Udžbenici istorije u Srbiji: Pretvaranje pobjeda u poraze

Piše: Tomislav Marković

Znamenita Biblioteka XX vek objavila je nedavno knjigu istoričarke Dubravke Stojanović naizgled paradoksalnog naslova Prošlost dolazi. Promene u tumačenju prošlosti u srpskim udžbenicima istorije 1913-2021. Stojanović se već godinama bavi pomnim proučavanjem udžbenika istorije, a ova knjiga bi se mogla posmatrati kao kruna istraživanja i sveobuhvatan pregled perioda dužeg od jednog stoleća.

Rezultati istraživanja i zaključci dubinskih analiza Dubravke Stojanović prilično su porazni, ali nisu iznenađujući. Udžbenici istorije su „potpuno zavisni od trenutnih političkih potreba sadašnjosti”, što upućuje na zaključak da oni uopšte nisu deo istoriografije, već predstavljaju “direktan rezultat državne politike istorije”.

Promjenljiva prošlost

Nosioci vlasti određuju zvaničnu politiku sećanja, što uslovljava sliku o prošlosti koja je izložena u školskim knjigama. Stojanović navodi brojne primere manipulacija istorijskim činjenicama, svaka vlast je tretirala prošlost kao samoposlugu iz koje može da uzima artikle po nahođenju i da ih interpretira u skladu sa sopstvenim ideološkim potrebama. A događaji koji se nisu uklapali u Prokrustovu postelju zvanične ideologije, jednostavno su prećutkivani i brisani, kao da se nikada nisu ni dogodili.

Tako se, recimo, u gotovo svim međuratnim udžbenicima ne pominje da je Turska učestvovala u Drugom balkanskom ratu, jer ne može Srbija da bude na istoj strani sa svojim večitim, arhetipskim neprijateljem. U prvim decenijama socijalizma iz udžbenika je izbrisan ceo Drugi balkanski rat, jer nije zgodno da se podsećamo kako smo ratovali protiv prijateljske socijalističke Bugarske. U međuratnom periodu Gavrilo Princip je predstavljan kao “jugoslovenski rodoljub”, ali mu se nije pominjalo ime. U socijalizmu je postao “napredni omladinac”, levičar, prethodnica socijalizma. U današnje vreme takve interpretacije prebrisane su sunđerom, pa je Princip postao “srpski junak”.

O reviziji antifašističke borbe da i ne govorimo, tu je revizija radila punom parom. Kako veli Stojanović: “Tako je posle 2000. godine u udžbenicima moglo da piše da su partizani bili ti koji su sarađivali sa okupatorom i vršili zločine, dok su četnici prikazani kao antifašisti. I činjenice o četničkoj kolaboraciji sa Nemcima i zločinima su ‘zaboravljene’“.

Historija kao književna fikcija

Istorijski događaji i ličnosti preoblikuju se po meri aktuelnih ideoloških potreba, autori udžbenika prošlost posmatraju maltene kao građu za roman ili neki prozni pamflet. Nema čvrste granice između istoriografije i literature, džaba je Aristotel onomad krečio nastojeći da odredi stroge distinkcije. Stojanović piše da su udžbenici istorije velikim delom “bliži književnoj fikciji nego istorijskoj nauci”. Autori udžbenika ne koriste dela istoričara u tumačenju nekih događaja, ne zanimaju ih rezultati naučnih istraživanja, već prozne tekstove tretiraju kao istoriografiju, pa izmislice raznih nacionalnih bardova poturaju kao reprezentativnu sliku prošlosti.

Dubravka Stojanović piše: “Kako objasniti da je posle raspada Jugoslavije Prvi svetski rat prikazan kao srpski poraz ako ne uticajem Dobrice Ćosića? Isto je i sa Drugim svetskim ratom. I on je u udžbenicima prikazan kao srpski poraz, između ostalog i pod uticajem književnih dela koja su u javnost uvela revizionističke narative i Srbiju vezala za četništvo. Kako ne primetiti da činjenice iznete u udžbenicima često izgledaju kao da su preuzete iz Knjige o Milutinu Danka Popovića, a ne iz postojeće istoriografske literature?”

Istini za volju, Ćosić i Popović i nisu svoje knjige pisali sa namerom da stvore značajna književna dela, zato je u njima sve plošno, papirnato i poprilično banalno. Njihova namera je i bila da kroz formalno književne tekstove izraze svoje viđenje istorije koje se ne zasniva na istorijskim faktima, već na nacionalističkoj ideologiji. “Književnost populističkog talasa”, kako je naziva Mirko Đorđević, nastala je sa intencijom da bude mnogo više od književnosti, da postane opšteprihvaćena slika o srpskoj istoriji. Tako da autori udžbenika istorije koji Ćosićeve i Popovićeve nemaštovite maštarije lažno predstavljaju kao istoriju, zapravo ispunjavaju tu svrhu, sledeći testament svojih ideoloških očeva.

Tabloidni pristup prošlosti

Ne ugledaju se autori udžbenika samo na loše srpske pisce, imaju oni i mnogo grđe uzore i izvore. Zato su, kako piše Stojanović, “srpski udžbenici bliži današnjem tabloidnom novinarstvu, kafanskim ili slavskim razgovorima o prošlosti”. Tabloidni pristup prošlosti vidljiv je posebno u novijim udžbenicima, i to u onim segmentima koji se bave nedavnim događajima.

“Iako o ratovima ‘90-ih postoje mnoge naučne knjige i iako o njima imamo dostupnih istorijskih izvora više nego o Drugom svetskom ratu, ti događaji prikazani su onako kako ih predstavljaju naslovne stranice vlastima bliske žute štampe”, piše Stojanović. Nisu samo takozvani fakti prepisani iz tabloida, već je i “jezik kojim su pisane lekcije sasvim nalik na onaj sa novinskih kioska”.

Kao tipičan primer, Dubravka navodi kako “u većini najnovijih školskih knjiga piše da je Zorana Đinđića ubio kriminalni Zemunski klan, iako je dokazano i na sudu presuđeno da su atentat izvršili pripadnici Specijalnih antiterorističkih jedinica”. Što će reći da i udžbenici istorije pokušavaju da skinu krivicu za atentat sa državnih organa, te da još jednom kriminalizuju Zorana Đinđića. Famozni treći metak baš luta i ne smiruje se, a na kraju je završio i u školskim knjigama.

Kult vječnog poraza

U školskim udžbenicima prošlost je interpretirana na razne načine, ali su tokom najvećeg perioda dominirali pobednički tonovi, istorija je bila nešto čime se ponosimo. Devedesetih godina prošlog veka dolazi do radikalnog zaokreta. “Od pobedničkog narativa, koji je sa ponosom krasio sve generacije školskih knjiga objavljenih od vremena Balkanskih ratova do devedesetih godina 20. veka prešlo se na gubitnički narativ. Zbog nacionalističke potrebe da se stvori psihološka osnova za revanšizam, udžbenici istorije su, od devedesetih godina 20. veka, počeli srpsku istoriju da prikazuju kao niz poraza i propuštenih prilika”, piše Stojanović.

Srpska istorija nije prikazana samo kao istorija promašaja, kao večni, gotovo sudbinski poraz, već je taj poraz i traumatizovan. Trauma se neprekidno osvežava, kopanje po fiktivnim ranama postalo je omiljena nacionalna disciplina, a samoviktimizacija jedini okvir za posmatranje svega na svetu, uključujući i prošlost. “Taj paranoični i samosažaljivi način čitanja sopstvene istorije krajnje je opasan, jer identifikacija sa žrtvama razvija osećaj ugroženosti, podstiče naciju da bude stalno spremna za odbranu, ali i za napad. Biti žrtva oslobađa od svih etičkih normi, žrtva ne može biti kriva. I sve joj je unapred oprošteno”, zaključuje Dubravka Stojanović.

Resantiman je postao zvanično osećanje sveta, a autoritarna nacionalistička ideologija zatvorila je pun krug. Veliki rušilački pohod započet je u intelektualnim krugovima forsiranjem priče o srpskom narodu kao večnoj žrtvi, kao najstradalnijoj naciji na planeti koju drugi vazda ugrožavaju, kao zajednici koja je osuđena na poraz čak i kad pobeđuje, jer ono što dobije u ratu – izgubi u miru, kako reče otac nacije. Autoviktimizacija, ozlojeđenost i ogorčenost na čitav svet, a posebno na susedne narode – poslužili su kao dobra priprema za ratove koji su usledili. Na kraju je takvo naopako viđenje sveta zacementirano u udžbenicima istorije, gde se lažno predstavlja kao objektivan, naučni pogled na prošlost.

U neprijateljskom okruženju

Resantiman rađa paranoidni pogled na svet, otuda podložnost svim mogućim teorijama zavere, čija smo konstantna žrtva, te stvaranje mentaliteta vojnog utvrđenja i širenje paranoje. Ksenofobija, šovinizam, klaustrofobija, izolovanje od sveta i zatvaranje u sopstveni brlog su prirodne posledice ovakvog nakaradnog svetonazora. U udžbenicima istorije decenijama je dominirala slika o tome kako imamo brojne prijatelje u svetu. Pobeda nacionalizma promenila je i tu sliku, retroaktivno: “Od Jugoslavije, zemlje koja se ponosila svojim vezama sa susednim narodima i celim svetom, koja je bila promoter miroljubive koegzistencije i vođa Trećeg sveta, stigli smo do Srbije, koja danas, sudeći po školskim knjigama, vidi sebe kao zemlju okruženu neprijateljima”.

Lista vekovnih srpskih neprijatelja je gotovo neiscrpna. Tu spadaju susedni narodi sa kojima smo zajedno živeli u Jugoslaviji, potom sve nacije demokratskih zapadnih zemalja, čak su i Rusi postali neprijatelji, jer su bili komunisti i učestvovali u oslobađanju Jugoslavije, što se doživljava kao okupacija. Jedino su nam ostali Crnogorci, kao poslednji prijatelji na belom svetu, ali su u najnovijim udžbenicima i oni ubrojani u neprijatelje. Svi su nam radili o glavi oduvek, od pamtiveka, a možda i od ranije.

Porazna je slika Srbije i sveta koja se nalazi u srpskim udžbenicima istorije. Kako zaključuje Dubravka Stojanović: “Na ovoj slici Srbija izgleda samoizolovana, ksenofobična, anksiozna i traumatizovana”. Trijumf resantimanskog nacionalizma razorio je svaki segment društvenog tkiva, a udžbenici istorije svakako nisu mogli da budu zaobiđeni, jer oni predstavljaju jedan od osnovnih instrumenata za reprodukciju vladajuće ideologije. Nisu učenici roboti, neće se u njihove glave utisnuti sve što piše u udžbenicima. Ali osnovni ton, stav, pogled na svet – hoće. A taj ton je resantimanski, ogorčen, osvetoljubiv, samosažaljiv, gubitnički, ozlojeđen i paranoidan.

Kako će naše društvo izaći iz ovakvog sunovrata nije lako reći, jer za ovako teške probleme nema lakih rešenja. Ipak, neke smernice je moguće postaviti. Jasno, temeljno, znalačko, akribično detektovanje problema je prvi korak ka nalaženju izlaza. Za početak, treba čitati Dubravku Stojanović – to deluje lekovito i oslobađajuće.

Al Jazeera Balkans