Piše: Božidar Proročić, književnik i publicista
Putovanje u Crnu Goru započinje iz Kotora, koji doživljava kao dio civilizovanog svijeta smještenog u ljupkom zalivu po kome leže mala primorska naselja. U cijelom poglavlju o Kotoru ističe veliku povezanost čitavog kotorskog kraja sa Italijom i u tom smislu vrlo tendenciozno i u suprotnosti sa nekim prethodnicima primjećuje da je „italijanski jezik u opštoj upotrebi“. Tome dodaje da je „jezik obrazovanih italijanski“ i da se ovaj jezik koristi u poslovima oko saobraćaja i u upravi. Već u poglavlju o Kotoru Najgebaur se osvrće na odnose Bokelja i Crnogoraca. Bokelje otkriva kao nezaštićene u odnosu na susjedne Crnogorce koji svakog časa „sa svojih stijena lako mogu da zagospodare sa tri ljupka zaliva“.Ovakav stav prema Crnogorcima će se u najvećoj mjeri zadržati do kraja putopisa. U tom smislu će istaći i arhitekturu u pograničnim mjestima, koja postojanjem ogromnih utvrđenja i zidina pokazuje stalnu prijetnju od osvajanja sa crnogorske strane. Pisac ovo zapažanje uklapa u sliku koja budi nelagodu pri pomisli na taj brdski narod, jer „je kapija koja vodi u crne planine uvijek zatvorena kad padne mrak“. U pograniĉnim predjelima Kotora i Crne Gore pisac se bavi specifiĉnostima oblasti Budve i bilježi veliki uticaj turske kulture. Neprijatnim iznenađenjem smatra oblačenje katoliĉkih sveštenika u tursku odjeću, koji čak nose i turban.
U poglavlju o Crnoj Gori primjetno je da pisac u određenoj mjeri koristi putopisne priloge drugih autora, što je tipično za orijentalistiĉki pristup prema kome pisac iz tuđe perspektive opisuje ono što sam vidi. Njegov putopis uglavnom izgleda kao popis već poznatih činjenica, oslobođen pritom veće umjetničke vrijednosti. To je velikim dijelom i posljedica „na brzinu“ pisanog djela. Upravo zbog te brzine piscu su se potkrale brojne greške i nedosljednosti, kao i određena ponavljanja. Portret Crnogorca u ovom putopisu nije ni izbliza oblikovan u onom svijetlu kao kod Štiglica u prvom rukopisu ili kod Kola. Najgebaurov Crnogorac je onaj kod kojeg i dalje važe varvarski običaji i to je čovjek koji ne može da se navikne na stanje mira, zbog čega je „njegov najljepši ukras oružje“. To je narod koji se nikad ne odvaja od svog oružja i svaki čovjek i mladić od šesnaest godina „je naoružan do zuba“. Pošto je jedina želja ovih ljudi da ratuju, oni se zbog stalnog četovanja malo zadržavaju u kući. Zbog toga njihove žene snose sav teret kućnih poslova, one obavljaju najteže muške poslove, nose drva i burad. Crnogorska žena je kod Najgebaura opisana kao oličenje marljivosti, s tim što su sve žene podređene i bez obzira na to da li se radi o ćerki nekog vojvode, serdara ili običnog seljaka. U oslikavanju crnogorskih predjela moglo bi se reći da se pisac drži ustaljene matrice i opisuje ih bez puno originalnosti. „Strme stjenovite planine“ su poput „Vezuva“ i one su svakim korakom samo strmije i opasnije. U Crnoj Gori se hodi kamenitim stazama koje prelaze preko vrhova i kratera i stalno odsustvo vlažnosti čini ove predjele pravom goleti. Egzotičnost u negativnom kontekstu je, dakle, naglašena vratolomnim putevima, nepodnošljivom klimom i odsustvom svakog vida vegetacije. Najveće zaprepašćenje kod pisca izaziva nastanjenost takvih krajeva, pa u tim ,,lavirintima od stijena“ žive ljudi uprkos tome što se ,,stjenovite jaruge, stjenovite planine i kamenite doline nikada ne završavaju“. Putopisac upozorava na potpuno odsustvo putne infrastrukture i krajnju zaostalost u tom pogledu, jer kako nazvati nešto putem ili ulicom, ako se na njoj ,,može naći samo toliko zemlje, koliko može pokriti konjsko kopito.“
Najsvjetliju tačku u Najgebaurovom putopisu predstavlja Njegoš. On je bez zadrške predstavljen krajnje pozitivno, ali opis Njegoša nije originalan, uprkos ličnom susretu sa njim. Pisac u kvalifikacijima Njegoševe ličnosti pribjegava tekstovima drugih pisaca, najviše Štiglicovom, i od kompleksnosti slike i težnje da se dopre do same suštine Vladikine ličnosti nema ni okvira. Međutim, lično poznanstvo sa Njegošem, koga je sreo dok je bio u Crnoj Gori i još jednom nakon toga u Beču, i Njegoševa predusretljivost obavezali su ga da napiše faktički pouzdano djelo. Vladika je kod Najgebaura vladar koji je doprinio određenim promjenama u Crnoj Gori i u teritorijalnom smislu na mapi Evrope, mada su piščeve pretpostavke o osvajanju novih teritorija bile netačne. Njegoš je kod putopisca predstavljen kao čovjek iz plemenite loze s Njeguša, iz čije porodice su poticali crnogorski vladari i najumniji ljudi. Njegovi napori učinili su da se krene u opismenjavanje i obrazovanje stanovništva. Štamparija koju je Njegoš dobavio iz Rusije služila je opštem dobru. On je na Cetinju podigao škole i plaćao učitelja iz Šibenika, a njegova želja za napretkom proizašla je iz njegovog bića, jer je on sam bio „duh poretka“ pa bi „njegov gubitak bio nezamjenljiv“. Crnogorski vladar je uzvišenim držanjem, visokim stasom, kojim se isticao među svima, plemenitošću i izuzetnom rječitošću uspijevao da utiče na svoj narod kako bi umanjio njihovu surovost i oplemenio ih. Kao Njegoševu suprotnost u pogledu fiziĉkog izgleda prikazuje njegovog nasljednika Danila opisujući ga kao obrazovanog, ali niskog čovjeka, koji nije ni izražajna ni snažna ličnost, pa se strahovalo da on nikako ne može zamijeniti velikog Njegoša i da bi moglo doći do anarhije. Vladika je sam imao protivnike, ali su mu se oni pokoravali, iako im lični interesi nijesu bili usklađeni sa njegovom upravom. Kao značajan podatak u vezi sa Njegoševim naporima u izgradnji zemlje ističe rezidenciju na Cetinju, koja je ,,lijepa, ali jednostavna“, kuće su lijepo uređene, ali je čitav niz kuća pod jednim krovom. Cetinje je zapravo i predstavljala vladičanska rezidencija sa još nekoliko običnih kuća u blizini i jednom ,,izvrsno namještenom gostionicom“. Ostale kuće po Crnoj Gori su izgrađene od velikih komada stijena, dobro i uredno ugrađenih, ali malter obično niko nije koristio, iako se ,,cijela zemlja sastojala od krečnjaka.“ Vladika ima neograničenu moć u zemlji pa i pored senata on može da odlučuje po sopstvenom mišljenju, ne tražeći odobrenje od senatora. On je stvorio određeni pravni sistem u zemlji u koji ulazi i senat. Pored toga, Njegoš imenuje sveštenike, a on se kao svešteno lice načinom odijevanja ne razlikuje od ostalih Crnogoraca. Najgebaur i u drugim strukturama društva zapaža klasnu jednakost koja je osnova društvenog mentaliteta. Ona Crnogorcima omogućava da njihov osnovni zahtjev bude borba protiv spoljašnjeg neprijatelja.
Političko stanovište koje je uočljivo kod Najgebaura je proizvod aktivnog učešća u političkom životu predmartovskog doba i on se, kao i Štiglic, oduševljavao idejama za italijansko ujedinjenje. Kako je njegova simpatija u odnosu na Slovene morala pripasti primorskim oblastima kojima je nekada gazdovala Republika, to je ujedno i objašnjenje za sve istorijske preglede koje daje u vezi sa Dalmacijom i Kotorom od vremena Mletaka. Vezu sa Italijom ne propušta da potraži i na teritoriji Crne Gore tragajući za ostacima starog Rima. Ostatke Rimskog carstva prepoznaje u Duklji, prenoseći sadržaj nekog natpisa sa kamene ploče koji su donijeli Vladici. Pisac ima sličnu namjeru kao i Štiglic, da prostor koji posjećuje poveže sa starom civilizacijom i zbog toga se toliko trudi i u tekst prenosi zapis sa ploče. On želi da dekodira tragove izumrle civilizacije koja je čekala na putnika sa Zapada. Ovakvim pristupom kod Najgebaura prepoznajemo elemente tipične za orijentalistiĉki diskurs. Kod pisca je uočljiva ne samo privrženost Italiji već i strah od Slovena, naročito saveza sa Rusijom, koji kod njega budi crne misli o ponovnom osvajanju teritorija na primorju. Zbog toga se u putopisu velika pažnja poklanja udruženim snagama Crnogoraca i Rusa koji su bili prijetnja susjedima u vrijeme Petra I, a ti apetiti za posjedovanjem Boke Kotorske postoje i u vrijeme Petra II, jer ih oni smatraju prirodnim dijelom svoje teritorije. Posjedovanje tih teritorija pisac istiže važnim za Crnogorce zbog toga što Turci drže predjele oko Skadarskog jezera. Ono od čega su strani pisci strahovali u pogledu političke orijentacije i međususjedskih odnosa za Crnogorca su bile ,,od davnina osveštane predstave“ i ovdje se veoma dobro uklapa ocjena pišĉevog istomišljenika, Hajnriha Štiglica, koji zapaža ,,da je Turčin njegov vjekovni neprijatelj, a Rus njegov prirodni saveznik sa kojim je dvostruko povezan: i vjerom i plemenskim srodstvom, kao i da je Primorje njegovo uskraćeno mu vlasništvo.“ Dakle, na relativno malom prostoru Najgebaur je uspio da donekle portretiše Crnu Goru svoga vremena, ali ta predstava koju on posreduje čitaocima predstavlja mješavinu manje ličnog, a više tuđeg doţivljaja samog predmeta posmatranja. U svakom pogledu vidan je uticaj njegovog politiĉkog istomišljenika sa kojim se on nalazi na istim pozicijama po pitanju odnosa prema Slovenima, mada je i u drugim segmentima koje smo pomenuli ostao priliĉno vjeran svom savremeniku.