Piše: Mr Novak ADŽIĆ, pravnik i istoričar, doktorand istorijskih nauka
Marko Zekov Popović rođen je 20. aprila 1881. godine na Njegušima (Katunska nahija, cetinjska oblast), a život je okončao kao suverenistički politički emigrant u Londonu 26. oktobra 1934. godine. Bio je nasljedni alajbarjaktar crnogorske vojske i jedan od najuglednijih i najuticajnijih oficira koji su se u egzilu borili za prava Crne Gore, violinirana inzvazijom, okupacijom i aneksijom Crne Gore Srbiji izvršenom krajem 1918. godine. Spadao je u red elitnih oficira, rojalista koji su u Gaeti bili oficiri u sastavu crnogorske vojske u egzilu (1919-1922).
U vrijeme uoči i tokom održavanja tzv. Podgoričke skupštine (novembra 1918), srpske vlasti su ga u povratku iz austro-ugarske konfinacije zadržale u Bosanskom brodu, ne dozvolivši mu da se povrati u Crnu Goru dok se ujedinjenje ne svrši, odnosno, dok se ne proklamuje prisajedinjenje Crne Gore Srbiji. Radomir Vešović je spadao među crnogorske internirce kojemu je srpska vrhovna komanda onemogućila da se vrati u Crnu Goru, dok Podgorička skupština ne obavi svoj posao. Naime, načelnik vrhovne komande srpske vojske vojvoda Živojin Mišić 16. novembra 1918. godine naredio je komandandu II armije vojvodi Stepi Stepanoviću da brigadiru (generalu) Radomiru Vešoviću „omete ulazak u Crnu Goru“ i da istovjetno postupi i prema vojvodi Đuru Petroviću i brigadiru Milutinu Vučiniću, te da se „crnogorske čete ni u kom slučaju ne šalju u Crnu Goru“. Na osnovu naredbi srpskih vojnih faktora u Bosanskom brodu su zadržani generali Radomir Vešović, Jovan Bećir, majori Stevan Radović, Radovan Radović, Živko M. Nikčević i Vlado Vrbica, alajbarjaktar Marko Zekov Popović i barjaktar Marko Martinović.
Marko Zekov Popović bio je jedan od vodećih organizatora i učesnika Božićnog ustanka sa prostora Katunske hanije januara 1919. godine. Kad je crnogorski ustanak ugušen, u novonastaloj situaciji, zajedno sa brojnim ustanicima, on odlučuje da se ne preda novim vlastima, već da ide u političku emigraciju. Poslije sloma Božićnog ustanka, brodom iz Kotora u San Đovani di Medua 5/18. januara stigli su brojni Crnogorci, među kojima je bio i Marko Z. Popović. Tog dana u meduanski zaliv, u logor crnogorskih izbjeglica, došli su iz Crne Gore sljedeći zelenaški ustanici: komandir Krsto Zrnov Popović, kapetan: Blažo Marićević, poručnici: Ilija Bećir, Niko Kašćelan, Ćetko Bigović, potporučnici: Đorđije Martinović, Stevan Roganović, Vaso Marković, narodni poslanici: Labud Petrović, Vaso Đ. Martinović, finansijski kapetan: Luka Popović, potporučnik i bataljonski barjaktar: Savo P. Martinović, zastupnik plemenskog kapetana: Božo Bećir, pisar ministarstva pravde: Aleksa Martinović, pisar Ministarstva inostranih djela: Đuro B. Martinović, carinik: Miloš Martinović, činovnik Ministarstva finansija: Stanko Grujić, telegrafista Đuro Otašević, Vaso Bećir, Milo Petrović, Jovo D. Popović, Đuro Božović, Ilija Božović, Stevo Božović, Dušan J. Popović, Luka N. Popović, Krsto I. Popović, Dušan R. Popović, Rako Đ. Popović, Vido Vuksanović, Dimitrije Pavlović, Savo Pavlović, Nikola Perišić, Dušan N. Martinović, Živko Martinović, Maksim Martinović, Savo M. Martinović, Jošo Stojanović, Dušan P. Martinović, Stevan Đurišić, Mitar S. Martinović, Milanko Martinović, Marko Martinović, Božo P. Martinović, Savo N. Martinović, Stevo P. Martinović, Đuro P.B. Martinović, Blažo P. Martinović, Milan madžar, Milo Jablan, Pero Kokot, Ilija Đurović, Nikola Gavrilović, Luka Ivanović, Boško Popović, Stevan Popović, Pavle Krivokapić, Vaso Vukotić, Marko Ivanović, Blažo I. Martinović, Vaso Otašević, Marko Popović, Pero Jovanović.
Nakon dolaska u Italiju, Marko Zekov Popović se smjestio u Monte Kave (40 kilometara udaljeno od Rima) sa grupom crnogorskih oficira. Potpukovnik Simović, zastupnik komandata II jugoslovenskog puka jugoslovesnke divizije iz Kotora 7. februara 1919. godine dostavlja obavještenje Komandantu Jadranskih trupa na Cetinju, o Crnogorcima koji se nalaze u Italiji, prema informacijama koje je dobio od zidara iz Nikšića Sima Vukovića, koji se vratio iz Rima 1. februara 1919. godine i 6. istog mejseca o tome podnio izvještaj u komandi II jugoslovenskog puka u Kotoru. U tome izvještaju kaže se da se u Monte Kave kod Rima „skupljaju pristalice Kralja Nikole i pripremaju upad pomoću Talijana u Crnu Goru“, te da se od oficira tamo nalaze Milan Kraljević, kapetan, Lazar Tomović, major Joko Martinović, plemenski kapetan Petar Kovačević iz Grahova, poručnik Jevrem Kršikapa i „alajbarjaktar Marko Popović, koji je skoro pobegao“, odnosno, stigao iz Crne Gore u Italiju (u mjesto Monte Kave).
Kad je stigao u Italiju, kao politički emigrant, Marko Zekov Popović je unaprijeđen od strane crnogorskog Dvora i Vlade u čin artiljerijskog komandira (majora) crnogorske vojske. Naime, na prijedlog Ministra vojnog, a na osnovu člana 125 Zakona o ustrojstvu vojske. Dekretom kralja Nikole I Petrovića Njegoša, donijetog u Nejiu kod Pariza 7/19. maja 1919. godine dotadašnji artiljerijski kapetan Marko Zekov Popović sa Njeguša proizveden je u čin artiljerijskog komandira (majora) crnogorske vojske sa starješinstvom od 21. decembra 1918 (3. januara 1919). Pored njega, u taj čin je istom odlukom crnogorskog suverena u egzilu proizvedeno još nekoliko oficira crnogorske vojske: Đukan Vukmanović, Savo Čelebić, Đuro Kapa, Jovan B. Vujović, Pero Vuković i Stevo Vučinić, dok je istom odlukom u isti čin, ali sa starješinstvom od 7(20) maja 1919. godine unaprijeđen Živko S. Bošković. Taj ukaz potpisali su kralj Nikola i ministar vojni u Crnogorskoj Kraljevskoj Vladi brigadir Milutin M. Vučinić. Taj dekret objavljen je u službenom dijelu “Glasa Crnogorca”.
Marko Zekov Popović je u rangu komandira (majora) u Gaeti (Italija) od 1919. godine bio u sastavu Prvog bataljona oficira crnogorske vojske, čiji je komandant bio komandir Pero Vuković iz Pipera, u okviru I čete bataljona čiji je komandir bio major Stevo Vučinić iz Rogama (Piperi).
Bivši ministar u crnogorskoj izbjegličko vladi Evgenija Popovića (1917-1919) i kratkotrajni ministar u vladi Jovana S. Plamenca (1919), Niko Hajduković u svojim memoarima tvrdi da se u Italiji u Gaeti nalazi „nekoliko odvažnih oficira na koje se Kralj može sigurno osloniti kao na primjer što su: komanijeri dva Petra Lekića, Đuro Ivović, Krsto Popović, kapetani: Blagota Martinović, Milan Krljević, Mašan Borozan, Savo Čelebić, Jole Ivanišević, Marko Vučeraković, poručnici Dušan Vuković, Blažo Vujović, savo Hajduković, oficijer narodne vojske, Marko Zekov Popović, alajbarjaktar i drugi kao Krsto Vukov Martinović, Marko Kusovac itd“.
(Niko Haduković, « Memoari », CID, Podgorica, 2000 .str. 529. (memoare je priredio mr Slavko Burzanović).
Komandir i alajbarjaktar Marko Zekov Popović bio je član zvanične delegacije Komande Crnogorskih trupa u Italiji koja je prisustvovala pogrebu kralja Nikole u San Remu marta 1921. godine. Delegaciju crnogorskih oficira iz Italije, koja je u ime crnogorske vojske prisistvovala pogrebu kralja Nikole u San Remu početkom marta 1921. godine sačinjavali su: komandiri: Živko Mašanov Nikčević, Milisav Nikolić, Stevan Pavlović, Milan Nikolić, Bogdan Vukotić, Marko Zekov Popović, Milo Martinović, Marko Martinović, Blagota Martinović, Marko Mašanović, Dušan Stankov Vuković, Andrija Jovićević, Jovan Vujović, Ćetko Bigović, Novica Živkov Radović, Đuro Ivović, Milo Leković, Risto Hajduković, Đuro Vučinić, Petar Savović, Pero Tujov Vuković, Milutin Radonjić, Mihailo Bulatović, Danilo Radović, Vojin Lazović, Vasko Grujičin Marojević, Vuko Jankov Krivokapić, Krsto Ivanović, Mitar Jovanov Laković, Stanko Grujić, Simo Čukić, Blažo Kapičić, Blažo Jakšić, Strahinja Janjušević, Labud Petrović i Marko Turčinović; kapetani : Mašan Milošev Borozan i Atanasko Bulatović; poručnici : Milan Radunović, Petar Nikolić, Joko Popović, Dušan Nenezić, Krsto Martinović, Bogić Jovović, Nikola Vukmanović, Đoko Mijović, Jefto Nikolić i Akim Kovačević; potporučnici : Jovan Drecun i Mitar Vukmanović.
Nakon što je raspuštena crnogorska vojska u Italiji (1921), a pošto je Vlada Kraljevine Italije donijela odluku da crnogorske izbjeglice koje su bile u njenom sastavu napuste Italiju, nakon dolaska Musolinijevih fašista na vlast, odlazi iz jednog egzila u drugi. Napušta Italiju 1922 i zajedno s Milom Petrovićem Njegošem stiže u Meksiko. Prema kazivanju Milove kćerke, koje smatramo poudanim, Milene Petrović Tompson, koja je napisala i objavila romansiranu biografiju svog oca, na osnovu svojih uspomena i zabilješki očevljevih, Milo Petrović Njegoš je iz Italje sa majorom i alajbarjaktarom Markom Zekovim Popovićem otišao za Meksiko, u kojemu je tada bila revolucija, đe je ostao neko vrijeme, ali kako se Crnogorca bez domovine i familije u tuđoj zemlji nije ticala tuđa revolucija, odlučio je da napusti Meksiko. To je učinio i otišao je na drugi kraj svijeta: u Kinu. Najprije je bio u Šangaju, potom u Tiestinu i u Pekingu.
Aljabarjaktar i komandir Marko Zekov Popović i poručnik Milo Petrović Njegoš sa Njeguša, prema žandarmerijskim izvještajima sa Cetinja, nalazili su se polovinom septembra 1924. godine u Trstu. Komanir žandarmerijske čete Cetinje 18. septembra 1924 godine dostavio je Komandi žandarmerijskog puka akt u kojemu se veli: „Doznao sam od poverene osobe da su komandir alajbarjaktar Marko Popović i poručnik Milo Petrović prije nekoliko dana nalazili se u trstu i odatle pisali svojim kućama iz Njeguša da će neku robu poslati u Njeguše. Kada će krenuti iz Trsta nepoznato je“.
(Citirano prema: Dr Šerbo Rastoder, „Skrivana strana istorije-crnogorska buna i odmetnički pokret 1919-1929“, dok. br. 1724, Tom IV, Bar. 1997. str. 2205). Po naredbi Velikog Župana zetske oblasti Milovana Džakovića njegov sekretar I. Filipović je 3. oktobra 1924. godine dostavio taj akt Komande žandarmerijskog puka sa Cetinja poglavaru cetinjskog sreza i njemu „skreće pažnja“ „na pomenuto“ te navodi da se postupi po zakonu „u slučaju hvatanja“ (Ibidem).
Trojica istaknutih Crnogoraca i boraca za slobodnu i nezavisnu Crnu Goru tokom 1925. godine u Velikoj britaniji i Irskoj preduzimaju akcije kako u međunarodnoj javnosti da reaktueliziraju crnogorsko pitanje. To su princ Milo Perović, alajbarjaktar i komandir Marko Zekov Popović i novinar i publicista Jovan-Jovo Čubranović, koji je od ranije na tlu Engleske i Irske vodio crnogorsku rodoljubivu propagandu. Jovan-Jovo Čubranović, novinar i publicista, se tokom 1924. godine povezao sa Komitetom za odbranu Crne Gore u Dablinu (Irska), kada je on te godine formiran i bio jako aktivan u zastupanju političke ideje za slobodnu i nezavisnu Crnu Goru. U Londonu Milo Petrović i Marko Zekov Popović vode propagandu za crnogorsku stvar, dok njihov prijatelj i saborac Jovan-Jovo Čubranović čini u Irskoj promociju ideja i agitaciju za crnogorsku nezavisnost. Jovan Čubranović je širom Evrope vodio akciju i držao tribine i predavanja s težnjom da utiče na međunarodnu javnost i moćne političke krugove da pokrenu crnogorsko pitanje pred nekim značajnijim međunarodnim formumom i institucijom. Jovan Čubranović je zastupao gotovo identične ideološko-političke stavove kao i princ Milo Petrović i komandir alajbarjaktar Marko Zekov Popović, smatrajući da sa stanovišta međunarodnog prava ne postoji nijedan međunarodni ugovor kojim je Crna Gora prestala postojati kao nezavisna država. Borba za odbranu i opstanak Crne Gore kao nezavisne države bilo je njihovo osnovno programsko načelo. U tom smislu, poput Mila Petrovića i Marka Z. Popovića, i Jovan Čubranović je, između ostalog, i preko štampe u Irskoj govorio o Crnoj Gori i nepravdi koja joj je učinjena. Jovan Čubranović, član „Crnogorske narodne odbrane“ održao je o crnogorskom pitanju u Dablinu 1925. godine i zahtijevao evakuaciju srpskih trupa iz Crne Gore.
(Vidi: Vuk Vinaver, „O interesovanju engleske javnosti za problem Crne Gore posle prvog svetskog rata“, „Istorijski zapisi“, godina XVIII, knjiga XX, sveska br. 1, Titograd, 1965, str. 184).
Djelatnost u egzilu Mila Petrovića, Marka Zekova Popovića i Jovana Čubranovića bila je korodinirana i sinhronizovana. Ona je korespondirala za akcijom crnogorske političke emigracije u Sjevrnoj i Južnoj Americi, koju je predvodio bivši crnogorski ministar Milo Vujović i koja se okupljala oko egzilantske „Crnogroske narodne stranke seljaka i radnika“ i lista „Crnogorski glasnik“ iz Detroita. Bila je kompatibilna i povezana sa akcijom brojnih Međunarodnih komiteta za nezavisnost Crne Gore, koji su djelovali širom Evrope i Sjeverne Amerike. Suverenističkoj akciji Mila Petrovića, Jovana Čubranovića i Marka Zekova Popovića pogodovala je politička djelatnost Crnogorske stranke (federalista) u okviru KSHS, koji su se zalagali za prava Crne Gore i na tu njihovu akciju oni su nesumnjivo gledali sa simpatijama i nadanjima. Političku borbu za pogažena prava Crne Gore koju su parlamentarnim putem vodili crnogorski federalisti (Crnogorska stranka) budno je pratio i sa podrškom promovisao list „Crnogorski glasnik“ („Montenegrin herald“ iz Detriota (SAD). I preko stranica „Crnogorskog glasnika“, te preko druge štampe sa prostora KSHS, u inostranstvu su Milo Petrović, Marko Zekov Popović i Jovan Čubranović mogli biti adekvatno informisani o političkoj akciji crnogorskih federalista na prostoru Zetske oblasti.
Komandir (major) Marko Zekov Popović održavao je saradnju i komunikaciju sa Nikolom Petanovićem-Naiadom iz San Franciska, koji je u SAD osnovao „Savez za slobodnu i nezavisnuCrnu Goru“ i uređivao suverenističko crnogorsko glasilo, časopis „The Montenegrin Mirror“ („Crnogorsko Ogledalo“) 1927-1931. Petanovićevo „Crnogorsko ogledalo“ je objavljivalo članke Marka Zekova Popovića i pisalo o njemu, kao jednom od korifeja crnogorske emanipatorske državotvorne i nacionalne borbe u egzilu.
U „Crnogorskom ogledalu“ Marko Zekov Popović, iz San Franciska 31. avgusta 1927. Godine Marko Zekov Popović objavljuje tekst sljedeće sadržine:
“APEL NA CRNOGORCE
BRAĆO CRNOGORCI!
Nedavno su u San Francisko, Kalifornia, Društvo Slobodnih Crnogoraca pokrenuli na Engleskom jeziku mjesečni časopis, Crnogorsko Ogledalo, kojeg uređuje rođeni Crnogorac, Nikola Petanović, Naiad, sin naše junačke Crmnice.
Crnogorskom Ogledalu zadaća je da brani vjekovnu čast i slavu Crne Gore, jer Crnogorac imao je samo: junaštvo, čast i slobodu,-pa ko želi to i dalje imati, taj će biti sa nama i pomoći će nas moralno i materijalno; a svi oni koji to ne žele neka budu Biogradu perjanice.
Crnogorci koji žive po raznim gradovima Evrope raduju se što su braća na Pacifiku udarili novi temelj borbi za slobodu i nezavisnost Crne Gore pridružujući se kolu Slobodnih Crnogoraca.
Crnogorsko Ogledalo dobilo je u ovom kratkom vremenu najljepše komplimente od mnogobrojnih stranaca, među kojima su većinom političari koji u sadašnjem vremenu vode čelnu riječ, jedan je od tih političara i barometer evropske politike.
Crnogorsko Ogledalo svakog dana dobiva novi broj prijatelja, od kojih su većinom stranci, za koje nikako nijesmo ranije znali, sigurno zbog toga, što svi raniji pokreti bili su neosnovani i u rukama ljudi kojima su bili mnogo preči lični od opštih interesa!
Svi istinski rodoljubi i potomci naših herojskih očeva danas dobro znadu do čega su naš narod i Domovinu doveli pojedini izrodi i izdajnici njene slobode i njenih slavnih tradicija. Dužnost mi nalaže, kao Crnogorcu, da spomenem sve one početnike koji su bili samsari pokojnog Pašića, a koji su u isto vrijeme bili grobari Crne Gore i njene slobode. Ovo su oni: Savo Ivanović, Tomo Oraovac, Andrija Radović, Marko Daković, Jovan Đonović, Milovan Džaković, Simo Šobaić, Milutin Tomić, Todor Božović, Stevo Bogdanović. Imena njihova spominjaće se sa gnušanjem i prezrenjem kod svih vjernih sinova i kćeri naše mučeničke Otadžbine, jer oni su po naredbi i želji neprijatelja naše slobode i naše istorije, a da bi se istodobno osvetili pokojnom Kralju Nikoli, upropastili slobodu Crne Gore i naš narod doveli do ruba propasti. Što je od većeg interesovanja i važnosti za sve Crnogorce jeste i to, što su pomenuti Crnogorski izrodi danas ćušnuti u kraju, ne od Crne Gore, nego od Biograda i zvanične Srbije, kojoj su izdajnički služili, i kako koji ide pod zemljom : Srbija mu čita nad grobom: “Crnac je odigrao ulogu, sada neka mirno počiva pod pločom sopstvene sramote!” U koga još ima rodoljubnog žara i ponosa Crnogorskog taj će odlučno ustati u odbranu svoje Domovine, tim prije kad zna da će ga za njegovo kukavičko ćutanje i sam neprijatelj naše istorije i naše narodne časti tako strašno ukoriti i osramotiti, kao što je to bio slučaj do sada sa mnogim nesrećnim Crnogorcima.
S obzirom na sve dovle rečeno, jasno je i dade se lako razumjeti da je borba naših novih boraca, koji su pokrenuli Crnogorsko Ogledalo, još teža: kad pored nadčovječne borbe za čast i slobodu naše Domovine , mora se voditi očajnička borba protivu svega onoga što su u dušu našeg naroda uvukli njegovi narodi i prodane duše, kao i protivu svega onoga što Srbija oće silom da nametne Crnogorskom narodu. Zato Crnogorsko Ogledalo apeluje na sve vjerne sinove Crne Gore da nas pomognu u borbi za slobodu i ponos naše Domovine. I ja sam uvjeren da će se pravi Crnogorci svi odazvati.
U zaključku, napominjem, da mi je stavljeno u dužnost, da Crnogorsko Ogledalo ima doprijeti do ruku svakojega Crnogorca, pa ma đe se on nalazio, te prema tome znaćemo-koliko ima Crna Gora svojih sinova.
San Francisko, 31 Avgusta, 1927.
Komandir Marko Zekov Popović
Alajbarjaktar Crnogorske Vojske.
(„The Montenegrin Mirror“, september, 1927, San Francisko-„Apel na Crnogorske“, Marko Zekov Popović, komandir i alajbarjaktar crnogorske vojske, San Francisko, 31. avgusta 1927, str. 1).
O djelovanju prijatelja Crne Gore, koji su se iz filantropskih razloga borili za crnogorsku slobodu i nezavisnost, među kojima je korifejsku ulogu dugo vremena igrao ugledni Amerikanac Luiđi Kriskuolo, te o aktivnosti crnogorskih političkih enzilanata i iseljenika u SAD, ilustrativno govori i akcija koju su oni sinhronizovano poveli tokom 1927. godine pišući pisma i apele Društvu naroda u Ženevi u kojima su tražili da se Crnogorcima koji žele da se usele u SAD ili druge izdaju crnogorski pasoši, kao državljanima Crne Gore, a da se ne tretiraju kao državljani KSHS.
Zapravo, oni traže da im se izdaju pasoši kao crnogroskim lojalistima, kako bi napustili Crnu Goru u kojoj su od vlasti ugnjeteni i kako bi sa crnogorskim pasošem mogli zatražiti politički azil u SAD ili u nekim drugim državama. U tu akciju bio je uključen i crnogorski princ Milo Petrović, a uz Kriskuola i istaknuta imena političke emigarcije: Marko Zekov Popović i Nikola Petanović -Naiad. O tome piše i Petanovićevo “Crnogorsko ogledalo” u članku pod naslovom “Montenegrin passports” („Crnogorski pasoši“), koji u prijevodu na naš jezik glasi:
San Francisko, Kalifornija,
- septembar 1927.godine
Generalnom Sekretaru,
Društvu naroda,
Ženeva, Švajcarska.
Dok je za devet godina drevna i časna Kraljevina Crna Gora nepravedno potčinjavana od snažnijeg susjeda; i
Dok, su takozvani izbori, koji navodno sankcionišu apsorpciju, održani u toku okupacije zemlje od strane neprijateljskih snaga, ne mogu se smatrati slobodnom voljom naroda; i
Dok, su obećanja i obećanja velikih sila, neispunjena, dokazuje da je Crna Gora dostojna samo razmatranja; i
Dok, su mnogi Crnogorski lojalisti, željni napuštanja Crne Gore, spriječeni da to urade zbog nedostatka pasoša i nedostatka mogućnosti da ih dobiju; i
Dok, je Društvo naroda osnovano sa ciljem da pomogne u obezbjeđivanju slobode i pravde ugnjetavanih naroda, i s obzirom na pitanje izdavanja pasoša lojalistima ostalih nacija;
Mi, dolje potpisani Crnogorci, nastanjeni u Sjedinjenim Američkim Državama, ovim zahtijevamo od Društva naroda izdavanje pasoša za naše kolege, crnogorske lojaliste u Crnoj Gori, tako da oni mogu da odu, ukoliko žele, bez dozvole ili ometanja, iz zemlje u kojoj su ugnjetavani.
Major Marko Z. Popović,
komandant kraljevske garde Crne Gore.
Nikola Petanović Nalad,
Urednik, pjesnik i predavač.
Jovo R. Radonjić,
Lazo Z. Otašević,
Đuro Mijušković,
Dušan M. Klisić
Mileva S. Gvozdenović,
Ela Bogdanović,
Stevo Popović,
Gospođa Ljubica S. Popović,
Gospođe Milica E. Bogdanović,
Gospođa Jela Đ. Mijušković,
Blažo Radonjić,
Gospođa S. Radonjić,
Gospođa Edna J. Radović“.
(Ovaj tekst je objavljen na engleskom jeziku: „The Montenegrin Mirror“, Oktober, 1927, San Francisko, „Montenegrin Psssports“, p.6-7).
Tokom 1931. „Crnogorsko ogledalo“ konstantno bilježi patriotski rad za Crnu Goru komandira i alajbarjaktara Marka Zekova Popovića. „Crnogorsko ogledalo“ objavljuje 1931. godine, između ostalog i tekst o Marku Zekovu Popoviću, slaveći njegovu nepokolebljivu, dosljednu i odvažnu borbu za pravo, čast i slobodu i nezavisnost Crne Gore. Taj tekst pod naslovom „Marko Zekov“ objavljen je na engleskom jeziku i njegov autor nije potpisan. U prijevodu na crnogorski prenosimo taj članak o Marku Zekovu Popoviću, najbližem političkom saradniku princa Mila iz Petanovićevog „Crnogorskog ogledala“. Članak u cjelosti glasi:
„MARKO ZEKOV
Ovaj čovjek, vjerovali ili ne, jednog dana će postati legenda i budući pisci među južnim Slovenima će se takmičiti pripovijedajući o njegovom životu. On je posjetio, od pada crnogorske države, svaku važnu zemlju na svijetu, a u ovom poduhvatu pratio je crnogorskog Princa Mila. Za njega možemo reći da je ogledalo crnogorskih vrlina, u njemu je izražen crnogorski karakter i lojalnost naciji. Mogao je da ode u Beograd i bude ono što je bio na dvoru Kralja Nikole, komandant Karađorđeve garde. On je u Rimu, poslaniku Srbije rekao, koji ga je kasnije pozvao po nalogu njegove (beogradske) vlasti, nešto užasno uvredljivo, na osnovu čega je Srbija shvatila, kako je veliko i visoko dostojanstvo i ponos pravih Crnogoraca. Više je volio da „gladuje“ nego srpsku slavu. U ovom trenutku nije riječ o njegovoj biografiji da bismo opisivali sve njegove aktivnosti od ranije, kada je Crna Gora bila slobodna. Za vrijeme ustanka 1918. bio je jedan od lidera pobune za crnogorsku slobodu. Više volimo da pišemo o simboličnim odlikama ovog velikog heroja i sina Crnih planina.
„Ne Marko Zekov neće prihvatiti nikakvu čast ili finansijsku pomoć od Srbije, ni od drugih neprijatelja moje otadžbine. Možda mogu biti pronađen mrtav na ulici neki dan, ili od metka ili od gladi, ali kada otkriju moje grudi,… oni će otkriti ko sam ja- naći će amblem onoga koji drži stražu, Gospodara, heroja, poetu i diplomatu, Kralja Nikoli I.“ Urednik „The Montenegrin mirror“ (Crnogorsko ogledalo), čuo je ovo od Marka Zekovog, kada nas je posjetio u San Francisku… i kakav je moralni podsticaj u ovim riječima; one su mnogo jače i više uticajnije kada su izrečene na crnogorskom.
Marko Zekov, možemo reći, je već legenda za sebe. Kada smo ga pogledali u lice vidijeli smo, u jednom trenutku, svu tragediju i slavu Crne Gore. Nijesmo mogli dugo da razgovaramo sa njim, morali smo da ga proučimo i izvučemo neku inspiraciju. Dajte pjesniku karakter i dato mu je dovoljno: i Marko Zekov zna ovo…On bi nam uvijek govorio“Nikola, radi kako te Bog usmjerava, ja znam da hoćeš.“
On je sada u Londonu. Kako je bio zadovoljan kada je prije neki dan podignut spomenik Kralju Nikoli, u San Remu sa Alajbarjaktar (nosilac svetih načela) ispred biste. Ovaj rad je napravljen od strane sinjora Canoniea sa Kraljevske Akademije Italije. Cijela figura drži barjak u rukama, od koga drugo može biti nego od Marka Zekovog? On je naslijedio tu čast od njegovog herojskog oca, Zeka Mašanovog Popovića iz Njeguša. Njegov otac je takođe bio nosilac svetih crnogorskih načela. Onda ova zastava pokazuje da svaki sposobni sin Crnih planina mora biti spreman da umre za boga i zemlju, da osvoji pobjedu- i jedino sigurne i jake ruke kao ove Marka Zekovog mogu ga nositi naprijed.
Uzalud srpski trgovci traže da kupe Marka Zekovog jer nema te sume novca za koju se on može danas kupiti. On je već zaradio dio svoje vječne slave“.
(„The Montenegrin Mirror“, june 1931, San Francisko, „Marko Zekov“, p. 4. Vidi o tome: Novak Adžić, „Crnogorac bez domovine-Milo Petrović Njegoš i crnogorsko pitanje“, Cetinje, 2013. str. 118-120).
Marko Zekov Popović umro je u Londonu 26. oktobra 1934. godine.
Komandir i alajbarjaktar Marko Zekov Popović
Njegovi posmrtni ostaci su kremirani, a Milo Petrović-Njegoš je urnu s njegovim pepelom sahranio u južnoj aleji Katedrale u Dablinu. Urna sa pepelom Marka Zekova Popovića položena je u mermernom malom sarkofagu u svodu Katedrale u Dablinu. Na mermernom sarkofagu nalazi se figura lika Marka Zekova Popovića s lovorovim vijencem oko vrata, s lijeve strane je crnogorski grb, a s desne zlatna crnogorska medalja za hrabrost, koju je od kralja Nikole dobio Marko Zekov Popović. Ispod sarkofaga nalazi se pozlaćena metalna počiča na kojoj je ispisano na engleskom jeziku (prijevod) „Urna sadrži prah majora Marka Zekova Popovića, nasljednog kraljevskog barjaktara Crne Gore, koji je umro u Londonu 26. oktobra 1934“.
Smrt Marka Zekova zabilježila je i štampa na prostoru Zetske banovine. Vijest i kratki nekrolog posvećen Marku Zekovu Popoviću objavila je nikšićka „Slobodna misao“, dok je opširni nekrolog objavila podgorička „Zeta“. U „Zeti“ nekrolog je potpisan od strane Dušana Osmokrovića iz Londona. To ime srijećemo potpisano više puta u brojnim člancima na stranicama „Crnogorskog ogledala“ iz San Franciska tokom 1931. godine.
Postoje ozbiljne, javno obznanjene, putem štampe, indicije, da Marko Zekov Popović nije umro prirodno smrću, kako je glasila zvanična verzija, već da je ubijen iz političkih razloga, zbog svoje djelatnosti u prilog obnove nezavisne Crne Gore i borbe protiv diktature kralja Aleksandra Karađorđevića i unitarno-centralističkog uređenja Kraljevine Jugoslavije.
*Zabranjeno je kopiranje i korišćenje objavljenog sadržaja bez saglasnosti redakcije portala Aktuelno.me i autora teksta