U procesu usklađivanja sa evropskim standardima u Crnoj Gori je poslednjih godina smanjena državna pomoć kojom ministarstva i državne firme intervenišu kako bi “spasili” preduzeća suočena sa gubicima.
U procesu kontrole, vladina Agencija za zaštitu konkurencije registruje i nezakonitu državnu pomoć, čije je vraćanje u državnu kasu najčešće upitno.
Dva su slučaja iz ovog mjeseca u kojima je Agencija tražila od Ministarstva finansija i državne Elektroprivrede da vrate nezakonito datu državnu pomoć.
No u prvom, pomoć čiji se povraćaj traži nije ni data, a u drugom se ne zna koliki je iznos pomoći koja se traži nazad.
Koliki je problem vraćanje nezakonito dodijeljene pomoći pokazuje podatak da samo tri državne firme, avio kompanija i dvije brodarske, koje državi duguju oko 100 miliona eura, posluju otežano, što dovodi u pitanje povraćaj novca.
Srđan Perić iz Pokreta Preokret ukazuje da bi bilo bolje da se problemi u preduzećima rješavaju strukturno, promjenom menadžmenta i organizacije poslovanja nego davanjem pomoći koja samo odlaže neminovnost njihovog gašenja.
“Zato imamo situaciju da državna pomoć najčešće bude bačen novac”, kaže Perić za Radio Slobodna Evropa (RSE).
Ukazuje i na uticaj partijske politike na dodjelu državne pomoći.
Kaže da je u Crnoj Gori “partija nad državom”, i da partijski interes odlučuje kome će se dati pomoć, a za čije posljedice niko neće odgovarati.
“Partije delegiraju svoje ljude u preduzeća i ‘spašavanje’ državnom pomoći prikazuju kao svoju političku dobit, a u tim igrama zaboravljaju opšti interes i da raspolažu državnim novcem”.
U tri godine, od 2020. do 2022., podijeljeno je skoro 145 miliona eura državne pomoći.
Izvještaj Agencije za 2023. biće objavljen u drugoj polovini godine.
Što propisuju evropska pravila
Iz Evropske komisije navode da je u ovoj godini neophodno izmijeniti Zakon o kontroli državne pomoći kako bi se osigurala usklađenost sa pravilima Evropske unije (EU).
Vladama je dozvoljeno da dodeljuju državnu pomoć samo ako su ispunjeni restriktivni uslovi, kako bi se sprečilo narušavanje konkurencije, podsjeća se u poslednjem godišnjem izvještaju Komisije o napretku Crne Gore.
Osim što narušava konkurenciju, državna pomoć podstiče firme da se oslanjaju na subvencije države umjesto na poboljšanje poslovanja, opterećuje budžet a preduzeća čini zavisnim od države.
Takođe, ovaj vid pomoći je podložan korupciji i nepotizmu, posebno u manje transparentnim i nedovoljno kontrolisanim sistemima.
Crna Gora kroz državnu pomoć iz državne kase izdvaja novac i za manje razvijene opštine.
Uz to, i na pomoć kroz takozvane male vrijednosti, ali i za usluge od javnog interesa poput željezničkog prevoza.
U poslednjem izvještaju Agencije za 2022. gotovo je izjednačen iznos državne pomoći i pomoći male vrijednosti (de minimis).
To je pomoć koja se dodjeljuje subjektima, tokom perioda od tri fiskalne godine, u najvišem iznosu od 100 do 200.000 eura.
Agencija o nalazima godišnje izvještava državne organe ali i Evropsku komisiju koja prati usaglašavanje domaćih propisa sa evropskim u pregovaračkom procesu Crne Gore za članstvo u EU.
U poslednjem izvještaju Agencije se navodi da im tri ministarstva i osam opština nijesu dostavili izvještaje o državnoj pomoći.
O dva sporna slučaja – slučaj prvi
Poslednja dva primjera nezakonite državne pomoći Agencija je objavila u martu.
Agencija je naložila Ministarstvu finansija da vrati 1,3 miliona eura državne pomoći koje je opredijelila Institutu “Dr Simo Milošević” u Igalu, koji je u većinskom državnom vlasništvu.
Međutim, taj novac Institutu nije uplaćen.
“Nije bilo nikakvog prenosa sredstava, te samim tim ne treba izvršiti nikakav povraćaj sredstava”, saopštilo je Ministarstvo finansija za RSE, ne navodeći više detalja.
Institut je u blokadi jer duguje 25 miliona eura, od čega je 7,3 Jugobanci Srbije koja je u stečaju, i čiji je stečajni upravnik Agencije za osiguranje depozita Srbije.
Odluku o poravnanju potraživanja između Instituta, s jedne strane, i Jugobanke odnosno srpske Agencije za depozite, sa druge strane, donijela je bivša Vlada premijera Dritana Abazovića krajem septembra 2023.
Ministar finansija te Vlade Aleksandar Damjanović i njegov kolega u Srbiji, Siniša Mali, dogovorili su da se umanji dug Instituta prema Jugobanci za 1,36 miliona eura, koliko je ta banka dugovala Crnoj Gori za staru deviznu štednju.
Time je ukupan dug Instituta prema Jugobanci trebalo da se smanji na 5,3 miliona.
No početkom decembra 2023. Jugobanka je blokirala Institut na ukupan iznos duga od 7,3 miliona eura, zbog čega oko 530 zaposlenih ne primaju platu već treći mjesec.
Iz Vlade je rečeno da je srpska Agencija, koja potražuje sredstva Jugobanke, dala rok od mjesec dana tokom kojeg neće tražiti uvođenje stečaja u Institutu radi naplate duga.
Slučaj drugi
Agencija je naložila i državnoj Elektroprivredi (EPCG) da vrati nezakonito dodijeljenu državnu pomoć koju su dali za kupovinu Željezare u Nikšiću, decembra 2022.
EPCG je kupila imovinu od turskog Tošćelika za 20 miliona eura.
No, ne zna se koliki dio tog iznosa je državna pomoć, a što u roku od dva mjeseca treba da utvrdi Elektroprivreda, rečeno je za RSE iz Agencije.
Iz te državne kompanije nisu odgovorili na upit RSE kako će vratiti nezakonito dodijeljeni državni novac i o kolikom iznosu je riječ, ali su kazali da će slučaj predati Upravnom sudu.
Naveli su da su netačne objave o nezakonitoj državnoj pomoći Elektroprivredi za Željezaru od 6,5 miliona eura za pokretanje proizvodnje.
Tu informaciju su ranije saopštili iz vladajućeg Pokreta Evropa sad, premijera Milojka Spajića.
Odgovor njegove vlade na pitanje što će preduzeti ukoliko novac ne bude vraćen u roku od četiri mjeseca, koji je propisala njihova Agencija, je izostao.
U odjeljku o državnoj pomoći poslednjeg izvještaja Komisije se konstatuje da je EPCG obavijestila Agenciju o kupovini Željezare tek nakon što je ugovor potpisan.
Institucionalni “gluvi telefoni”
Oprečne informacije o slučaju Instituta i nejasnoće o iznosu nezakonite državne pomoć Elektroprivredi govore “o neznanju ili namjeri”, kaže Perić.
“Nije prvi put da institucije između sebe ne komuniciraju ili saopštavaju različite podatke. Zato onda druge institucije trebaju da utvrde što je istina.”
Na pitanje RSE koliko je u državnu kasu do sada vraćeno nezakonito dodijeljene državne pomoći, iz Ministarstva finansija nije odgovoreno.
A samo tri velike državne kompanije – Montenegro Airlines, Crnogorska plovidba i Barska plovidba – treba da vrate oko 98 miliona eura državne pomoći.
Montenegro Airlines 63,5 miliona, Crnogorska plovidba 28,3 a Barska plovidba 6,1 milion eura, objavile su Vijesti krajem prošle godine.
No, upitno je da li će taj novac biti vraćen jer je Montenegro Airlines u stečaju, a ostale dvije kompanije su u finansijskim problemima.