Od svih stranaka čija je organizacija i orijentacija u Crnu Goru došla na krilima dominantnog spoljnog (srpskog) uticaja i interesa, jedino komunisti nijesu ostali do kraja na stanovištu da je crnogorsko državno pitanje definitivno riješeno odlukama Podgoričke skupštine, naveo je Radonjić.
Dodaje da je tek 1923. godine, uslijedila ocjena da su “narodne mase koje su se borile za nacionalnu slobodu i ujedinjenje, misleći da se bore za nešto bolje”, dobile “batinu, kamdžiju, tamnicu i prazan stomak”.
U pripremi je nova knjiga kolumnistkinje Portala Aktuelno Tijane Lopičić “Razgovori sa Profesorom”. Ekskluzivno Vam prenosimo dio razgovara koji vodi sa prof. dr Radovanom Radonjićem, akademikom i redovnim univerzitetskim profesorom.
Profesor Radonjić je bio dekan Pravnoga fakulteta Univerziteta Crne Gore, dekan Kulturološkoga fakulteta Univerziteta Crne Gore, veoma cijenjeni crnogorski i jugoslovenski političar, kao i ideolog komunističke partije. Osnivač i voditelj je prve Škole demokratije i prve Škole retorike u Crnoj Gori.
Profesore, Vaš odgovor na posljednje pitanje iz prošlog razgovora sadrži dvije podjednako interesantne i zagonetne konstatacje: da je “Crvena komuna” u Kastel Lastvi, kao uzor nove organizacije društva i države kakav je želio znatan dio crnogorskih građana, bio dovoljan da mu se ne može reći “Ne”; no, i nedovoljan da mu se kaže “Da”. Hoćete li nam objasniti na što ste mislili, kada ste to rekli?
Radonjić: Kastel Lastva (kako se zvao danadšnji Petrovac na moru) bio je jedina opština u jugoslovenskoj državi, u kojoj su, na parlamentarnim izborima, 1920. godine, pobijedili komunisti. Pokret u Crnoj Gori, čiji će zadatak biti da organizuje građane i njihovu aktivnost usmjerava ka takvim ciljevima definisan je u programu KPJ usvojenom na Vukovarskom kongresu, juna 1920. godine. Radilo se o zamjeni postojećeg (nepravednog, eksploatatorskog, buržoaskog) društvenog sistema drugačijim (pravednim, demokratskim, socijalističkim) sistemom, s tim što će ta promjena biti ostvarena uspostavljanjem diktature proletarijata. Nužnost ove diktature, smatrali su autori tog programa, proizilazila je iz činjenice da „iskustvo ruske revolucije“ uči „da se prelaz od kapitalizma ka socijalizmu vrši pomoću diktature proletarijata u obliku sovjetske vlasti“, te da jedino sovjetski republikanski oblik društvenog uređenja „daje svu vlast – zakonodavnu, izvršnu i sudsku – radnom narodu“.
Implementacija socijalističke ideje u prvoj zajedničkoj državi Južnih Slovena na Balkanu, javlja se, u rudimentarnom obliku, znatno prije Vukovarskog kongresa JRSP. Učešćem u (pred)izbornim akcijama, i rezultatima tamo ostvarivanim, sužavan je prostor za djelovanje antidemokratske vlasti i otvarana perspektiva drugačijim solucijama. Svijest o važnosti tih akcija za ostvarenje krajnjeg cilja prisutna je, na primjer, u proglasu Mjesnog odbora SRPJ(k) Cetinja objavljenom pred parlamentarne izbore u Crnoj Gori 1920. godine, u kome se, između ostalog, kaže da bi sprovođenje nekoliko “korisnih formi” na nivou Opštine u tom procesu predstavljalo neku vrstu „probne mobilizacije”, u smislu da se vidi ko će u „trenutku odluke” poći „za crvenom zastavom komunizma”. Samo uspotavljanje komunističke opštine u Petrovcu, pak, do čega je došlo upravo nakon tih izbora, bilo je dvostruko indikativno: s jedne strane, nudilo je oblik organizacije novog, boljeg i pravednijeg društva i, s druge, dokazivalo da takvo nešto nije nedostižan ideal.
Osim toga, uspostavljanje tog novog oblika društvene organizacije na samo jednom, pa uz to još perifernom dijelu jedne države njenog društvenog i državnog prostora, nije indiciralo državu u koju je neposredno prije toga bila nasilno utopljena i lišena svakog svojeg ranijeg identiteta, signaliziralo je da Crna Gora još raspolaže onim duhom i sluhom za susret s novim, boljim i pravednijim društvom kakav su pokazale druge evropske zemlje u vrijeme formiranja svojih republika. Štoviše, dok su ti novi evropski “eksperimenti” veoma brzo ugušeni u krvi, u njoj je i nakon njenog nestanka snažno pulsirala retorika najvišeg rukovodstva KPJ: “Sadašnja etapa borbe jeste etapa pribiranja snaga, okupljanja širokih masa u prvom redu radnika, onda seljaka i ugnjetenih naroda oko našeg programa, parola i organizacija, etapa pripremanja i izvođenja djelimičnih akcija masa za pojedine konkretne aktuelne zahtjeve (štrajkovi, akcije masa protiv naplaćivanja dugova, protiv utjerivanja poreza, protiv egzekucije, protiv istupa ministara i drugih predstavnika diktature, protiv pokušaja stvaranja fašističke partije, za pomoć nastradalima i gladnima itd.) i njihovo razvijanje u političke akcije masa, etapa svestranog učvršćivanja naših organizacija (ćelije u preduzećima, u prvom redu u arsenalu, brodogradilištu, u radionicama za popravke automobila, u vojsci, na brodovima, odbori besposlenih, seljački odbori za izvođenje pojedinih konkretnih akcija) i etapa svestrane agitacije i propagande (legalna i nelegalna štampa, leci, literatura, leteće skupštine itd.). Tek vršeći sav taj posao naše će se organizacije ojačati, očeličiti i osposobiti za akcije većeg razmjera. A i mase dobiti više iskustva i više povjerenja u Partiju. Upravo ovaj rad i jeste danas najvažnije što treba da se čini u cilju pripremanja oružanog ustanka masa”. S iste adrese, stižu i uputstva koja se odnose na rješavanju problema u vezi s teškim ekonomskim položajem stanovništva, seljačkim dugovima, raznim vrstama poreza, javnim radovima, obezbjeđenjem životnih namirnica i prehranom gladnih, otkupom poljoprivrednih proizvoda, prodajom i eksploatacijom šuma, položajem radnika, radnim vremenom, radničkim zaradama, radničkim zakonodavstvom, nezaposlenošću i pomoći nezaposlenim radnicima, socijalnim pitanjima, pitanjima zdravstvene službe i slično. Sve to utoliko više i uspješnije, ukoliko su represivne mjere vlasti bile oštrije, a propagnadna kampanja koja ih je pratila više usmjerena na tobožnje bezbožništvo i nemoral komunista. Čak taj tip i nivo organizacije, u koje je narod vjerovao da više odgovara njegovim interesima i potrebama od datog režima vlasti, bio je dovoljan da mu se ni u psihološko-etičkoj, ni u ideološko-političkom smisu nije moglo reći „Ne“.
Da li je pomenuti (lijevi, crveni, komunistički) ekskurs Kastel Lastve imao šireg odjeka u Crnoj Gori i na tlu nove „zajedničke države“, ili je ostao u sjenci nekih drugih, značajnijih teorijskih i političkih gibanja na tom i okolnim prostorima?
Radonjić: Kao što smo upravo rekli, on nije bio usamljena pojava pobune potiv datog, nego po svojim specifičnim zatjevima i, makar i na kratko ostvarenim rezultatima, njihov najizrazitiji, najuvjeriviji konkretni dokaz da je takvo što moguće. Drugim riječima, priča o “Crvenoj komuni” pripada vremenu neke vrste opšteg revolucionarog vrenja u Evropi (naročito Zapadnoj) krajem i neposredno po završetku Prvog svjetskog rata, usljed čega je pozornost u odnosu na nju bila gotovo opšta i, uglavnom, nimalo uzgredna i efemerna. Razlog tome bila je činjenica da su gotovo svi relevantni faktori u Crnoj Gori, ali i u “zajedničkoj državi” i šire, vidjeli u njoj nešto novo i drugačije, nego je objektivno i subjektivno, mogla biti čak i Pariska komuna. Neoptrećena ni vjerskim, ni nacionalnim, ni bilo kojim drugim relevantnim faktorom koji je Parižane istovremeno gotovo neumitno gurao u veliku pobunu i donio im nakon njenog neuspjeha još veće probleme od ranijih, Petrovački ”crveni ekskurs”, uz sve nevolje i iskušenja koja su ga pratila, de facto demonstrira volju i moć ljudi da o svom dobru misle i odlučuju na svoj način, dokazujući na djelu svu veličinu i vrijednost Berkove filozofeme, da je ljudskost 1000 puta važnija od svih formalnosti ovog svijeta.
Je li to, možda, ona krucijalna specifičnost “Crvene Komune” koje je, uprkos zajedničkom “sovjetskom uzoru”, činila suštinski drugačijom od svih drugih sličnih pokušaja “prevrata postojećeg” u Evropi?
Radonjić: Jeste, upravo to. Visok stepen opšte revolucionarne inficiranosti Evrope, krajem Prvog svjetskog rata, učinio je da pokret za radničku kontrolu i radničko samoupravljanje, po ugledu na ruske sovjete radničkih deputata, zahvati gotovo čitav zapadni dio Kontinenta. To se u prvom redu odnosi na Njemačku, Austriju, Mađarsku i Italiju. Svoju kulminaciju u Njemačkoj ovaj pokret, na primjer, doživljava 1918. godine, kada je ustankom mornara u Kilu (4. novembra) oboren car i smijenjena buržoaska vlada, a zatim proglašena Bavarska socijalistička republika. Revolucioinarna zbivanja 1917. i 1918. godine dovela su do pojave radničkih vijeća u Austriji, odnosno do odvajanja Mađarske iz Austo-Ugarske monarhije i njenog proglašenja za republiku, koja je, kao što smo vidjeli, postojala 133. dana. U Italiji je prvi radnički sovjet osnovan februara 1919. godine u torinskoj fabrici “Fiat”. Pokret se brzo proširio i na druge italijanske centre tako da su, na primjer, u septembru 1920. torinski radnici za svega nekoliko dana okupirali preko 300. fabrika metalne industrije i uspostavili u njima fabrička vijeća.
Osjekom revolucionarnih zbivanja i stabilizacijom buržoaskih režima u razvijenim kapitalističkim zemljama Zapadne Evrope došlo je do postepenog uzmicanja pokreta za neposrednu radničku kontrolu i radničko samoupravljanje. Radnička vijeća, fabrički savjeti i drugi oblici radničkih organizacija sličnih ruskim sovjetima radničkih deputata počeli su da gube politički značaj. Od izrazito političkih organa izniklih u toku revolucionarnih zbivanja, koji su pretežno rukovodili samim tim zbivanjima, oni su relativno brzo evoluirali ka organima samoupravljanja samo u preduzećima, pa i tu sa veoma ograničenim pravima. Njihova nedovoljna snaga da izrastu u nešto više i trenutna nemoć buržoazije da ih sasvim potisne dovela je do neke vrste kompromisa kojim su ovi organi postali saučesnikom u upravljanju preduzećima. U njemačkoj je izraz tog kompromisa bio Vajmarski ustav iz 1919. godine, koji je članom 165 dao pravo radnicima da preko svojih predstavnika učestvuju u rješavanju privrednih pitanja. Međutim, buržoazija je u praksi izigravala ta prava radnika i sredinom tridesetih godina potpuno ih eliminisala. I prava talijanskih radnika na participaciju i upravljanje preduzećima, koja su dobili kao kompenzaciju zbog svog izlaska iz okupiranih fabrika, ukinuta su s nastupanjem fašizma. Pokret za radničke povjerenike u Engleskoj, nakon snažnog bujanja tokom rata i u poslijeratnom periodu do 1921. godine, već 1923. godine bio je ugušen, a borba radnika svedena na klasičnu sindikalnu aktivnost.
Razumije se, taj opšti uzmak lijevog uklona u Evropi nije mogao, ni etički ni politički zaobići Crnu Goru. Ali, ni izbrisati joj “uspomenu” na njegov snažni domicilni promašaj. To, uostalom, potvrđuje već i pokušaj grupacije ljevičara okupljenih oko dr Vukašina Markovića, da sredinom 1921. godine, unitarističkom konceptu uređenja “zajedničke države” suprotstavi ideju o “slobodnoj federativnoj republici Jugoslaviji” i “slobodnoj samoupravi Crne Gore u federaciji sa Jugoslavijom”. No, o tome – malo kasnije.
Da li većina građana Crne Gore dijeli takva rasapoloženja, ili se radi o trenutnom zanosu samo nekih od njih?
Radonjić: Generalno, nije bilo ni jedno, ni drugo. Tu se, zapravo, radio o bitno složenijem procesu, sa najmanje četiri krucijalne odrednice, koje Crna Gora još nije izdiferencirala i shvatila da bi to bilo neka njena zaloga za, na primjer, sadašnju orijentaciju – i u, krajnjoj liniji – državni opstanak.
Prva krucijalna odrednica odnosi se na činjenici da je Crna Gora u tom trenutku, nakon dva vijeka mrcvarenja kroz fatalno rusko-srpsko-pravoslavno konvertovanje svijesti njenih građana, s ciljem da se dokaže da oni nijesu ono što jesu – Crnogorci, nego nekakav srbo-slovensko-pravoslavni etnički miks, čiji je zadatak da bije tuđe bitke i žrvtuje se za nečije trascendentalne više ciljeve, bila srozana na do sada najniži duhovni i politički nivo. Osim toga, ona je perlamentarne izbore u kojima je stvorila “Crvenu komunu”, dočekala, kako smo već rekli, u stanju krajnje demografske osakaćenosti, materijalne upropašćenosti, političke podijeljenosti i dezorijentisanosti, vojne kontrolisanosti i međunarodne dezaktuliziranosti kao države koja ima smisla. Drugim riječima, nije imala nijednu objektivnu pretpostavku za poduhvat kakav je bio stvaranje „Crvene komune“.
Druga krucijalna odrednica odnosi se na činjenicu da “Crvena komuna” dijeli sudbinu nevedenih pokušaja u okruženju da se postojeća revolucionarna situcaja u Evropi iskoristi za što veće promjene u ravni suzbijanja moći vladajućih buržoaskih režima u korist širenja izvjesnih prava i sloboda ugnjetenih. S tim što su njeni izgledi da uspije u ostvarivanju svog cilja bili manji nego kod svih pomenutih subjekata u okruženju zbog činjenice da crnogorsko pitanje, s državno-pravnog aspekta ne postoji ni za jednu srpsku stranku u Crnoj Gori. Kakav je bio njihov stav u tom pogledu može se zaključiti po orijentaciji Demokratske stranke, nastale iz grupacija tzv. “mladocrnogoraca” koji su u periodu 1918-1920. godine intenzivno radili na afirmaciji ideje da su Crnogorci Srbi, a Srbi, Hrvati i Slovenci jedan narod, te da staru Crnu Goru, koja je nakon balkanskih ratova izgubila smisao postojanja, treba zamijeniti “jugoslovenskom”, demokratskom i “mladom” Crnom Gorom. Još konkretnije, okosnica spoljnopolitičkog programa ove stranke bila je stvaranje jedne jedinstvene države Srba, Hrvata i Slovenaca. Ideje i odluke Podgoričke skupštine bile su korespondentne sa tom orijentacijom, i otuda njen decidan stav: Crna Gora je upravo na tom skupu, “voljom naroda”, definitivno i bezuslovno “inkorporirana” Srbiji i nakon toga svaka priča o njenoj državnosti – suvišna je. Čak i kad bi Crna Gora osjetila da joj u ujedinjenoj otadžbini nije dato ono mjesto, koje joj pripada, veli jedan od prvaka Demokratske stranke, “ona je svjesna značaja narodnog ujedinjenja. Svjesna je da su narodno jedinstvo stvarale mnoge minule generacije i da su ga stvorile da u njemu budu sretna buduća pokoljenja”.
Treća krucijalna odrednica odnosila se na činjenicu da za Crnogorske federaliste nije bilo sporno da je Crna Gora u postojećoj zajednici treba da bude ravnopravna, odnosno da su odluke Podgoričke skupštine bile nelegitimne. Međutim, njihova stanovišta o tome kakva bi zajednička država za Crnu Goru bila prihvatljiva i kojim putem, i “preko koga” bi trebalo izvesti njeno ujedinjenje, nijesu uvijek sasvim precizna i jedinstvena. Nije bilo saglasnosti ni između tzv. legitimista koji su smatrali da je pitanje ujedinjenja Crne Gore sa Srbijom i drugim pokrajinama i dalje u nadležnosti Crnogorske narodne skupštine, “kojoj još po Ustavu mandat trajaše”, i onih koji su smatrali da tu stvar treba da rješavaju aktuelni akteri na crnogorskoj političkoj sceni “bez ikakve legalnosti” (Š. Rastoder).
Četvrta krucijalna odrednica odnosi se na činjenicu da od svih stranaka čija je organizacija i orijentacija u Crnu Goru došla na krilima dominantnog spoljnog (srpskog) uticaja i interesa, jedino komunisti nijesu ostali do kraja na stanovištu da je crnogorsko državno pitanje definitivno riješeno odlukama Podgoričke skupštine. U vrijeme održavanja tog skupa, dvije godine ranije, sjećate se, svi oni stajali su “na platformi centralističke države, protiv svakog separatizma”. Lokalna samouprava, koja je po njima trebalo da bude osnova unutrašnje demokratije, ne samo što nije značila nikakavu objektivizaciju posebnih pokrajinskih ili drugih specifičnih pozicija i interesa u “zajedničkoj državi”, nego je trebalo da ove sasvim “izbriše”. Nepune dvije godine kasnije, vjerovatno na iznenađenje i nekih među njima samima, u njihovoj partiji se o “vjekovnom idealu” ujedinjenja govori s manje entuzijazma i zanosa, a ne izostaju ni iskazi o novom velikom razočarenju crnogorskog naroda. Taj narod, kaže se u tekstu objavljenom u “Organizovanom radniku” od 11. juna 1922. godine, “zanešen patriotskom ideologijom oslobođenja”, prolio je potoke krvi za nešto što mu je umjesto “boljih dana”, koje je tako “ružičasto zamišljao u svojoj mašti”, donijelo policijski teror i carstvo korupcije u kome se, pred njegovim očima, “pravda i sloboda duboko sahranjuju”. Tek 1923. godine, dakle, uslijedila je ocjena da su “narodne mase koje su se borile za nacionalnu slobodu i ujedinjenje, misleći da se bore za nešto bolje”, dobile “batinu, kamdžiju, tamnicu i prazan stomak”.
Po ovome što ste sada rekli, moglo bi se zaključiti da je u Crnoj Gori bilo više protivnika nego pristalica “Crvene komune”.
Radonjić: I to je tačno. Da se glasalo na referendumu – ispalo bi tako. Ovdje, međutim, treba uzeti u obzir da su na opredjeljnje ljudi u Crnoj Gori prema fenomenu “Crvena komuna” uticali i faktori relevantni za njihovu onovremenu ontičku strukturu i političku kulturu, kojih danas ili uopšte nema, ili su toliko minorni da se, upravo zahvaljujući nljima, kao društvo i država s razlogom nalazimo tu gdje smo sada. Riječ je o pet momenata, o kojima sadašnja generacija građana Crne Gore ili ništa ne zna, ili im im ne pridaje nikakav značaj kao konstituentima narativa zvanog Čovjek.
Prvi momenat, odnosi se na činjenice (u neku ruku, bar donekle genetskog koda):
– da je Crna Gora, pod nazivom Duklja, nastala kao velika slobodna država republikanskog uređenja u kojoj tokom čitavog njenog razvoja, pod nazivima Zeta i Crna Gora (sve do knjaza/kralja Nikole I Petrovića), narod glasanjem na zboru bira svog vladara;
– da je Crna Gora bila jedina slovenska država koja je imala svoje autentično pravo (Rusija je koristila njemačko, Poljska francusko, Srbija austrijsko, a Bugarska vizantijsko i italijansko);
– da je Crna Gora bila jedina evropska država u kojoj nikada i nigdje (izuzev za kratko u zetskom dijelu priobalja Skadarskog jezera) nije bilo kmetova i psihologije feudalne potčinjenosti;
– da crnogorski seljak, kao što je već rečeno, jedini u Evropi, tokom čitavog srednjeg vijeka, ima vlastiti zemljišni posjed i pravo da svakad i svuda nosi svoje oružje, kojim brani kako slobodu i nezavisnost zemlje, tako i čast i imetak svoje porodice.
Drugi momenat, odnosi se na činjenicu da građani Crne Gore, od njenog nastaknka do sredine XIX vijeka posjeduju nekolike, za ljude u okruženju možda nesvojstvene, ali neupitno civilizacijski emancipatorske navike, poput ovih:
– da ne podnose spolja im nametnutu hijerarhijsku organizaciju sa njenim autoritetima i pravilima;
– da brižljivo njeguju društveni ambijent u kome je sve izborno i stvar dobrovoljnog pristanka, i u kome svaki pripadnik njegove društvene grupe ima jednako pravo da na opštem zboru, ili drugom prigodom, saopšti što misli i da ne prihvati mišljenje drugog;
– da se takav njegov pristup pitanju organizacije vlasti i vladanja (najvjerovatnije slučajno, ali gotovo u potpunosti) poklapa sa idejom Žana Žaka Rusoa o „obliku udruživanja ljudi”, koji bi „branio i štitio svom zajedničkom snagom ličnosti i dobra svakog člana društva i kroz koji bi svako, udružen sa svima, ipak slušao samoga sebe i tako ostao isto toliko slobodan kao i prije”.
Treći momenat, odnosi se na činjenicu da sklonost Crnogoraca ka samoupravi veoma jasno i snažno potvrđuje društvena organizacija u crnogorskim primorskim gradovima iz vremena Balšića, gdje se ideja pravde, slobode i jednakosti ostvaruje u formi podijeljene vlasti, utemeljene na samoupravi regulisanoj statutom. U Baru, na primjer, to ovako izgleda: „Grad je imao samoupravu i svoj statut, kovao svoj novac. Veliko vijeće je bilo zakonodavno, a Malo vijeće upravno tijelo. Izvršni organ vlasti bila je gradska uprava, knez biran obično za jedan do dva mjeseca, i tri sudije, koji su birani na jednu godinu. Upravno-sudske spise pisao je gradski notar na latinskom jeziku, dajući im ozakonjenu formu javnih isprava”.
Četvrti, i za ovaj dio naših razgovora svakako najinteresantniji momenat, odnosi se na lokalnu samoupravu van gradova, koja takođe ima visok stepen originalnosti i samostalnosti, o čemu posebno svjedoči primjer Paštrovića. Paštrovska samouprava je karakteristična po tome što se sva administrativna i sudska vlast na tome području nalazi u nadležnosti paštrovskoga zbora, s tim da cjelokupnim unutrašnjim društvenim životom upravljaju:
– plemenski sud – sastavljen od bratstveničkih predstavnika jednoga plemena, koji rješava sva unutrašnja pitanja svoga plemena i određuje svoje predstavnike za bankadu;
– bankada – zajednički redovni sud, u kome su zastupljena sva paštrovska plemena i koga čine 4 sudije, 2 vojvode i 12 vlastelina;
– izabrani sud (ili sud dobrih ljudi) – koji se saziva po potrebi i rješava „sitnije sporove u narodu”;
– opšti zbor – koji se u junu svake godine održava pod vedrim nebom, sa zadatkom da utvrdi (donese) odgovarajuće zakonske odredbe ili, u slučaju kakvih vanrednih situacija, neke druge odluke.
Paštrovići jedino nemaju pravo suđenja u krivičnim sporovima, jer je ono oficijelno u nadležnosti sudskih organa Mletačke Republike, s kojom direktnu vezu održavaju preko dvojice ambašadura koje na svom zboru biraju redom po plemenima svake godine i šalju ih na godišnju skupštinu u Mlecima”.
Peti momenat, odnosi se na činjenjicu da u kontinentalnom dijelu zemlje, u vrijeme kada se silom prilika mnogi prerogativi centralne vlasti prenose na „niže“ nivoe, plemenske asocijacije imaju sva bitna svojstva demokratski organizovanog društva. Postojani unutrašnji red u plemenu emanira iz, kako je dijelom već objašnjeno, autentične visoke političke kulture i pravne svijesti njegovih pripadnika, te visokoga nivoa njihove interne i eksterne komunikacije, koja vrhuni u solidarnosti i moralnoj odgovornosti za zaštitu integriteta čovjeka i uže zajednice u kojoj živi, a u ponekim prilikama i u spremnosti i sposobnosti da se bez bilo čijega posredništva obavljaju i krajnje složeni poslovi u oblasti vanjske politike. Opšti Crnogorski zbor, pak, kao svojevrsni moderator i integrator plemena i njihovih međusobnih veza i odnosa, s jedne strane, i kolektivni politički reprezentant, odnosno najviše zakonodavno tijelo zemlje, s druge, ne prestaje s radom čak ni u vrijeme „lažnog cara” Šćepana Malog. Naprotiv, tokom nešto više od šest godina, koliko je Šćepan bio u Crnoj Gori, Zbor se sastao čak 25 puta. To govori: prvo, da su Crnogorci bili mnogo bliži Aristotelovom stanovištu – da samo zvijer i Bog mogu da žive izvan zajednice, odnosno Platonovom uvjerenju – da sloboda postoji samo u okviru zajednice, nego Štirnerovom shvatanju – da su volja pojedinca i volja države smrtno zaraćene sile, između kojih nije moguć nikakav sporazumni mir.
Može li, stoga, zbog svega navedenog, da se doima iznenađujućom ili na bilo koji način problematičnom ocjena dr Jozefa Bajze, utemeljena na poznavanju te njene specifičnosti, da Crna Gora u „igri istorije i sudbine, nasilja i otpora, opstanka i nestanka”, predstavlja „jedinu bijelu tačku na crnoj domini”, odnosno zemlju koja je odista postala stvarni „simbol slobode, luča državne ideje i metafora za opstanak malih država i naroda”?
Molim Vas, objasnite nam bliže smisao Vašeg insistiranja na pomenutim svojstvima građana Crne Gore u vrijeme “Crvene komune”, ako je i ona, u krajnjoj liniji, završila, kao i svi ostali onovremeni pokušaji u Evropi da postojeći svijet sile i nepravde u njoj zamijeni nekim boljim – demokratskijim i ljudskijim.
Radonjić: Uvažena koleginice, to objajšnjenje je u biti veoma prosto, ikao predstavlja pitanje svih pitanja u cjelokunoj istoriji Crne Gore. Ipak, Vas molim da ga, zbog tolike važnosti, ostavimo za naš sljedeći razgovor.
Razgovor se nastavlja.
*Zabranjeno je kopiranje i korišćenje objavljenog sadržaja bez saglasnosti redakcije portala aktuelno.me i autora teksta
Svaka cast Gospodine. Respekt.
Bravo profesore!!!