Piše: Mike Eckel
Ruska vlada objavila je 20. marta 2012. uredbu koju je potpisao ministar odbrane Anatolij Serdjukov. Dekretom je utvrđen sistem plaćanja vojnicima “za specijalna dostignuća u službi”, piše redakcija Radija Slobodna Evropa (RFE/RL) na engleskom jeziku.
U odeljku četiri naredbe, koju je prvo istakao Ruski servis RFE/RL, navedeno je da se “vojnicima vojnih jedinica 99450, 74455 i strukturnoj vojnoj jedinici 29155 plaća mjesečni dodatak”.
U to vrijeme, malo pažnje se posvećivalo uredbi: Malo se znalo o jedinicama, koje su potpadale pod kišobran strahovite i cijenjene vojne obavještajne agencije poznate kao GRU.
Međutim, u godinama koje su uslijedile, ove jedinice su upale u oči javnosti pojavljujući se u optužnicama, najavama sankcija i političkim izjavama od Vašingtona do Crnog mora.
Jedinica 29155 posebno je privukla veliku pažnju, jer je do 2018. bila povezana s navodnom zavjerom o državnom udaru u Crnoj Gori i skoro fatalnim trovanjima bivšeg ruskog vojnog obavještajca u Engleskoj i trgovca oružjem u Bugarskoj.
Sada su tvrdnje češke vlade da pripadnici jedinice stoje iza eksplozije u češkom skladištu municije 2014. raznijele odnose između Praga i Moskve, pri čemu su obje strane protjerale diplomate i razmijenile ljutitu retoriku.
“To su tipovi koje šaljete jer želite razbiti stvari”, rekao je Mark Galeoti (Galeotti), stručnjak za ruske bezbjednosne službe.
Evo osvrta na rusku vojnoobavještajnu jedinicu koja je privukla pažnju zapadnih obavještajnih službi.
Evolucija obavještajne jedinice
GRU – čiji je službeni naziv Glavna direkcija Generalštaba Oružanih snaga Ruske Federacije – nije novi entitet. Postoji već decenijama, djelujući prvo paralelno sa KGB-om, a zatim, poslije sovjetskog raspada, s agencijama nasljednicama KGB-a: Federalnom službom bezbjednosti i Vanjskoobavještajnom službom.
Pored pružanja tradicionalnih taktičkih obavještajnih podataka s bojnog polja za ruske komandante, agencija takođe nadgleda nekoliko jedinica specijalnih snaga poznatih kao ‘spetsnaz’, od kojih su neke optužene za operacije tipa sabotaže.
Ona se bavi elektronskim nadzorom i regrutovanjem stranih špijuna, i, što je još važnije, sajber špijunažom i uvredljivim sajberoperacijama – hakerskim upadanjem u računare protivnika, a možda čak i ubacivanjem destruktivnog koda u kompjuterske sisteme.
Specijalne jedinice GRU imale su istaknutu ulogu u invazijama Sovjetskog Saveza i Varšavskog pakta na Mađarsku 1956. i Čehoslovačku 1968. Odigrale su instrumentalnu ulogu u puču 1979. u Avganistanu, što je dovelo do katastrofalne decenije intervencija sovjetskih trupa.
Rat sa Gruzijom 2008., u kojem je GRU takođe igrao vodeću ulogu, Kremlj je smatrao pobjedom, ali je razotkrio velike probleme u ruskim snagama. Kremlj je preduzeo velike reforme, uključujući i GRU.
Jedinica 29155 i slične jedinice vjerovatno su uspostavljene tokom tih reformi, rekli su Galeoti i drugi eksperti.
Od 2018. godine agenciju predvodi mornarički oficir, admiral Igor Kostjukov, čija je direktna linija odgovornosti prema načelniku generalštaba generalu Valeriju Gerasimovu i ruskom ministru odbrane Sergeju Šojguu, bliskom povjereniku predsjednika Vladimira Putina.
To znači da će velike operacije koje bi mogle da imaju značajne političke posljedice – kao što je upotreba vojnog nervnog agensa iz sovjetskog doba koji je razvijen suprotno međunarodnom pravu – vjerovatno dobiti odobrenje Kremlja na najvišem nivou, ili barem upozorenje.
Vjenčanje u blizini Moskve
Veoma tajanstvena priroda obavještajnih operacija, u Rusiji ili bilo gdje, znači da postoje malobrojne provjerljive informacije o Jedinici 29155: njenom budžetu ili osoblju.
No, novinari, istraživači otvorenog koda i kriminalističke agencije u zapadnim zemljama uspjeli su prikupiti značajnu količinu informacija o jedinici.
Jedinica 29155 je, kako se izvještava, povezana sa Komandom snaga za specijalne operacije, čije je sjedište u Senežu, sjeverno od Moskve. Vjeruje se da je njen komandant general-major Andrej Averjanov, čija se kćerka udala na mjestu u blizini Seneža 2017. godine.
Averjanov je postao javno istaknut krajem 2019. godine, kada su Njujork tajms (The New York Times), RFE/RL i drugi mediji otkrili fotografije i video snimke sa vjenčanja na kojima se vidi prisustvo Averjanova, kao i prisustvo čovjeka po imenu Anatolij Čepiga, za kojeg se takođe vjeruje da je član Jedinice 29155.
U vrijeme vjenčanja 2017. godine, Čepiga nije bio poznat javnosti. Međutim, njegovo lice i pseudonim – Ruslan Borširov – postali su glavna vijest otprilike devet mjeseci kasnije, kada su bivši ruski vojni obavještajac Sergej Skripalj i njegova kćerka Julija umalo smrtno nastradali u Salisberiju, u Engleskoj.
Britanski zvaničnici saopštili su da su Skripalji otrovani tajnim nervnim agensom po imenu Novičok, a navodno su dvojica oficira jedinice GRU bili krivci.
Otvorena istraživačka organizacija Belingket (Bellingcat) kasnije je objavila dokaze koji identifikuju muškarce pod njihovim pravim imenima: Anatolij Čepiga i Aleksandr Miškin.
Osam mjeseci kasnije, u novembru 2018., GRU je u Moskvi obilježio 100 godina postojanja, na ceremoniji kojoj je prisustvovao i sam Putin.
“Kao vrhovni komandant, naravno da znam, i to nije pretjerivanje, u pogledu vaših jedinstvenih sposobnosti, uključujući sprovođenje specijalnih operacija”, rekao je on.
Poplava otkrovenja
Pored toga što je rezultirao protjerivanjem desetina ruskih diplomata iz Britanije, Njemačke, Sjedinjenih Država i drugdje, slučaj Skripalj naveo je obavještajne agencije širom Evrope da preispitaju stare slučajeve.
To je uključivalo skoro fatalno trovanje bugarskog trgovca oružjem Emiliana Gebreva u aprilu i maju 2015. u Sofiji. Bugarski tužioci nisu mnogo napredovali u tom slučaju sve do četiri godine kasnije – i više od godinu dana poslije trovanja Skripalja – kada su saopštili da ponovo otvaraju istragu, djelimično zbog informacija britanskih vlasti.
Bugarski zvaničnici su tog decembra saopštili da je njihova istraga usredsređena na pet navodnih agenata GRU-a, uključujući glavnog oficira koji je navodno nadzirao tim koji je ciljao Skripalja. Sljedećeg meseca bugarski tužioci najavili su optužbe protiv trojice Rusa.
U zajedničkom izvještaju sa Špiglom (Der Spiegel) i Insajderom (The Insider), Belingket je, koristeći informacije o praćenju letova, procurjele baze podataka i podatke mobilnih telefona, naveo da je čak osam oficira GRU-a iz iste jedinice p 29155 — moglo otputovati u Bugarsku u sedmicama oko trovanja.
U novoj analizi objavljenoj 22. aprila, koristeći neke od Belingketovih podataka o putovanjima, Bugarski servis RFE/RL pratio je putovanja pojedinih poznatih oficira GRU-a u Bugarskoj i van nje te otkrio da su se posjete dogodile u vrijeme niza neobjašnjivih eksplozija u bugarskim objektima za naoružanje i municiju u toj zemlji 2014. i 2015. godine.
Najmanje jedan bugarski zvaničnik, bivši ministar odbrane Todor Tagarev, pozvao je vlasti da ponovo otvore istragu o eksplozijama.
Galeoti je rekao da se čini da je 2014. bila ključna u operacijama GRU-a, godine kada je agencija, a posebno jedinica 29155, postala agresivnija i dalekosežnija u svom djelovanju. Zašto 2014.?
Tada su višemjesečni protesti na Majdanu u Ukrajini kulminirali nasiljem nad demonstrantima i zbacivanjem predsjednika Viktora Janukoviča naklonjenog Moskvi. Rusija je reagovala zauzimanjem ukrajinskog poluostrva Krim, i podsticanjem rata u istočnoj Ukrajini koji traje i danas.
“Ono što nismo baš shvatili, što češki slučaj čini zaista interesantnim, jeste da ta 2014. označava početak procesa, reakciju na ono što se vidjelo kao nastavak (Majdana) i to uvjerenje u Moskvi da nam Zapad pokušava ukrasti Ukrajinu”, rekao je Galeoti.
“Rusija je smatrala da je u političkom ratu sa Zapadom i od tog trenutka bila je spremna da vodi taj rat na zapadnom tlu”, kazao je on.
“Bili su spremni da sprovedu prilično opasne operacije još 2014. godine,” izjavio je Galeoti za RFE/RL.
Crnogorska zavjera, ukrajinsko oružje?
Jedinica 29155 nije naširoko poznata po sajber napadima i hakerskim aktivnostima. Njih su predvodile druge divizije GRU-a: Jedinica 26165 i Jedinica 74455, protiv kojih su američke vlasti podigle optužnice na osnovu optužbi za hakiranje u vezi s izborima; i Vanjskoobavještajna služba.
Ali 29155 povezan je sa najmanje jednim pokušajem sajber provale. Holandski zvaničnici su u oktobru 2018. saopštili da su agenti GRU-a navodno pokušali da hakuju kompjutere u sjedištu Organizacije za zabranu hemijskog oružja u Hagu. Organizacija je bila duboko uključena u istragu supstance koja je korištena u trovanju Skripalja.
Dvije godine ranije, u oktobru 2016, crnogorske vlasti su tvrdile da su osujetile zavjeru za preuzimanje zgrade parlamenta te zemlje i atentat na premijera u pokušaju da blokiraju ulazak Crne Gore u NATO.
U istrazi i suđenju koje je uslijedilo optuženo je 14 osoba, uključujući državljane Srbije i Rusije. Tužioci su podigli optužnice protiv dvojice ruskih vojnoobavještajnih operativaca Eduarda Šišmakova i Vladimira Popova.
Šišmakov i Popov su bili među osuđenima – u odsustvu u njihovom slučaju – u maju 2019. Međutim, crnogorski sud poništio je presudu u februaru 2021., pozivajući se na “značajno kršenje krivičnog postupka” i zatražio od Višeg suda da preispita slučaj.
Popov je pseudonim čovjeka koji je uslovno identifikovan kao Vladimir Mojsijev, koji je takođe putovao u i izvan Bugarske najmanje četiri puta 2014., otprilike u isto vrijeme kada su se desile četiri odvojene eksplozije kod bugarskih proizvođača oružja.
U međuvremenu, 16. oktobra 2014., skladište oružja u blizini grada Vrbetice na istoku Češke eksplodiralo je pod misterioznim okolnostima; tijela dvojice Čeha kasnije su pronađena.
Nejasno je dokle se odvijala početna češka istraga te eksplozije i još jedne u blizini dva mjeseca kasnije.
Međutim, 17. aprila, na neobičnoj večernjoj konferenciji za novinare, premijer Andrej Babiš saopštio je da su češki obavještajci utvrdili da je Jedinica 29155 kriva za barem prvu eksploziju. Češka policija saopštila je da traži ista dva muškarca za kojima se traga u Britaniji zbog trovanja Skripalja radi ispitivanja.
Nakon Babiševe objave stigla su i druga otkrića. Belingket je izvijestio da je Averjanov bio u Beču u oktobru 2014, neposredno prije eksplozije u Vrbetici, i da je jedan od dvojice Rusa koji su sada povezani s eksplozijama postavio fotografiju starog grada u Pragu 11. oktobra.
U još jednom preokretu, početni izvještaji navode da je streljivo u skladištu koje je detonirano, prikupljao i posjedovao Gebrev, bugarski trgovac oružjem, i da je možda bila predodređeno za Ukrajinu dok se borila protiv boraca koje podržava Rusija u istočnoj Ukrajini, što su djelimično potvrdili najviši ukrajinski bezbjednosni zvaničnici.
Gebrev je negirao da je oružje bilo njegovo, ili da je bilo namijenjeno za izvoz u Ukrajinu.
Tor Bukval, istraživač specijalizovan za rusku bezbjednost u Zavodu za istraživanje norveškog Ministarstva odbrane, rekao je da češka otkrića, iako nisu revolucionarna, donose nove detalje koji ukazuju na to koliko je GRU rano i agresivno raspoređivao ovu jedinicu.
“Ove demonstracije, koje pokazuju spremnost Rusa da se uključe u takve misije i odu u druge zemlje – i izvedu takve operacije -to je zaista zastrašujuće”, rekao je on.