Pišu: Božidar Proročić, književnik i publicista i Veselin Živanović, hroničar
Crnogorska dinastija Crnojevići, predvođena Ivanom Crnojevićem, kao osnivačem grada Cetinja, i jednom od najznačajnih ličnosti crnogorske istorije čija je popularsnost rasla i nakon njegove smrti. Najčešće je dobijala oblik mitske snage i slave, ostvarujući se preko narodnih pjesama, legendi i toponima. Polovinom XIX vijeka Crnogorci su bili toliko opsjednuti pričama o Ivanu Crnojeviću da je Vuk Karadžić zabilježio:„Uspomena na Ivana Crnojevića u Crnoj je Gori još i sada svježa, kao da je juče vladao.“
Naš rad baziran je na istraživanjima Vukića Pulevića i Novice Samardžića publikovanih u radu “Crnojevići, Balšići i Petrovići u toponimiji Crne Gore”, (Matica, zima 2010) sa izvjesnim dopunama. pojašnjenjima i sopstvenim istraživanja. Mi pravimo kraći osvrt na toponimiju Lovćena s njegovom podgorinom, kako bismo ukazali na sve poznate toponime. Kako sami autori navode: ,,Za detaljnije izučavanje toponimije nazvane po „Ivanu gospodaru“ podstakli su nas tekstovi dvojice uglednih crnogorskih istraživača i autora koji su prvi skrenuli pažnju na taj problem: Radoja Radojevića, koji je l971. objavio knjigu “Vilinagora – antologija crnogorskih legendi”, i Jovana Vukmanovića koji je 1982. publikovao kratki, ali veoma podsticajni rad “Ivanbeg Crnojević u narodnom predanju.“
ZEMLJA (DRŽAVA), VEĆI POSJEDI, I SELA
Ivanbegovina (opšti naziv za pośede Ivana Crnojevića) srijeće se i kao imenovanje države Crne Gore toga doba. Vuk S. Karadžić veže toponim za Ivana Crnojevića na ovaj način: „Dobra, kojima je obdario svoj manastir, zovu se Ivanbegovina“); Ivanova država (naziv u nekim legendama i spisima za CrnuGoru iz vremena vladavine Ivana Crnojevića); Ivanove zemlje (naziv za posjede Ivana Crnojevića), Ivanove međe (više toponima, odnose se na posjede Ivana Crnojevića); Rijeka Crnojevića (naselje blizu izvora rijeke Rijeka Crnojevića).
KUĆE I PALATE
Palača Ivana Crnojevića (u Kotoru. „Stara palača Ivana Crnojevića, kneza Crne … u kojoj je boravio, kad je dolazio u grad radi svoje zabave i radi ostalog“); Ivanbegov dvor (na Obodu, Ceklin); Crnojevića dvorac (na Cetinju, blizu staroga Manastira, podigao ga je Ivan Crnojević 1482. nije sačuvan); Ivanbegov ljetnjikovac (blizu Ivanovih Korita, planina Lovćen); Konak (u selima: Očinići, Bjeloši, Ugnji i Vrela kod Cetinja. Tu su bila konačišta u doba Ivana Crnojevića. Postoji legenda da su mještani tih sela snabdijevali drvima Dvor i manastir na Cetinju).
CRKVE
Crnojevića manastir (zadužbina Ivana Crnojevića, podignuta 1484, na Ćipuru, Cetinje); Ivanbegova crkva (po predanju postojeća crkva Sv. Preobraženja na Ivanovim Koritima podignuta je na mjestu gdje se nekada nalazio manastir kojeg je sagradio Ivan Crnojević. Vladike Sava i Vasilije Petrovići su u XVIII vijeku umjesto tog manastira sagradili crkvu koja je stradala u požaru u prvoj polovini XIX vijeka. Za vladara se veže i gradnja crkve u Bajicama kod Cetinja).
MLINI
Mlin Ivana Crnojevića (na nekadašnjoj rijeci Cetinji, po kojoj je i grad Cetinje dobio ime); U Osnivačkoj povelji Cetinjskoga manastira stoji da je vladar Zete imao vodenicu i na Vrelima kod Cetinja).
GUVNA
Guvno Ivana Crnojevića (na Cetinju. Karadžić Stef. V. zapisao je da je na tome guvnu nakon smrti Petra I za gospodara Crne Gore proglašen Petar II: „Odmah sjutradan glavari obuku njegova nasljednika u svešteničko odijelo i sa pokojnikovim štapom u ruci prikažu ga narodu kao novog upravljača na guvnu Ivana Crnojevića“).
IMANJA I MANJI POSJEDI
Ivanova Korita (livade i pašnjak, kao i naselje u formiranju, planina Lovćen); Ivanove rudine (na planini Lovćen);
VODE (IZVORI, VODOTOCI, PONORI, BISTIJERNE)
Rijeka Crnojevića (rijeka, pritoka Skadarskoga jezera. Pretpostavlja se da se naziv ustalio od kraja XV vijeka); Ivanova rijeka (prema zapisu A. Jovićevića: „Ni Marijan Bolica u svom opisu Crne Gore 1614. g. ne pominje Rijeku, što opet znači da današnje Rijeke nije ni bilo niti je postojala ovdje, gdje je danas, a Ivanova Rijeka da je bila pusta…“); Ivanova korita / Ivanbegova korita (poznati izvor, planina Lovćen. V. Stef. Karadžić piše: „Jedan izvor u planini Lovćenu zove se Ivanbegova korita. U blizini se još nalaze razvaline njegovog ljetnjikovca. Dobra, kojima je obdario svoj manastir zovu se Ivanbegovina“); Ponori na Vrelima (na putu Cetinje – Brajići. Po legendi na Vrela je išla Ivanova posluga i pralje da peru robu. Ivanbegovi vojnici siluju đevojku s Uganja. Ugrabe Ivanovu šćer i bače je u ponor kod crkve na Vrelima).
LOVIŠTA
Ivanova lovišta (na Vrelima, Cetinje. Legenda: „Na Vrelima su Ivanbegovi čobani čuvali stoku, a sluge prale robu. Tu su bila Ivanova lovišta na divljač“
PEĆINE
Pećina Ivanova (ispod Oboda, Rijeka Crnojevića. U toj pećini na krilu vila spava „otac Crnogoraca, hrabri Ivo, a vile nad njim bdiju, pa će se jednom probuditi, čim to bude volja božja,da svojim ljubljenim Crnogorcima povrati Kotor i plavo more“, Radoje Radojević, 1971).
ŠUME
Ivanova aluga (glavni dio njeguškoga komuna na Lovćenu. J.Erdeljanović 1926 opisuje: „To je zaista gusta aluga, velika, krupna gora, koja hvata četiri sata hoda … uspomena na Ivana Crnojevića“.
TOPONIMI NAZVANI PO ČLANOVIMA DINASTIČKE FAMILIJE
Ivanbegovičino vrelo („Na Cetinju, mrkom polju / Iznad dvora kneževskijeh“. Po legendi vrelo je nastalo od suza Ivanbegovice nakon što su Turci zauzeli Žabljak, a Ivan se povukao na Cetinje); Marina glavica (u Donjem kraju, Cetinje. Po predanju lokalitet jenazvan po Mari Ivanbegovici);
Đurđevac ( Velji i Mali Đurđevac na sjevernoj granici Majstora, Lovćen. Pretpostavlja se da ime potiče od Đurđa Crnojevića); Đurđeva glavica, Đurđev do (u predjelu Dolova, Njeguši. Legenda: po Đurđu Crnojeviću); Đevojački vir (mjesto na Rijeci Crnojevića. Po predanju kćer Ivana Crnojevića uskočila je u ponor na Vrelima kod Cetinja, a njena ruka s prstenom, sa znakom Ivana Crnojevića, nađena je kod Rijeke Crnojevića); Đurđevac Budvanski-iznad Stanjevića (Poznato je da je Đurađ Đurašević Crnojević na lokaciji današnjeg manastira Stanjevići sagradio dvor za stanovanje i namijenio ga sinu Stefanici. U sačuvanim istorijskim izvorima ovaj objekat se pominje kao tvrđava-dvor Stefanica ili Stipanica. S obzirom na to da ovako lociran dvor nije pružao dovoljno sigurnosti od mogućih raznih upada, Stefanica Crnojević je odlučio da na veoma teško pristupačnom uzvišenju – na obližnjem brdu 842 metra nad morem sagradi utvrđenje Đurđevac, koje je tako nazvao u čast svog oca Đurđa-Đurađa. Ono je moglo da mu posluži da se u ondašnjim previranjima i nemirnim vremenima, s porodicom i pristalicama u slučaju eventualnog napada, skloni na ovo znatno bezbjednije mjesto i tako organizuje uspješnu odbranu. U pomenutom dvorcu, kao i u podignutom utvrđenju na Đurđevcu je sve do 1435. godine, dok nijesu na uporno insistiranje Mlečana konačno porušeni u skladu sa Smederevskim sporazumom zaključenim te godine između Mletačke Republike i despota Đurađa Brankovića, s porodicom živio Stefanica Crnojević, a ovdje je dvadesetih godina XV vijeka rođen i Stefaničin sin Ivan, znameniti gospodar Crne Gore od 1465. do 1490. godine.)
NERAZJAŠNJENI TOPONIMI
Za širu okolinu Cetinja (Katunska nahija) evidentirali smo više toponima koji u svojoj osnovi imaju lična imena Ivan i Ivo, ali nijesmo našli legende ili druge dokaze koji bi te lokalitete vezivali za ime Crnojevića. Međutim, mogućnost da se neki od tih toponima može odnositi na ime crnogorskog vladara je upitna. U Staroj Crnoj Gori Ivan je bilo često ime zastupljeno među stanovništvom ovih prostora. Navodimo neke od takvih toponima: Ivanov laz (Dugi Do, Njeguši), Ivanov brijeg (Dugi Do, Njeguši), Ivanova kućišta (Vrba – Knež Do, Njeguši), Ivanova međa (Kopito, Njeguši), Ivanova njiva (Bjeloši, Cetinje).
NAZIVI TOPONIMA PO BALŠIĆIMA
Tokom podužega rada na sakupljanju i izučavanju toponima i legendi vezanih za dinastiju Crnojevića zapazili smo i toponime koji se povezuju s dinastijom Balšića, koja je Zetom / Crnom Gorom vladala prije Crnojevića. Uzgred smo neke od tih toponima zabilježili i prikazujemo ih u ovome prilogu, računajući da mogu poslužiti kao inspiracija i podsticaj budućim onomastičarima da te značajne probleme temeljitije izuče. U svakom slučaju onomastička građa ove vrste može poslužiti kao svojevrsna dopuna istorijskim izvorima, arheološkim nalazima i upoznavanju bogate graditeljske baštine koju su u nasljeđe ostavili neimari iz vremena vladavine Balšića. I ovdje, kao i kod Crnojevića, postoje toponimi s realnim istorijskim utemeljenjem, kao što su nazivi nekih lokacija sa sakralnim objektima, kućama-kulama i dr. S druge strane, neki su toponimi plod mašte i označavani su na osnovu legendi i predanja, ali i kao takvi predstavljaju zanimljiva svjedočanstva o vremenu kad su nastajali i motivima imenovanja. Moguć je i transfer: da je toponim nazvan po nekome drugom Balši ili Baoši, a da je kasnije prenesen na vladare iz dinastije Balšića. Sve to usložnjava istraživanja koja zahtijevaju multidisciplinarni prilaz, kako lingvista, tako i istoričara, arheologa, geografa i dr. (Pulević, Samardžić 2010).
Balšini grebeni (u Njegušima. B. Šekularac /1987/: „Kotoru su 1335. godine pripadali i Balšini grebeni iznad Njeguša, priloženi od strane kralja Milutina oko 1316. i zemlje u njeguškomVeljem dolu“). Bašića do (livada, selo Erakovići, Njeguši. U Erakovićima postoji i toponim Bašića lazine. A. Čirgić /2009/ ne bilježi legendu o nazivima tih dvaju toponima, ali kako se nalaze na padinama Lovćena mogu se povezati s Balšićima). U Boki se nalaze neprozirni toponimi Baošlje i Baošići.
Postoje i savremena imenovanja gradskih cjelina (ulice, trgovi) koja se daju u čast dinastije Balšića: Balšića pazar (u Cetinju).
NAZIVI TOPONIMA PO PETROVIĆIMA
Otvorena i zanimljiva tema za onomastičare može biti i izučavanje toponima nazvanih po vladarima iz dinastije Petrović Njegoš, naročito po onima starijim. Kao primjer navodimo samo nekolika toponima koje predanje veže za ličnost Svetog Petra Cetinjskog.
Dubovi (nekolika stara duba uz Manastir Stanjevići, padine Lovćena, iznad sela Pobori. Po predanju pod njima je vladika Petar I rado odmarao i pisao poznate poslanice. Prema predanjima Maina i Pobora, Vlado Đ. Duletić „Tri hrasta Vladike Svetog“, ovdje je Petar Prvi Petrović zasadio svojom rukom tri hrasta. Kako Ljubo kaže, takvih nema niđe na Primorju. Jedan zapadno od manastira na putu ka brdu Đurđevac, na Peraj brijegu, koji je izgorio u požaru, drugi u neposrednoj blizini ulaza u manastirski kompleks i treći kod Velike česme, ili, kako je mještani zovu, Velja česma, koja se nalazi na sjevernoj strani etno sela Pobori. Hrast na Peraj brijegu je izgorio i od njega su ostale grane na livadi i danas svjedočeći njegovo postojanje i pripovijedajući priču Crnojevića da se ne zaboravi. Drugi hrast na ulazu u kompleks manastira dočekuje rado goste namjernike i uvodi nas u jednu novu priču o ćutanju molitve u oltaru crkve Sv. Trojice oko 150 godina i ponovnom njenom oživljavanju u ruševinama manastira. Tri hrasta simbolizuju Sveto Trojstvo s jedne, a sa druge strane tri rane Petra Prvog koje je zadobio u bitkama s Turcima (dvije u bici na Martinićima, a treću u borbi na Ljubotinju). Šćepčevića do nalazi se na zapadnoj strani sela Majstora u predjelu Kolovira. (Lično vlasaništvo porodice Petrović koji su više od vijeka uz simboličnu nadoknadu obrađivale Kustudije). Selo Erakovići (Njeguši) dobili su ime po samom pretku Petrovića, Eraku. Petrovića međe-gospodareve međe (Njeguška Trešnja – posjedi Petrovića), Petrovića aluga- šuma (Lovćen- stari put koji vodi ka katunu Podjezerce).