Knjiga autora Ilije Veleva „Makedonija i Crna Gora – kulturnoistorijski i književnostvaralački kontekst“ u izdanju Matice crnogorske i Makedonske akademije nauka i umjetnosti (MANU) predstavljena je sinoć u Podgorici. Ovom monografijom se po prvi put naučno i metodološki sagledava milenijumsko trajanje makedonsko-crnogorskih istorijsko-kulturnih i duhovnih veza.
Vizantolog sa Instituta za makedonsku književnost pri Univerzitetu „Sv. Ćirilo i Metodije“ u Skoplju profesor dr Ilija Velev, je govoreći o radu na tom autorskom djelu, na oko 450 strana, objasnio da su međukulturne i duhovne veze Crne Gore i Makedonije počele bliže da se uspostavljaju još u ranom hrišćanstvu, kada je Duklja bila povezana sa prefekturom Istočni Ilirik, da bi kasnije sklapanjem braka između kneza Vladimira Dukljankog i makedonske princeze Kosare, one bile i trajno utemeljne. Vladimir i Kosara postali su, podsjeća Velev, kultne ličnosti u kolektivnom nacionalnom sjećanju Crnogoraca i Makedonaca.
“Na neraskidivoj osnovi nastavilo se odvijati crnogorsko-makedonsko civilizacijsko i kulturno preplitanje, kontinuirano do aktiviranja prve štamparske djelatnosti na Balkanu iz perioda Crnojevića, što se direktno odrazilo i na Makedoniju”, naveo je Velev.
Velev naglašava i kako makedonsko-crnogorsko kolektivno sjećanje ništa nije uspijelo da izbriše.
“U istoriji, a ni u našoj savremenosti, nikakav uticaj sa strane nije uspio i nije mogao da izbriše crnogorsko i makedonsko kolektivno sjećanje na tradiciju i savremenost našeg snažno povezanog duhovnog, kulturnog i istorijskog uticaja”, rekao je Velev.
Njegova knjiga, kako je objasnio generalni sekretar Matice crnogorske Ivan Ivanović, koji je prevodilac i urednik izdanja, donosi do danas malo poznata sagledavanja o starijim periodima makedonsko-crnogorskog književno-istorijskog konteksta.
“Knjiga prati prepoznatljivije i neposrednije tumačene kulturno-istorijske periode, preko kojih su se odražavala prosvetiteljska prožimanja u postvizantijskom periodu od druge polovine XV do kraja XVIII vijeka, pa sve do narodnih buđenja i preporoda XIX vijeka. Ovim smo djelom dobili komparativno i naučnometodološki fundirano i sistematizovano tumačenje povezanosti dviju nacionalnih istorija i kultura”, objašnjava Ivanović.
Matica crnogorska, dodaje on, insistira upravo na takvom pristupu kako ne bi zapala u zamku romantičarskog i samodopadljivog prezentovanja. Zbog toga se trudimo da uspostavimo saradnju sa eminentnim stručnjacima iz regiona i svijeta, čiji potvrđeni naučni kapacitet i djelo daju za pravo da možemo dobiti radove koji će istinski doprinijeti razumijevanju naše prošlosti i montenegristici.
“Smatramo da je za malobrojne nacije, poput crnogorske, to od posebne važnosti”, kazao je Ivanović.
A da knjiga profesora Veleva predstavlja kapitalno izdanje u kome je pružena sinteza makedonsko-crnogorskih veza u prošlosti, smatra i publicista Ivan Jovović.
“Ona obuhvata širi kontekst južnoslovenske kulture i pismenosti, kao i odnosa crkvenih ustanova koje su determinisale bitne sastavnice identiteta makedonskog i crnogorskog naroda”, kaže Jovović i dodaje da publikacija profesora Veleva ima monografski karakter i da se u naučnoj javnosti ta tematika po prvi put sagledava i interpretira iz sasvim drugačije vizure.
“Profesor Velev, preko referentne literature, uvodi čitaoca u komplikovane lavirinte političko-crkvenih dešavanja, predstavljajući ih preko kulturno-istorijskog i književno-stvaralačkog konteksta, nastalih primarno u okrilju crkvenih institucija tokom srednjeg vijeka, završavajući svoju eksplanaciju osvrtom na savremene identiteske izazove Makedonaca i Crnogoraca, koji su, uprkos, teškom političkom nasljeđu ostvarili pravo na vlastiti nacionalni identitet i obnovili državni integritet”, objasnio je Jovović.
Knjiga profesora Veleva pruža, dodaje on, i slojevita saznanja o tragovima materijalne kulture i duhovnosti na prostoru današnje Makedonije i Crne Gore, ukazujući da su ovi prostori veoma rano bili integrisani u hrišćansko-evropsku civilizaciju i dajući prikaz svih onih bitnih odrednica crkvenog života u Istočnom Iliriku.
Da knjiga profesora Veleva iz više uglova sagledava istorijsku vertikalu veza, odnosa i burne prošlosti Makedonije i Crne Gore od pojave hrišćanstva do danas potvrđuje i istoričar Božidar Šekularac.
“Profesor Velev govori o prožimanjima između Makedonije i Duklje, Zete u tom periodu, osvrćući se na rimo-ilirsku provinciju Prevalitanu, koja je prethodnica Duklje i dukljanske države. Prevalitana i Makedonija su bile važne provincije u vladarskom konglomeratu Vizantije, gdje su se odvijali najraniji procesi označavanja hrišćanstva, kao religije, civilizacije i kulture. Analizom dokumenata, Biblije i drugih dostupnih materijala, autor opisuje kakve je posljedice ostavila globalna polarizacija hrišćanskog svijeta na duhovne i kulturne uticaje istočnog vaseljenskog i zapadnog rimokatoličkog centra”.
Šekularac zaključuje da je Velev napravio „sintetičko djelo neprolazne vrijednosti“ i da o njegovom stručnom i naučnom pristupu radu na toj monografiji najbolje govori podatak da je konsultovao, koristio i analizirao više od 500 izvora i publikacija.