Piše: Božidar Proročić
Njemački putopisci su ostavili neke od najljepših putopisa o Crnoj Gori, Crnogorcima, Lovćenu, Boki, flori i fauni o narodnim običajima gostoprimstvu i svemu onom što je krasilo ove predjele kroz bogatu ali često i složenu istoriju. Knjiga Jozefa Milera (Joseph Müller) je djelo koje u njemačkom javnom mnjenju nije prihvaćeno sa onoliko interesovanja kao Štiglicovo ili Ebelovo, ali je rijeĉ o rukopisu koji obiljem podataka kojima raspolaže predstavlja izuzetno vrijedan dokument i samo zbog pomanjkanja literarne vrijednosti ga ni u kom slučaju ne treba prenebregnuti. U njemaĉkoj štampi je ipak zavrijedio dva značajna osvrta. Najprije mu se pridaje važnost u jednom berlinskom godišnjaku, gdje je odmah po objavljivanju skrenuta pažnja na ovo djelo, mnoštvo tema kojima se bavi i velikom doprinosu geografiji. Drugi prilog o Milerovoj knjizi je izašao u časopisu ,,Gelehrte Anzeigen“ koji su izdavali članovi Kraljevske akademije nauka u Minhenu, gdje je pohvaljen Milerov napor da pribavi toliko podataka, što mu je omogućio njegov posao i poznavanje nekoliko stranih jezika. Njegovi podaci su utoliko i tačniji, jer mu nijesu bili potrebni posrednici i prevodioci. Milerov putopis je domaćoj publici upravo zbog mnoštva najrazličitijih podataka bio veoma interesantan, pa je već dvije godine po objavljivanju preveden na srpski jezik i u segmentima objavljivan u ,,Letopisu Matice srpske“. Dva segmenta su objavljena 1846, a treći znatno kasnije, 1857. godine.
Obuhvatajući jedan značajan geografski prostor Miler opisuje teritorije Rumelije, kao dijela Otomanskog carstva na Balkanskom poluostrvu, Albanije i pograničnog prostora Crne Gore, Austrije i Albanije kod Budve. Veličini prostora kojim se bavi odgovara isto toliko veliki broj raznorodnih tema, koje izlaţe u segmentima u okviru dva poglavlja:
1. Rumelijski pašaluk;
2. Pogranično područje Budve u austrijskoj Albaniji.
U prvom poglavlju se uglavnom bavi osobenostima terena i stanovnicima Rumelijskog pašaluka koji je zauzimao djelove teritorija današnje Srbije, Makedonije, Albanije i Crne Gore i tu se djelimično dotiče Crne Gore, kada bilježi podatke o broju stanovnika Bara, Ulcinja i Podgorice, koje tabelarno prikazuje. Sa imagološkog stanovišta iz prvog dijela se kao zanimljivi izdvajaju samo opisi običaja, gdje ističe običaj bratimljenja i krvne osvete. Običaj bratimljenja smatra zajedničkim za Srbe, Crnogorce i Morlake, s tim što dodaje da kod Srba ,,kapiju gostoprimstva“ otvara ,,samo grčki krst“. Krvnu osvetu takođe ističe kao jaku sponu među ovim narodima, a ona je bila duboko uvriježena, i održavala se i zahvaljujući ,,moralistiĉkoj“ izreci: ,,ko se neosveti, on se neposveti“. Ovim opisima pisac naglašava kulturološke razlike necivilizovanih i civilizovanih naroda, prikazujući ih kroz postojanje varvarskih običaja, što je tipično za vladajući balkanistiĉki diskurs. Pisac se u nastavku teksta bavi fizičkim odlikama tla, načinom ishrane i odijevanja, kao i uzgojem poljoprivrednih kultura, pri čemu demantuje Vijalu de Somijera koji je naveo da je bamija (okra) u Crnoj Gori divlja, samonikla biljka. Govoreći o industriji ističe da su Crnogorke, kao i žene u okolnim ,,osmanskim provincijama predstavnice industrije“, jer se isključivo njihovim radom dolazi do nekih proizvoda. One su zadužene za ,,pranje vune“ proizvodeći sirovu tkaninu od koje onda ,,pletu odjeću za sebe i svoju porodicu“. Žene i ,,farbaju vuneno predivo“ i ,,njeguju kulturu izrade svile“. Upoređujući crnogorsku ženu sa ženama dalekog Istoka pisac otkriva polu-orijentalistiĉki stav. Ne određujući konkretni prostor i stanovništvo Miler iznosi podatke o trgovini i načinu plaćanja, a kada daje tabele sa proizvodima i cijenama koje su važile na pijacama uglavnom se osvrće na Turke u Rumelijskom pašaluku. U skladu sa tim izvještava o uvozu i izvozu roba, pri čemu Crnu Goru pominje kao izvoznika pršute, sira i meda i svih onih poljoprivrednih proizvoda koje su i njegovi prethodnici pominjali.
Istim stilom gomilanja podataka Miler nastavlja i drugi dio putopisnog zapisa, u kojem se bavi užim geografskim područjem Budve i njenom najbližom okolinom. Ovdje, međutim, povremeno odstupa od principa pukog pobrojavanja statističkih podataka iz geografije, hidrologije i medicine, koji inače podrivaju literarnost svakog putopisnog zapisa i daje slobodu širem lirskom opisu. On prije svega ističe geografski položaj Budve i granice sa Crnom Gorom i Turskom, jer je Budva kao najjužniji dio Dalmacije politički pripadala okrugu Kotora od koga ju je dijelila Župa. Oblast grada je bila podijeljena na tri opštine pridružene Paštrovićima. Pisac se bavi opisima građevina, među kojima ističe pravoslavne i katoličke crkve. Pravoslavnu crkvu doživljava kao građevinu ,,lakog, dopadljivog arhitektonskog stila sa sjajnom dekoracijom“, a ističe da katolička parohijska crkva Svetog Jovana Krstitelja nije imala dovoljno pažnje. Kao vrijedne pomena ističe manastire Stanjević i Maine koji su bili u vlasništvu Petra II Petrovića Njegoša i koje je prodao, ali pogrešno navodeći 1840. umjesto 1837. godinu. Njih opisuje kao građevine ,,opasane zidovima“ koje su poznate i kao nekadašnje rezidencije crnogorskih vladika. Cijelo mjesto imalo je ukupno ,,98 kuća“ koje su uglavnom bile dvospratne ili trospratne, dobro utvrđene, a u njihovom zaleđu se na uzvišenju isticala ,,iz ruševina“ tek obnovljena tvrđava, koja je ,,dominirala na brdu Spas“. U Paštrovićima bilježi kao pomena vrijedne samo ,,grčke crkve“ među kojima su manastiri Praskvica, Reževići, Duljevo i Gradište i utvrđenje na Svetom Stefanu koje je ,,impresioniralo svojim položajem, snagom zidina i barutanom“. U budvanskom pejzažu pisac kao važno mjesto izdvaja izgrađene zidine ka sjevernoj i sjeveroistočnoj strani, ne objašnjavajući pritom razloge njihovog postojanja, ali već u narednoj rečenici implicira da su služili kao odbrana od Crnogoraca. Naime, ,,dražesno mjesto“ Babin Do ili ,,Babindon“, kako ga naziva autor, zbog crnogorskih pohara iz 1813. u ,,potpunosti je uništeno“ i ostalo je ,,nenaseljeno.“
Pisac se nadalje posvećuje podacima o vodama i klimi, o bujnosti biljnog svijeta, fauni, potom broju stanovnika, pri čemu bilježi nekoliko interesantnih podataka o izgledu i običajima ovog naroda. Stanovnici, naime, imaju ,,visok i vitak stas, sa snažnom muskulaturom, tamnokafenim očima, sjajnim bijelim zubima i plemićkim držanjem“. Sve ove izuzetne osobine posjeduju i žene, a odlikuje ih još i ,,brza moć zapažanja i dobro pamćenje“, kao i odanost otadžbini. Narod koji naseljava predio Budve i njene okoline je gostoljubiv, ali u zavadi, neprijatelja prate sa osvetom sve dok se ne osvete i njegovom unuku. Pisac na ovom mjestu nesvjesno poistovjećuje Budvane i Crnogorce, ali i potvrđuje da je isti običaj postojao i na pitomom primorju, a taj su podatak brojni putopisci prećutali kako bi na što bolji način istakli suštinske razlike ovih naroda koje su navodno postojale. U suprotnosti sa tim starim običajem stoji njihova posvećenost religiji, gdje oni kao istinski vjernici poste sve dane posta, uključujući srijedu i petak svake nedjelje, kada je njihova hrana svedena samo na ,,teško varljivo povrće“. Inače im se ishrana zasniva na mesu i nekim vrstama povrća koje dobavljaju iz Crne Gore, a dodatak su morski plodovi. Odjeća im je u nekim djelovima slična odjeći Crnogoraca, jer se i na primorju nose struka i opanci, a kod muškaraca i pojas za koji je zadjenuto oruže.
Miler dodaje da ovaj kraj ima jaku trgovinsku vezu sa Crnom Gorom, jer se srijedom i petkom organizuje pazar na koji Crnogorci donose svoje proizvode, ali još važnija spona ova dva kraja je razmjena narodnih ljekova za liječenje groznice, kašlja, rana, čak i manitosti! Pisac tome dodaje i spisak biljaka od kojih su spravljali ljekove i meleme za boljke ondašnjeg naroda, čime i zakljuĉuje svoj rukopis. Njegovo interesovanje za narodne ljekove koje je prevladalo u posljednjem dijelu putopisa je u velikoj mjeri narušilo status ovog djela kao putopisa, jer se Miler nije poslužio Ebelovom metodom da te dvije cjeline razdvoji u posebne odjeljke. U prilogu ovom putopisu pisac daje kartu, koja samo djelimiĉno prikazuje Balkansko poluostrvo, jer je Župa krajnja tačka koju prikazuje na Jadranu. Na karti su prikazane jugoistoĉne granice Crne Gore i Cetinje. Sve ostale crnogorske granice ostale su otvorene, što je moguće pripisati piščevoj nedovoljnoj informisanosti o tadašnjim raspodjelama teritorija ili pomanjkanju interesovanja za sjevernije krajeve ove zemlje.
Jozef Miler je rođen 1811. godine u Rajhenauu, a umro je 23. 03. 1845. u Pragu. Naučnu karijeru zapoĉeo je u gimnaziji u rodnom gradu, da bi školovanje nastavio na univerzitetima u Beču, Pragu i Padovi. U Padovi je 1834. promovisan u doktora medicine i ubrzo nakon toga je stupio u vojnu službu kao ljekar za okrug Zadra, a u godinama kuge 1837. i 1838. poslat je u Albaniju, Rumeliju i Budvu, gdje je radio kao medicinski komesar. Za vrijeme službovanja u Budvi Miler je bio Njegošev ljekar. Bio je počasni građanin Budve, član Udruţenja ljekara u Beču, član Državnog udruženja za unapređenje medicinskih nauka u Ofenburgu kao i Medicinsko-fizikalnog društva u Erlangenu. Bio je član Filozofsko-medicinskog društva u Vircburgu i član sličnih udruženja ljekara i naučnika u Drezdenu, Bolonji, Trevizu, Firenci i Ferari. Po povratku u Prag objavio je nekoliko samostalnih stručnih djela iz oblasti medicine koja su dobro primljena od stručne javnosti i kritike i putopis u kome se bavi prilikama u Albaniji, Rumeliji i jednom dijelu Crnogorskog primorja.