i visoku vrijednost narodnog graditeljstva i njegovu očuvanost kulturno – istorijsko značenje ovog prostora za narod Crne Gore, izuzetne prirodne i pejzažne vrijednosti, uz jedinstven položaj iznad Boke i ispod Lovćena, izmedju Cetinja i Kotora, otvara se pitanje posebne zaštite zakonom ovih prostora. Crna Gora bi mogla imati još jednu vrijednost od najvećeg nacionalnog značaja, koja ne bi predstavljala etnografsku muzejsku vrijednost već živi centar okupljanja i manifestacija od nauke, kulture i obrazovanja do turizma i biznisa.
VIDIKOVCI
Lovćen, zahvaljujući svom dominantnom položaju u atraktivnom okruženju, izgleda kao da je stvoren za panoramsko sagledavanje i doživljavanje širih i užih prostora. Skoro svi vrhovi, prevoji i pojedine pozicije na pristupima i serpentinama mogu, de facto, biti vidikovci. Označićemo samo one koji su najkvalitetniji, koji su sada pristupačni ili bi ih trebalo povezati i aktivirati. Klafikovaćemo ih po funkciji:
1. TOTALNO SAGLEDAVANJE čitavog okruženja, naročito ”Kamenog mora”, Cetinja, Skadarskog jezera, Bokokotorskog zaliva, same planine Lovćena i ostalih planina u okruženju ostvaruje se sa vidikovca Jezerski vrh (1657 m),
2. SAGLEDAVANJE BUDVANSKE RIVIJERE kvalitetno se ostvaruje sa vidikovaca: Brajići, Konjsko i Majstori (Murakovac),
3. SAGLEDAVANJE BOKOKOTORSKOG ZALIVA doživljava se najbolje sa Dolova, Kuka i Krsca.
4. SAGLEDAVANJE UNUTRAŠNJOSTI planine Lovćen, panorama morske pučine, skadarske kotline, Cetinja i ostalih aglomeracija na istočnoj strani ostvaruje se sa Huma (1415 m) i Trešteničkog vrha (1489 m).
Za aktiviranje mreže vidikovaca neophodno bi bilo ostvariti laganu turističku šumsku vezu Brajići – Krstac sa koje bi se lagano vezali Hum i Treštenički vrh.