Dvojica njemačkih hemičara, Oto Han i Fric Štrašman, otkrili su nuklearnu fisiju 1938. godine. Fisija je reakcija u kojoj se jezgro atoma dijeli na dva ili više manjih, oslobađajući ogromne količine energije.
Fizičarima širom svijeta je odmah bilo jasno da taj postupak može da stvori bombu koja može da sravni čitave gradove sa zemljom, piše DW.
To se tematizuje i u blokbasteru “Openhajmer” koji ovog ljeta dominira svjetskim bioskopima. Ali, ako su Njemci pred Svjetski rat prvi otkrili cijepanje jezgra, kako to da nisu prvi došli do bombe?
Sve se pročulo
Gotovo odmah poslije otkrića fisije, njemački naučnici su započeli rad na projektu atomske bombe. S obzirom na vojni interes i uz pomoć snažne njemačke industrije, Uranijumski klub (Uranverein) zaposlio je ubrzo neke od vrhunskih svjetskih nuklearnih stručnjaka.
Iako je projekat bio tajan, o njemu se pročulo preko naučnika koji su bježali od progona u nacističkoj Njemačkoj.
Među njima je bio i Albert Ajnštajn, koji je o tome upozorio američkog predsjednika Frenklina D. Ruzvelta 1939. godine. Zabrinutost zbog razvoja nacističkog tajnog oružja proširila se širom svijeta.
Odgovor SAD-a bio je „Projekat Menhetn“, predvođen Dž. Robertom Openhajmerom. Započeo je u ljeto 1942, istražujući načine za pravljenje bombe uz korišćenje uranijuma i plutonijuma.
Strah od rivalskog nacističkog projekta podstakao je američku vladu na akciju. Uz ogromnu finansijsku podršku, Openhajmeru i njegovom timu su trebale samo tri godine da uspješno testiraju prvu nuklearnu bombu. Prvo nuklearno oružje, nazvano „živa vatra“, pogodilo je Hirošimu tri sedmice kasnije.
Snimci razgovora na imanju Farm Hol
“Ne vjerujem vam ni riječ”, rekao je tadašnji šef njemačkog programa za nuklearna istraživanja Verner Hajzenberg, kada je čuo vijesti o Hirošimi.
U to vrijeme su Hajzenberg i devet drugih nuklearnih fizičara, koji su radili na njemačkom projektu, bili zatvoreni na engleskom imanju Farm Hol. Britanci su tajno snimali naučnike, nadajući se da će otkriti tajne nacističkih nuklearnih projekata.
I drugi njemački fizičari su dijelili Hajzenbergovu nevjericu. Većina je vjerovala da je to bio blef, kako bi se Japanci natjerali na predaju. „Nisam mislio da će to biti moguće još dvadeset godina“, rekao je kasnije Oto Han.
Hajzenbergove i Hanove reakcije pokazuju koliko je njemački program bio daleko od razvoja atomske bombe.
“SAD su potpuno precijenile razvoj njemačkog projekta Uranijum. To su shvatili tek nakon prisluškivanja naučnika u Farm Holu“, kaže za DW Takuma Melber, istoričar sa Univerziteta Hajdelberg u Njemačkoj.
Nuklearni program otpisan
U vrijeme kada je “Projekat Menhetn” pokrenut, njemački nuklearni program je već bio mrtav.
Njemački istraživači su znali da neće moći da odvoje izotope neophodne za stvaranje atomske bombe za manje od pet godina. Nikada nisu postigli uspješnu lančanu reakciju i nisu imali metodu obogaćivanja uranijuma.
Program nuklearnog oružja ukinut je u julu 1942. godine, a istraživanje je podijeljeno u devet različitih instituta širom Njemačke.
“Prije 1942. to je bio vojni projekat, ali se nakon toga pretvorio u isključivo civilni projekat“, rekao je Melber za DW.
Od tada se cilj pomakao s nuklearnog oružja na izgradnju nuklearnog reaktora, koji bi mogao da održi nuklearnu fisiju u manjem obimu.
Hajzenberg je istraživanje preselio u pećinsku laboratoriju ispod zamka u Hajgerloh u Njemačkoj, gdje su on i njegov tim izgradili eksperimentalni reaktor. On se sastojao od kockica uranijuma koje vise sa žice i koje su uronjene u rezervoar u kojem je teška voda.
Sa ovim eksperimentom se otišlo najdalje u njemačkim istraživanjima, ali reaktor nikada nije proradio – jer u reaktoru nije bilo dovoljno uranijuma da bi se postigla lančana reakcija.
Pa ipak, njemački fizičari su bili blizu rješenja. Naučnici vjeruju da je Hajzenberg mogao da napravi prvi nuklearni reaktor da je ima još samo 50 odsto više uranijuma na raspolaganju.
Bijeg jevrejskih i poljskih naučnika
Zašto Njemačka, uz početnu prednost i briljantne naučnike koji su radili na projektu, nije uspjela da razvije nuklearni program?
Kao prvo, Njemačka je izgubila mnoge naučnike. Mnogi jevrejski i poljski eksperti pobjegli su od progona, poput jevrejske fizičarke Lize Majtner koja je odigrala ključnu ulogu u Hajnovom i Štrasmanovom otkriću nuklearne fisije.
Jedan broj njih pobjegao je u Veliku Britaniju i SAD, gdje su radili na „Projektu Menhetn“.
Drugi naučnici su pozvani u njemačku vojsku. Rat je takođe doveo do nedostatka resursa za istraživanje, poput obogaćenog uranijuma, kaže istoričar Melber. Nedostajalo je i teške vode (deuterijum-oksida) za hlađenje nuklearnih reaktora.
„Proizvodnja teške vode odvijala se u Norveškoj koju su okupirali nacisti, ali su savezničke i norveške snage napale ove objekte“, kaže Melber.
Na kraju je i nedostatak političke podrške zaustavio napredovanje projekta. „Hitler je imao poteškoća da razumije projeka“, kaže istoričar, te je podrška prekinuta 1942. godine.
Bez ove podrške, nuklearni program nije nikakve šanse da se trka sa američkim „Projektom Menhetn“ na kojem je ukupno ovako ili onako radilo pola miliona ljudi – jedan odsto ukupne radne snage. Amerikanci su na projekat dali za ono vrijeme vrtoglave dvije milijarde dolara.
Poređenja radi, njemački programi uključivali su manje od hiljadu naučnika i imali su budžet od osam miliona rajhsmaraka – hiljadu puta manje od američkog budžeta.
Pravite reaktore, a ne bombe
Snimci razgovora njemačkih naučnika sa imanja Farm Hol daju još jedan odgovor za njemački neuspjeh. Sami naučnici su se moralno protivili atomskoj bombi i tajno su sabotirali taj projekat.
Jedan od naučnika, Karl Fridrih fon Vajcseker, je rekao: „Vjerujem da je razlog što to nismo uradili taj što svi mi fizičari to nismo željeli – iz principa. Da smo svi htjeli da Njemačka dobije rat, uspjeli bismo.“
I sam Hajzenberg se protivio ideji o nuklearnoj bombi, rekavši: „U dubini duše mi je zaista bilo drago što smo radili na nečemu što je trebalo da postane reaktor, a ne bomba.“
Njemački naučnici u Farm Holu su se dalje nadali da će „istorija zabilježiti… kako su Amerikanci i Englezi razvili ovo strašno ratno oružje… a da su Njemci proizveli funkcionalan reaktor.“
Osamdeset godina kasnije, ironija sudbine je da današnja Njemačka skladišti američko nuklearno oružje, vjerujući da je ono ključno za bezbjednost Evrope.
Sa druge strane, Njemačka je tokom mandata Angele Merkel okrenula leđa atomskoj energiji i do danas pogasila sve nuklearne reaktore.