Problem kontinuiteta

Piše: Živko Andrijašević

Temeljnim ugovorom, koji je usvojila crnogorska Vlada, država Crna Gora priznaje da na prostoru Crne Gore od XIII vijeka do danas, postoji samo jedna pravoslavna crkva – Srpska pravoslavna crkva. Priznajući kontinuitet postojanja SPC na prostoru Crne Gore, država Crna Gora time odobrava stanovište su je Cetinjska mitropolija, odnosno, autokefalna Crnogorska crkva uvijek bila istorijski i organski dio SPC, tj. Srpske crkve.

Takođe se time na posredan način priznaje, budući da se SPC smatra vjerskom institucijom srpskog naroda, i da je pravoslavno stanovništvo Crne Gore srpskog etničkog i nacionalnog karaktera, te da je Crna Gora jedna od srpskih država.

Da li stav da je SPC jedina pravoslavna vjerska institucija koja kontinuirano postoji na prostoru Crne Gore, počiva na istorijskim činjenicama? Moje je mišljenje da SPC nema neprekinuti kontinuitet postojanja na prostoru Crne Gore. Činjenica je da SPC djeluje na prostoru Crne Gore od početka XIII do sredine XV vijeka, od sredine XVI do kraja XVII vijeka i od 1920. do današnjeg dana.

Da objasnim ova hronološka određenja. Srpska arhiepiskopija ili Srpska crkva postojala je kao jedinstvena vjerska organizacija od 1219. do pada Srbije pod tursku vlast, 1459. godine. Zatim je pod Turcima obnovljena 1557. i ponovo ukinuta 1766. godine, odlukom turskog sultana, da bi opet bila uspostavljena tek 1920. godine. Čak i u vrijeme kada Srpska crkva postoji kao jedinstvena organizacija, jedna od njenih eparhija na prostoru Crne Gore, Zetska, odnosno, Cetinjska mitropolija, ustanovljava se kao potpuno samostalna crkvena organizacija, apsolutno podređena crnogorskom vladaru. Dakle, Cetinjska mitropolija je svojom odlukom prekinula vezu sa Srpskom crkvom, pa time i kontinuitet postojanja i djelovanja Srpske crkve na prostoru Crne Gore. Učinila je to krajem XVII vijeka, jer je Cetinjska mitropoilja postala politički predvodnik crnogorskog ooslobodilačkog pokreta, na čelu sa mitropolitom Danilom Petrovićem Njegošem, dok je Pećka patrijaršija tada bila vjerska institucija pod sultanovom vlašću. Jednostavno, crnogorski mitropolit, koji je predvodnik oslobdilačkog pokreta, ne pristaje da bude podređen pećkom partijarhu, turskom činovniku i poslušniku. Od kraja XVII vijeka nema ni jednog znaka nadređenosti pećkog patrijarha nad cetinjskim mitropolitom, niti Cetinjska mitropolija funkcioniše kao dio Pećke patrijaršije, odnosno, Srpske crkve. Primjera radi, poglavare episkopija Pećke patrijaršije bira patrijašijski Sabor, a potvrđuje sultan, dok cetinjskog mitropolita bira Glavarski zbor, a potvrđuje Opšti crnogorski zbor. Da li se onda može reći da je Cetinjska mitropolija tada dio Srpske crkve? Naravno da ne može.

Kada bi neko od mene tražio da navedem jedan dokaz da je Cetinjska mitropolija, odnosno, Crnogorska crkva funkcionisala kao samostalni ogranak Srpske crkve (Pećke patrijaršije) ili da je imala svojstvo nastavljača njenog kontinuiteta, takav dokaz ne bih mogao dati, jer ne postoji. Takav dokaz nijesam našao u istoriografskim radovima, a ne iznose ga ni apologete SPC. Naravno, validnim dokazom o Cetinjskoj mitropoliji kao nastavljaču kontinuiteta Srpske crkve ne smatram tvrdnju nekih “patriotskih istoričara“ da su se cetinjski mitropoliti “osjećali srpskim mitropolitima“ ili da su se osjećali (smatrali) Srbima i duhovnim nasljednicima srpskih patrijarha. Lična osjećanja, kada je u pitanju institucija, nemaju nikakvog značaja, jer institucija nema osjećaje, već karakter, koji se određuje na osnovu njenog statusa, funkcionisanja i uređenja. Zbog toga su dokazi za tvrdnju o kontinuitetu SPC na prostoru Crne Gore nalaze isključivo u karakteru institucije, a ne u ličnim identitetskim afinitetima njenih poglavara. Prema tome, Cetinjska mitropolija, a kasnije Crnogorska crkva, nekoliko vjekova funkcioniše kao samostalna i karakterom osobena vjerska institucija, a ne kao dio Srpske crkve. Ni u njenim zvaničnim aktima nema ni jednog određenja kojim Cetinjska mitropolija, odnosno, Crnogorska crkva definiše sebe kao ogranak Srpske crkve.

Nepostojanje institucionalnih veza između samostalne pravoslavne crkve u Crnoj Gori i drugih pravoslavnih crkava ili eparhija koje su nekada bile dio Srpske arhiepiskopije (Pećke patrijaršije), potvrđuju brojni izvori. U anketi koju je 1873. u Crnoj Gori radio Valtazar Bogišić postoji dio koji glasi: “Pitanje: A u kome je odnošaju crnogorska crkva sa srpskom patrijaršijom u Karlovcima, a u kakvu s mitropolitom beogradskim, s bugarskim eksarhatom i s drugim avtokefalnim crkvama? Odgovor: Nema zvanična odnošaja nikakva, nego mir i ljubav; Pitanje: Ima li kakav pismeni ugovor među crn. crkvom i jednom od navedenih pravoslavnih avtokefalnih vlasti i crkava kojima su ustanovljena pravila međusobnih odnošaja? Odgovor: Nema nikakva s nikim.“ Odgovor koji je Bogišić dobio, nije bio odgovor nekog istoričara, već crnogorskog zvaničnika.

O nepostojanju veza pravoslavne crkve u Crnoj Gori sa nekadašnjim eparhijama Srpske arhiepiskopije pisao je 1889. u zvaničnom glasilu crnogorskog Ministarstva prosvjete i crkvenih djela i njen tadašnji sekretar. On kaže: “Za vremena Balšića i Crnojevića, Zetska Mitropolija nalazila se na ostrvu Vranjini pri Skadarskome jezeru, i bila je jedna od onih 12 eparhija Svetoga Save Arhijepiskopa i prosvjetitelja Srpskoga te je u narodu svome uspostavio, a stojala je pod upravom Pećskih Patrijaraha do onoga vremena dok je Turska navala zauzela Staru Srbiju, Makedoniju, Albaniju i Donju Zetu, te se sa istim zauzećem i vlast Pećskih Patrijaraha nad Zetskom Mitropolijom ukinula.” I dodaje: “Pravoslavna naša crkva kao avtokefalna nezavisna je. Ona se kao takva svagda odnosi prema ruskome Sinodu, Carigradskoj i drugim patrijaršijama, kao i ostalima avtokefalnima crkvama.”

Na osnovu ovih izvora je jasno da Cetinjska mitropolija (Crnogorska crkva) nije bila nastavljač tradicije i kontinuiteta Srpske arhiepiskopije (Pećke patrijaršije), već je od XV vijeka, uz izvjesne prekide, bila samostalna vjerska institucija nezavisne crnogorske države. U Temeljnom ugovoru (preambuli) navodi se, nažalost, drugačije određenje – da je pravoslavna crkva na prostoru Crne Gore, uvijek i neprekidno, faktički i simbolički, postojala kao eparhija Srpske crkve. Dokaza koji bi potvrdili ovakvo određenje – nema, jer stanje koje bi moglo stvoriti takve dokaze, nikada nije postojalo.