Poslednjih nedelja veliku pažnju svetske javnosti je privukla odluka SAD-a da Ukrajini pošalje klaster-bombe, poznatije i kao bombe sa kasetnim eksplozivom. Ovaj vid oružja bi mogao da značajno ubrza ukrajinsku ofanzivu, koja traje već dva mjeseca, jer je ono prevashodno namjenjeno uništavanju žive sile u malim i srednjim utvrđenim položajima na frontu.
Ruske snage su cijelom dužinom linije fronta relativno slabo utvrđene, budući da im strateško kretanje ne dozvoljava da duže vrijeme budu na jednom položaju, sem ako je to unutar (malobrojnih) zgrada koje su zauzeli.
Zabranjena upotreba
Korišćenje američkih klaster-bombi ne izaziva kontroverze samo zbog činjenice da se na ovaj način SAD i NATO posredno ipak uključuju u sukob u Ukrajini, već i zbog toga što je ova vrsta oružja zabranjena za korišćenje – i to još prije nekoliko decenija. Zvanično, nijedna zemlja ne bi trebalo da posjeduje ovakva oružja, koja se smatraju “sredstvima za masovno uništenje na malom prostoru” (low-yield limited-area weapons).
Iako postoji više važećih međunarodnih sporazuma o zabrani proizvodnje i korišćenja kasetnih bombi, koji su potpisivani između 1988. i 2003. godine, prava sudbina ovog oružja je, u najmanju ruku, nejasna. Nekadašnji generalni sekretar NATO-a Jaap De Hoop Scheffer je za vrijeme svog mandata više puta iznosio uvjerenje da “zemlje članice više nemaju ili su u procesu uništavanja svojih zaliha klaster-bombi”. Godine 2006. je desetak zemalja donijelo i zakone o potpunoj zabrani ovog oružja, ali to nije spriječilo Izrael da iste godine napadne Liban ovakvim bombama.
Razvoj klaster (kasetnih) bombi je počeo još sredinom 50-ih, kako u SAD-u, tako i u tadašnjem SSSR-u. Pentagon je već imao spremnu balističku raketu MGR-1 (nazvanu “Honest John”), koja je bila prva zemlja-zemlja i vazduh-zemlja vrsta oružja sa modularnom (promenljivom) bojevom glavom. MGR-1 je prvenstveno bio namjenjen za korišćenje sa nuklearnom glavom od 10 do 30 kilotona. Kasnije je utvrđeno da se umjesto nuklearnog, može koristiti i bojeva glava sa klaster-eksplozivom ili hemijski projektili.
SAD je za 30 godina proizveo više od 5.000 komada MGR-1, a samo mali broj ih je bio opremljen nuklearnim oružjem – ostale su imale kasetne bombe. Moderna verzija je CBU-97 kompanije Texton Defense, a na nju se može montirati i sistem WCMD (Wind Corrected Munitions Dispenser) za povećanje preciznosti. Sama bojeva glava ima deset BLU-108 modula, u kojima se nalazi po četiri manje bombe nazvane “Skeets”. Opremljene senzorima, ove kasetne bombe mogu da unište i tenkove, oklopna vozila, kao i živu silu. Zanimljivo je da “Skeets” imaju “bezbjednosnu” funkciju samouništenja, kako bi se spriječilo da kasnije civili stradaju od njihovog dejstva – ako senzori ne uspiju da izaberu metu, “Skeets” bomba detonuje 15 metara iznad tla.
Širom svijeta
Kasetne bombe su korišćene u sukobima širom svijeta. Rusija je u prvom ratu u Čečeniji 1995. masovno koristila kasetne bombe u napadu na grad Šali, a međunarodni stručnjaci smatraju da ih je koristila i u sukobu sa Gruzijom 2008, te u “oslobađanju” međunarodno nepriznate Donjecke republike 2014.
Međunarodna organizacija Human Rights Watch navodi da je kasetne bombe američke i britanske proizvodnje koristila koalicija predvođene Saudijskom Arabijom protiv pobunjenika u Jemenu od 2016. do 2019. Takođe, ova organizacija je do sada zabilježila i 16 potvrđenih slučaja korišćenja ruskih kasetnih bombi u agresiji na Ukrajinu. Sredinom februara prošle godine, ruski “Tochka 9M79” balistički projektil sa pedeset “9N24” kasetnih bombi je pogodio bolnicu u gradu Vuhledaru u Donjeckoj oblasti. Tada su ubijena četiri civila i ranjeno deset pacijenata, od kojih su tri bile trudnice.
Najbolje dokumentovano korišćenje kasetnih bombi se desilo za vrijeme operacije “Združeni odgovor” (USCOM Noble Anvil) NATO-a u tadašnjoj SR Jugoslaviji 1999. godine. Iako se tačne brojke vjerovatno nikada neće saznati, izvjesno je da je u operacijama NATO saveznika bačeno najmanje 1.800 (po nekim izvorima i više od 2.000) kasetnih bombi sa najmanje 340.000 komada kasetne municije. Samo su avioni britanskog ratnog vazduhoplovstva bacili oko 450 “RBL-755” kasetnih bombi.
Najveći napad ovakvim oružjem se desio 7. maja 1999. godine u Nišu, a mnoge kasetne bombe su završile i blizu Kliničkog centra, autobuske stanice i tvrđave u centru grada. Tada je poginulo 15 civila, osmoro je bilo teško ranjeno, a još oko 30 lakše. U napadu je oštećeno 120 kuća, dok je njih 47 bilo potpuno uništeno.
Uništavanje već ‘uništenog’ oružja
Gotovo u isto vrijeme sa najavom slanja kasetnih bombi Ukrajini, iz Washingtona je stigla vijest i o “konačnom uništenju” zaliha hemijskog oružja. Iako je proizvodnja, držanje i upotreba hemijskog oružja zabranjena međunarodnim sporazumom “CWC 1997”, koje su potpisale 193 zemlje, SAD je bilo potrebno gotovo četvrt vijeka da svo hemijsko oružje i uništi.
Već pomenuti MGR-1 projektil je tokom ‘60-ih trebao da bude opremljen bojevom glavom M-134 sa više od 300 manjih bombi sa nervnim otrovom sarinom. Iako proizvedene, ove bojeve glave nikada nisu ušle u upotrebu, najviše zbog izuzetno komplikovanog procesa za skladištenje i upotrebu. Takođe, podvrsta ove bojeve glave je bila opremljena i drugim bojnim otrovom nazvanim BZ (3-quinuclidinyl-benzilat). Neki od veterana Vijetnamskog rata su tvrdili da je BZ nekoliko puta korišćen protiv snaga Vijetkonga, ali za to ne postoje nezavisno potvrđeni izvještaji.
Krajem ‘70-ih je američka štampa otkrila postojanje tajnog vojnog projekta CHASE, čija je prava namjena bila bacanje hemijskog oružja u okean. Stari brodovi bi bili napunjeni hemijskim oružjem, kao i konvencionalnim bombama i eksplozivom, te kasnije potopljeni na 300 do 400 kilometara od američke obale. Ipak, neki od ovih brodova su “završili” daleko bliže. Tako je nosač aviona “USS John F. Shafroth” potopljen na samo 76 kilometara od kalifornijske obale, u blizini grada San Francisca.
Američki Kongres je konačno donio propis pod imenom ACWA (Assembled Chemical Weapons Assement) 1996. godine, kojim je naređeno uništavanje kompletnih zaliha hemijskog oružja, koje se nalazilo u bazama Toele u državi Utah, Pine Bluff u Arkansasu, NAAP u Indiani i Blue Grass Army Depot u Kentuckyju.
Poslednje zalihe municije i bombi sa hemijskim oružjem i bojnim otrovima uništene su krajem juna ove godine u vojnoj bazi Pueblo Chemical Depot u saveznoj državi Colorado, a cijeli ovaj proces poslednjih decenija je koštao gotovo 42 milijarde dolara. Pentagon je budžet za ovaj program premašio za gotovo 2.900 odsto.