Sve toplija ljeta, manjak padavina, niski vodostaji rijeka i jezera, požari – slika su klimatskih promjena u Crnoj Gori, kojima, u većoj ili manjoj mjeri, doprinosi čovjek.
Meteorolozi, hidrolozi i ekolozi za Radio Slobodna Evropa (RSE) navode veoma nizak vodostaj vještačkih jezera Krupac kod Nikšića i Piva kod Plužina, te ubrzano nestajanje Biogradskog jezera na sjeveru zemlje.
I dok na te procese dominantno ne utiče čovjek, negativan uticaj ljudskog faktora vidljiv je na primjeru izvorišta Bolje sestre kod Podgorice, sa kojeg se vodom snabdijevaju gradovi na crnogorskom primorju, a koje godinama ugrožava eksploatacija šljunka iz korita Morače.
Mjeseci bez dovoljno kiše i velika potrošnja struje tokom turističke sezone, primorali su Elektroprivredu Crne Gore da uvozi energiju po enormnim cijenama a koje su “eksplodirale” zbog energetske krize, izazvane ratom u Ukrajini.
Godina suše
Meteorolog Dušan Pavićević kaže za RSE da je, prema mjerenjima Hidrometeorološkog zavoda, u posljednjih 12 mjeseci cijela teritorija Crne Gore bila u stanju suše.
Početak, tok i završetak suše mjere se na osnovu posebnog indeksa (SPI), kojim se određuje nivo padavina u posmatranom periodu.
“Svi indeksi za proteklih 365 dana pokazali su vrijednosti od umjereno do vrlo sušno. Tako je u Nikšiću, u kojem se nalaze najznačajnije akumulacije i vještačka jezera, zabilježena umjerena do izražena suša, u Kolašinu isto. U Podgorici smo imali ekstremnu sušu”, navodi Pavićević.
On ističe da je su Pljevlja, na sjeveru Crne Gore, jedina opština u kojoj je zabilježen suficit padavina.
Pavićević ocjenjuje da se na osnovu uporednih podataka iz prethodnih godina i dalje ne može govoriti o pravilu da se manjak padavina javlja isključivo na jugu Crne Gore i u centralnom dijelu, a da je situacija nešto bolja na sjeveru.
On, međutim, tvrdi da će to u narednim godinama vrlo moguće postati pravilo zbog sve dužih perioda sa visokim temperaturama a manje padavina, naročito tokom ljetnjih mjeseci.
Vodotoci na minimumu
Ljetnji mjeseci su karakteristični po manjim količinama padavina, ali je ovogodišnja suša dovelo do toga da su u nekim slučajevima mjerenja pokazala veoma niske vodostaje na rijekama i jezerima, kaže za RSE hidrolog, Golub Ćulafić.
“Cijela ova godina je specifična zbog deficita padavina, pa su se na terenu javile i pomalo ekstremne situacije na pojedinim vodotocima. Na gotovo svim našim mjernim stanicama zabilježen je značajan pad vodostaja. Taj nivo se, međutim, nije spuštao do apsolutnog minimuma”, riječi su Ćulafića.
On kaže da je ekstremna suša pogodila cijelu Evropu, navodeći zanimljiv detalj u vezi sa rijekom Elbom u Njemačkoj ili Labom, kako je zovu u Češkoj, iznad čije površine su, zbog veoma niskog vodostaja, postale vidljive uklesane poruke, koje su ostavili ljudi iz prethodnih epoha, a govore o katastrofama izazvanim nedostatkom vode.
“Na jednoj od njih ispisana je poruka ‘Ako vidiš ovaj kamen, plači'”, ističe meteorolog Ćulafić.
Ubrzavanje nestajanja Biogradskog jezera
Uticaj klimatskih promjena na biodiverzitet najbolje se oslikava na sudbinu Biogradskog jezera kod Kolašina.
Naime, kako za RSE kaže Azra Vuković iz ekološke organizacije Green home, nepredvidivost padavina čini da proces nestajanja tog prirodnog dragulja ide mnogo brže nego što su bila ranija predviđanja.
“Svjedočimo značajnom ubrzanju prirodnog procesa nestajanja jezera. Sa jedne strane, suša i manjak padavina isušuju jezero, a sa druge strane, kada imamo periodično učestale jake kiše, to doprinosi da u jezero, ispiranjem terena, potocima i pritokama, stižu velike količine mulja što ga onda zatrpava”, objašnjava Vuković.
Biogradsko jezero je najveće planinsko jezero u Crnoj Gori. Nalazi se na planini Bjelasici i dio je nacionalnog parka Biogradska Gora. Omiljena je destinacija hiljadama turista, a okružuje ga jedna od posljednjih evropskih prašuma.
Biogradska gora zaštićena je još 1878. godine kada je teritorija postala Knjažev zabran – kao poklon ondašnjem gospodaru Crne Gore knjazu Nikoli.
Ima li vode za crnogorsko primorje?
Klimatske promjene nijesu jedini razlog dramatičnih promjena na pojedinim lokacijama u kojima se nalaze vodeni resursi.
Naime, slučaj vodoizvorišta Bolje sestre kod Podgorice, iz kojeg se vodom snabdijeva crnogorsko primorje, najbolje to pokazuje.
Zbog dugogodišnje eksploatacije šljunka iz korita rijeke Morače, izdašnost vodoizvorišta je višestruko smanjena. Tako je 2005. godine izdašnost bila 2.660 litara po sekundi, da bi 2020. opala na svega 334 litra.
To je znatno ispod projektovanog kapaciteta vodovoda od 1.100 litara i predstavlja ozbiljnu opasnost da bi u narednim godinama turistička sezona na primorju mogla biti bez dovoljno vode.
Hidrolog Golub Ćulafić ističe da je teško da će se izdašnost ikada više vratiti na nivo iz 2005. godine, ali da ga raduje odluka države da zabrani nelegalnu eksploataciju šljunka, koja direktno ugrožava izdašnost vodoizvorišta.
Manje padavina, manje struje
Mjeseci bez padavina doveli su do vrlo niskog vodostaja i u vještačkim jezerima, koja su značajna zbog proizvodnje električne energije.
Elektroprivreda Crne Gore u svom sistemu ima dvije hidroelektrane (HE Piva i HE Perućica) i jednu termoelektranu (TE Pljevlja), a više od 50 posto proizvedene energije dolazi upravo iz hidropotencijala.
Direktor direkcije za upravljanje energijom Elektroprivrede Crne Gore Darko Krivokapić kaže za RSE da je u julu i avgustu, u jeku turističke sezone, potrošnja električne energije dostigla rekord, dok su padavine tokom ta dva mjeseca bile minimalne.
“Nama su akumulacije u jezerima na nižim nivoima od planiranih, pa je, recimo, nivo akumulacije u Hidroleketrani Piva 60 odsto od plana”, navodi Krivokapić.
Zbog niskog nivoa padavina u trećem, ljetnjem kvartalu, i niskog hidropotencijala u akumulacijama, Krivokapić kaže da su u Elektroprivredi Crne Gore morali da uvoze struju.
Kako on ističe, uvezli su količine kao i prethodnih godina, ali su zbog energetske krize, izazvane ratom u Ukrajini, cijene električne energije dostigle ogromne vrijednosti.
“Mi smo za prethodnih sedam mjeseci uvezli struje u vrijednosti većoj od 100 miliona eura. Samo za avgust ćemo morati da platimo 50 miliona eura. Ne uvozimo veće količine energije, ali je cijena na međunarodnom tržištu izuzetno visoka. U januaru je bila 150 do 200 eura po megavat satu, a sada dostiže 600 i 700 eura”, pojašnjava Darko Krivokapić.
Iz Elektroprivrede Crne Gore kažu da se na osnovu višegodišnjeg praćenja kretanja padavina tokom godine, može očekivati poboljšanje situacije u četvrtom kvartalu, odnosno u jesenjim i zimskim mjesecima, što će pozitivno uticati na proizvodnju neophodnih količina energije i uredno snabdijevanje potrošača.