Piše: Božidar Proročić, književnik i publicista
Putopis Hajnriha Štiglica ,,Istrien und Dalmatien“ je druga knjiga ovog autora koja se bavi Njegoševom Crnom Gorom i Crnogorcima, i to samo jednim dijelom i sa distance, iz Kotora. Knjigu je posvetio Njegovoj Ekselenciji, državnom ministru, doktoru Vangenhajmu (Karl August Freiherr von Wangenheim), njemačkom pravniku i političaru iz poznate plemićke porodice u Tiringiji.
U formi putopisnog dnevnika pisac kroz tri pisma saopštava doživljaje sa putovanja:
1. Istra;
2. Dalmacija;
3. Boka Kotorska – austrijska Albanija.
Pisma upućuje prijatelju ,,Leonardu“ čiji identitet do kraja djela ne otkriva, ali je u njemu prepoznat oficir artiljerijske austrijske mornarice, pjesnik Hajnrih F. Litrou koji je predstavljen kao idealni čitalac i glavni primalac pisama, iako se u tekstu kao adresati navode i druge istorijske ličnosti poput pjesnika Rudolfa Kopiša (Rudolf Kopisch), kompozitora Andreasa Romberga (Andreas Romberg) i prevodioca Johana Gotloba Regisa (Johann Gottlob Regis). Pošto se u putopisu jasno razaznaju granice svakog pisma ponaosob, pisac ulogu Leonarda koristi kako bi dodatno naglasio kraj jednog i nagovijestio početak drugog dijela kao zasebne cjeline. U tom smislu prvo pismo završava pozdravom prijatelju sa ,,lijepe visine, sa tršćanske tvrđave“. U drugom pismu svom čitaocu Leonardu, koji se razumije u sve o čemu mu pisac piše, jer je i sam posjetio te zemlje i ,,svojim oštrim okom ocijenio stanje stvari“, poklanja čitav uvod u kome najavljuje opise novih doživljaja ukoliko ga ,,bura i Crnogorci ostave u životu“. Drugo pismo i zatvara obraćanjem svom ,,blagom prijatelju“ sa pogledom uprtim u ,,divni“ Dubrovnik. Treće pismo otvara istupanjem pred prijateljem, a putopis u vidu zaključka zatvara sa njim, saopštavajući mu da je održao obećanje i da je ispričao najvažnije priče sa svog istarsko-dalmatinskog putovanja. Ove bilješke sa putovanja imaju lični karakter, a i samim oblikom pisma pisac određuje način na koji će čitaocima predstaviti prikupljenu građu. Njemu ovaj princip dozvoljava veću slobodu u prenošenju ispričanog, ali ga ne vezuje ni u pogledu sistematičnosti. To za posljedicu ima da pogovor čitamo kao drugo poglavlje prvog pisma, koje je napisao pet godina nakon prvog boravka u Trstu, a boravak u Trstu sublimira doživljaje iz nekoliko posjeta ovom gradu, pa na trenutke imamo preplitanje sjećanja i datog trenutka.
Ista je prilika i sa sistematiĉnošću podataka koji se tiču boravka u Boki Kotorskoj, gdje pisac kaže da je tekst koji se nalazi pred čitaocem napisan prije i poslije boravka u Crnoj Gori, što nije u saglasnosti sa ispričanom pričom u kojoj se na očigledan način iznose saznanja stečena na tom putu po Crnoj Gori i na vremenskoj liniji otkriva svoje putovanje Crnogorskim primorjem kao drugo u nizu. Tome u prilog idu i opisi i opaske koje svjedoče, da je već imao u glavi formiranu sliku Crne Gore. Tako za neka mjesta kojima se ponovo vraća, na primjer za ,,tromeđu“ između osmanskog, crnogorskog i austrijskog podruĉja kaže: ,,Bio je osamnaesti oktobar, kad sam se nakon moje posjete Crnoj Gori spuštao vijugavom stazom ka obali mora…“ Obraćajući se svom prijatelju riječima: ,,Morate mi dopustiti da jedan komad ovog širokog tepiha privremeno izdvojim i ostavim po strani, a za to vam obećavam utoliko podrobniji prikaz mojih doživljaja iz Crne Gore“, nedvosmisleno daje prednost putopisu koji je prvi objavio. Vjerovatno mu se dnevnik kojeg je kao ,,pratioca na tadašnjim putovanjima izgubio iz vidokruga i zaboravio“, kao što i sam kaže, našao u rukama tek pet godina kasnije, pa je po dnevničkim zapisima i sjećanjima, kao što stoji u podnaslovu knjige, napisao drugi putopis. Kako ova dva putopisa imaju prirodnu sponu, ovaj drugi je svakako moguće čitati kao dopunu izletu u crnogorske krajeve.
Treće pismo, Boka Kotorska – austrijska Albanija, ima posebne sadržajne i tematske odlike u odnosu na prva dva pisma i zbog toga se može smatrati zasebnom cjelinom. Ona je sa prethodna dva pisma povezana ciljem piščevog putovanja – da prođe kroz nekadašnje krajeve Mletaĉke Republike, ali se tematski oslanja na prethodni putopis i sam autor ukazuje na te veze ova dva putopisa. Pismo o Boki je podijeljeno u deset tačaka i u njima se opisuju mjesta koja je posjetio tokom krstarenja po zalivu koje je započeo iz Kotora i u njemu završio, pa se Kotor nameće kao centar iz koga pisac vrši observacije. Opisi prostornih jedinica predstavljaju sekvence ovog putopisnog pisma, a u tim sekvencama se obrađuju pojedini segmenti u kojima se ističu neke teme kao sadržajne konstante pisma. To su uglavnom teme koje se tiču Crnogoraca, njihovog odnosa sa Bokeljima i njihovog opšteg prisustva u istoriji i životu ovog naroda, među kojima se kao značajna ističe prostorna blizina Crnogoraca. Osnovna namjena ovog pisma sadržana je upravo u ovoj tematskog konstanti, a to je upozorenje na budnost pred prijetećom „opasnošću sa istoka“, iz Crne Gore. Zbog prevelike usredsrijeđenosti na odnose Bokelja i Crnogoraca javlja se manjkavost u šarolikosti tema koje je zahvatio prethodnim putopisom. Iz prvog Štiglicovog putopisa saznajemo da je pisac bio dobro obaviješten o etničkoj, kulturnoj, geopolitiĉkoj i privrednoj povezanosti Boke i Crne Gore, pa se to nalazi u prvom planu trećeg pisma iz drugog putopisa. On u djelovima o Istri i Dalmaciji jedva primjećuje Slovene, ali zato u Boki bilježi da je „prvobitni i daleko najveći dio stanovništva slovenskog porijekla i toliko je ljubomorno ponosan na to, da bi teško čak i pod mletačkom vlašću, kojoj su se Bokelji kao i svi Dalmatinci oduševljeno predavali, pripajanje italijanskom stanovništvu bilo povoljno prihvaćeno. ‘Dvadeset Italijana na jednog Slovena’ stara je poslovica, proizašla iz ukorijenjenog nacionalnog ponosa“. Njemci i Italijani čine dobar dio stanovništva i Štiglic ističe da su Njemci uglavnom u vojsci u različitim upravama, a i Italijani, mada su oni i zanatlije koji su se odavno nastanili u tim krajevima. U vezi sa tim procjenjuje i ulogu italijanskog jezika, jer se „svuda čovjek može sporazumjeti na italijanskom, iako domoroci među sobom radije govore svoj ilirski.“
Kad je Crna Gora predvođena veličanstvenom figurom Petra II Petrovića Njegoša postala središte interesovanja Hajnriha Štiglica on se svakako našao na razmeđi. Proruska politika koju su vodile crnogorske vlasti i njeni prethodnici, kao i njihova plemenska povezanost sa Rusijom, piscu su svakako smetale. S druge strane, Crnogorci su mu kao nacionalno svjestan narod sa izrazito slobodarskom tradicijom veoma imponovali. Iz ove dileme je proizašao njegov protivrječan stav zbog koga se u jednom putopisu pozitivno izrazio prema Crnoj Gori, dok se u drugom obrušio na nju. Druga strana ovog putopisnog pisma su istorija i stvarnost Boke Kotorske i Bokelja. Iako je o Štiglicovom tumačenju istorije Boke već ponešto rečeno, ne treba prenebregnuti činjenicu da je cilj njegovog putovanja koji ističe kroz prva dva pisma – da se upozna sa teritorijom na kojoj počivaju ostaci mletačke vlasti. Pisac se time predstavlja kao putnik koji dešifruje skoro izumrle tragove stare slave i percipira Orijent kao prostor ,,mrtve“ civilizacije koja više nije sposobna da imenuje niti spozna sebe, što je krucijalan element orijentalistiĉkog diskursa. On se zbog toga bavi materijalnim dokazima, ali i mentalitetom Bokelja da bi otkrio šta se od starina sačuvalo kod tog naroda, a šta je novo našlo upliva. Pisac ne vidi u Kotoru samo Malu Veneciju, već mu u tom pogledu imponuju i neki djelovi Risna, a posebno Herceg Novog, koji je po svemu sudeći sa cijelom okolinom bio tipični venecijanski grad sve do pada Republike. Međutim, u život ovog naroda ušlo je mnogo toga što ne pripada toj civilizaciji i ne pripada uopšte civilizaciji. Tako Štiglic bilježi da su njihovi običaji kao i kod njihovih susjeda sa brda primitivni, čak i varvarski i da su po nošenju oruţža veoma slični njima. Zbog toga su i njihove kuće ukrašene oružjem i ,,Ilir je najstrastveniji prijatelj pucanja. Nijedan narod na zemlji ne ispuca toliko baruta kao ovi krajevi.“ Tipično u odijevanju Crnogoraca je da su svi imali sličnu ili istu narodnu nošnju, dok se kod Bokelja vrlo teško da vidjeti neko odjeven u narodnu nošnju, jer su gotovo svi staru odjeću zamijenili novom, modernom odjećom bez karaktera, a takvo stanje pripisuje uticaju Francuza koji su sve ,,izjednačili“ i time se izgubila osobenost. Iz jednoobraznosti pisac izdvaja samo Rišnjane, što nije čudno, jer su oni bili ponosni na svoje porijeklo i ,,hvalili su se očuvanjem čiste rimske krvi“. Zbog toga ih pisac sa pijetetom opisuje kao snažne ljude, a njihovu odjeću kao jedinstvenu među Bokeljima, koja je bila nepatvorena rimska ratnička nošnja.
Ovaj prilog baziran je na doktorskom radu i istraživanjima Prof.dr Ane D. Minić iz 2020 godine (,,Njemački putopisi o Crnoj Gori za vrijeme vladavine Petra II Petrovića Njegoša“) odbranjene u Beogradu 2020. godine. (Ana Minić-Mijović rođena, 1978, Doboj, od septembra 2010. godine saradnik u nastavi na Filozofskom fakultetu u Nikšiću, gdje je 2013. odbranila magistarski rad na temu ,,Njemačka avangardna književnost i Risto Ratković“ pod mentorstvom prof. dr Slobodana Grubačića. Na Studijskom programu za njemački jezik i književnost radi kao saradnik na predmetima Njemačka književnost I, II, III, IV, V, VI, Njemačka književnost I – Ekspresionizam, Njemačka književnost II – Franc Kafka. Istražuje u oblasti njemačke književnosti, odnosa njemačke i crnogorske književnosti i kulture, a bavi se i književnim prevođenjem.)