Vladimir Putin je početkom 1990-ih, kao pomoćnik gradonačelnika Sankt Petersburga, držao u svom kabinetu sliku Petra Velikog, jednog od najvećih ruskih vladara koji je ostavio najdublji trag u njenoj istoriji transformišući je od zaostale, drugorazredne sile u jednu od najjačih u Evropi.
I kada je kasnije postao neosporni ruski lider, Putin drži na stolu u svom kabinetu bronzanu statuu Petra Velikog. Putin je svojevremeno izjavio za “Fajnenšel tajms” (The Financial Times) da će “on (Petar Veliki) živjeti sve dok bude postojao cilj za koji se borio”.
Mnogi smatraju da pravi razlog za sve agresivniju Putinovu politiku nije samo učvršćivanje vlasti ili jačanje uticaja Rusije u bliskom okruženju, već borba za nasljeđe, odnosno da bude zabilježen u istoriji kao jedan od najvećih ruskih vladara poput Petra Velikog i Katarine Velike.
Međutim, u trenutku kada je Rusija izvršila invaziju na Ukrajinu i sve više se udaljava od Zapada, mnogi se pitaju da li se Putin distancira i od nasljeđa Petra Velikog koji je osnažio Rusiju upravo približavanjem Evropi, tačnije sprovođenjem zapadnih reformi u zemlji.
Stoga obilježavanje 350. godišnjice rođenja (30. maj 1672.) jednog od najvećih i najkontroveznijih ruskih vladara nije samo podsjećanje na njegovo nasljeđe, već i na protivrječan put kojim sada zemlja ide, a za koji se još prije više od tri vijeka smatralo da je Petar Veliki nepovratno trasirao – tačnije da je Rusija dio Evrope i Zapada.
Rusija prije Petra Velikog
Rusija je i prije Petra Velikog bila najveća zemlja na svijetu sa oko osam miliona kvadratnih kilometara, sa svega 14 miliona stanovnika, ali zaostala. Dok se Evropa modernizovala i razvijala nove tehnologije i ideje, Rusija je ostala izolovano i agrarno društvo. Većim dijelom zemlje su vladali boljari, odnosno plemići, gotovo kao nezavisni suvereni prkoseći carskim naredbama. Iako bogata resursima, Rusija je bila siromašna.
Većinu stanovništva su činili kmetovi koji nisu bili slobodni. Ruska pravoslavna crkva je takođe bila uticajna, a njen patrijarh je bio drugi po moći poslije cara. Rusiju su ugrožavali mnogi moćni neprijatelji, uključujući švedsko i otomansko carstvo, koji su često napadali njene teritorije.
Car sa deset godina
Petar Veliki je bio četrnaesto dijete cara Alekseja i stoga je imao male izglede da dođe na prijesto.
Ipak zbog prerane smrti starije braće, sa 10. godina (1682.) postao je vladar zajedno sa polubratom. Nakon sticanja punoljetstva i učvršćivanja vlasti, njegov cilj je bio ustanovljavanje snažne vojske i države, kao i korjenite ekonomske i društvene promjene po ugledu na evropske. Jedan od prvih koraka na tom putu bio je osiguranje izlaska Rusije na topla mora, prije svega na Crno, zatim Baltičko.
Petrov put po Evropi
Petar Veliki je smatrao svojom dužnošću da Rusiji omogući pristup Evropi preko mora, što se u istoriji često naziva “prozorom u Evropu”.
Znajući da Rusija ne može sama da se suoči sa Otomanskom imperijom, Petar je 1697. godine inkognito otputovao u Evropu sa takozvanim Velikim poslanstvom da traži pomoć od tamošnjih vladara. Međutim, misija je propala, pošto je Evropa u to vrijeme bila zaokupljena pitanjem nasljeđa španske krune.
Ipak, Petar Veliki je nastavio 18-mjesečnu ekspediciju, u kojoj je bilo 270 ljudi, po Holadniji, Engleskoj i drugim evropskim zemljama, posjećujući škole, fabrike, muzeje i brodogradilišta, kako bi se informisao o funkcionisanju tamošnjih društava.
Petrova fascinacija evropskom mornaricom
Mnogo toga je planirao da primijeni po povratku u Rusiju. Možda najvažnija od svih bila je njegova fascinacija – vjerovatno proistekla iz njegove dječačke ljubavi prema jedrenju – velikim ratnim flotama Velike Britanije, Francuske i drugih zemalja.
Mnogi istoričari tvrde da je upravo na ovoj turneji odlučio da izgradi rusku flotu – u to vrijeme nepostojeću – i povede rat protiv Šveđana koji su sprečavali pristup Rusije Baltičkom moru.
Posjetio je i Mančester kako bi naučio tehnike gradnje koje će kasnije koristiti prilikom podizanja Sankt Petersburga. Poslao je i delegaciju na Maltu da posmatra obuku i sposobnosti Malteških vitezova i njihove flote.
Iako je Petar putovao pod lažnim imenom, svuda je privlačio pažnju zbog svoje markantne pojave jer je bio viši od dva metra.
Evropsku turneju je morao da prekine zbog pobune u Moskvi iza koje je stajala njegova polusestra. On se nemilosrdno obračunao sa pobunjenicima koji su pogubljeni, naredivši da se tijela njih 1.200 javno izlože kao upozorenje budućim zavjerenicima.
Tokom puta po Evropi angažovao je mnoge brodograditelje sa Zapada, zajedno sa drugim pomorskim inženjerima, poslavši ih u Rusiju kako bi gradili mornaricu.
Međutim, Petra Velikog nisu impresionirali samo brodovi i pomorstvo. Smatrao je veoma interesantnim i zapadnu umjetnost, književnost, nauku i filozofiju, kojima je otvorio vrata u Rusiji.
Porez na duge brade
Pod uticajem prosvjetiteljskih ideja, oslanja se na sistem meritokratije. Zbog toga je izmijenio Zakon o povlasticama koje su do tada bile nasljedne, ograničavajući tako uticaj plemstva u vojsci i državnoj administraciji.
Vojne reforme po ugledu na Zapad, sa stajaćom vojskom, omogućile su Rusiji da postane dominantna sila na istoku.
Reformisao je i Rusku pravoslavnu crkvu kojom je nakon toga upravljao Sveti Sinod umjesto patrijarha do tada, smanjujući njen uticaj tako što ju je pretvorio u neku vrstu državnog departmana.
Petar Veliki je izvršio i korjenite ekonomske reforme podstičući izvoz u duhu evropske merkantilističke politike, prije svega razvoj rudarstva.
Nije se zaustavio na tome, već je angažovao stručnjake iz drugih zemalja da obrazuju Ruse o nauci i tehnologiji i osnovao prve ruske novine “Vedemosti”.
Čak je uveo zapadnjačke modne stilove, manire i bonton. Nametnuo je i porez na dugu bradu, koju je nosilo tadašnje plemstvo. Takođe je pojednostavio rusko pismo i uveo novu jedinstvenu valutu u zemlji, a reformisao je i kalendar.
Osnivanje Sankt Petersburga na močvarnom zemljištu
Poslije pobjede nad Švedskom, Petar je osnovao 1703. grad na Baltičkoj obali nazvavši ga Peterburg. Ovaj grad je bio simbol zaokreta koji je Rusija napravila pod njim, i postao je poznat kao ruski “prozor u Evropu”.
Njegove reforme imale su trajni uticaj na Rusiju, pa mnoge institucije vode porijeklo iz tog doba.
Prema jednoj od teorija, istoriju stvaraju harizmatični lideri. Britanski istoričar Tomas Karlajl (Thomas Carlyle) u svojoj knjizi “O herojima, obožavanju heroja i herojstvu u istoriji” (On Heroes, Hero-Worship and the Heroic in History) opisuje uloge vođa kroz istoriju koji su oblikovali svijet i vodili mase.
Vladavina Petra Velikog navodi se kao primjer uloge lidera u napretku naroda.
Brutalni vladar
Poslije ratova protiv Osmanskog carstva i Švedske kojima je učvrstio poziciju Rusije na Crnom moru i Baltiku, proširivši je teritorijalno za million kvadratnih kilometara, Petar Veliki je 1721. proglašen imperatorom cijele Rusije, što je carska titula nalik na zapadnjačku tradiciju.
Naime, ranije su ruski vladari nosili titulu car koja u ruskom jeziku više odgovara evropskom pojmu kralja. Pošto je novom titulom Petar Veliki teoretski izjednačen sa carem Svetog Rimskog Carstva, pojedini evropski vladari su strahovali da bi mogao da polaže pravo na vrhovnu vlast nad nekim kraljevstvima. Zbog toga ovu novu titulu Petra Velikog nisu odmah priznale sve evropske zemlje.
U međuvremenu, pošto je njegov sin Aleksej ubijen – i to po njegovom nalogu – ostalo je nejasno pitanje nasljeđa. Kada su ga na samrti pitali ko treba da vlada poslije njega, navodno je odgovorio: “najsnažniji”.
Umro je 1724. poslije 42 godine vladavine. Naslijedila ga je druga supruga Katarina, potom ćerka Elizabeta, a vladavinu žena Rusijom u većem dijelu 18. vijeka krunisala je Katarina Velika, koja se smatra jednim od najznačajnijih monarha u istoriji zemlje.
Protivrječno nasljeđe Petra Velikog
Petar Veliki se smatra osnivačem moderne Rusije, a njegova vladavina prekretnicom u ruskoj istoriji.
Kako ističe američki istoričar Robert Masi (Massie), samo je nekoliko vladara u istoriji učinilo toliko da preoblikuju i preusmjere sudbinu svoje nacije kao što je to uspio Petar Veliki.
Uprkos reputaciji modernizatora, prema ocjeni ruskog istoričara Jevgenija Anisimova, on je učvrstio feudalni poredak u zemlji, u trenutku kada se Evropa liberalizovala. To je značilo još teži položaj kmetova, koji su plaćali sve veće poreze, dok je kmetstvo u zapadnoj Evropi ukinuto.
“Zemlja je ostala agrarna, a privatna preduzeća su bila sputana ogromnim državnim monopolima i visokim porezima. Kao rezultat toga, Petar nije modernizovao rusku ekonomiju jer ju je strogo kontrolisao, pa se ona suštinski nije promijenila,” ocjenjuje Anisimov.
Masi dodaje da je Petar Veliki u potpunosti dominirao crkvom kao i svim drugim oblastima u Rusiji.
“Uprkos njegovim reformama, Rusija je ostala autokratija, a Petar apsolutni vladar,” navodi Masi.
Iako mnogi istoričari tvrde da je Petar pokrenuo kulturnu revoluciju koja je transformisala Rusiju i promijenila je iz tradicionalističkog, pa čak i srednjovjekovnog, u društvo pod dubokim uticajem Zapada, po mišljenju istoričarke Brende Mihen Voters (Meehan-Waters) sa Instituta Kenan, Petar Veliki nije suštinski modernizovao zemlju.
“Bio je autokrata i postao je apsolutni vladar. Neki carski kritičari navode da je on stvorio policijsku državu u Rusiji i rigidno i stratifikovano društvo, u kome su većina stanovništva bili kmetovi,” ocjenjuje Mihen Voters.
Petar Veliki: Nikada nisam bio okrutan
Zbog suzbijanja prava plemstva i crkve, ove dvije institucije nazivale su ga “antihristom”.
Petar Veliki je u odbranu svojih postupaka rekao:
“Kažu da sam surov; to stranci misle o meni, ali ko su oni da sude? Oni ne znaju kakva je bila situacija na početku moje vladavine, i koliko ih je bilo protiv mojih planova što je dovelo do neuspjeha projekata koji bi bili od velike koristi za moju zemlju. To me je obavezivalo da se naoružam velikom žestinom; ali nikad nisam bio okrutan,” istakao je Petar Veliki.
On je dodao da je uvijek “tražio saradnju onih mojih podanika u kojima sam vidio inteligenciju i patriotizam i koji su, slažući se sa mojim stavovima, bili spremni da ih podrže”.
‘Boljševik na prijestolu’
Postavlja se i pitanje da li je on bio reformator ili revolucionar. Britanska autorka Rozamund Bartler (Rosamund Bartlett), smatra da je Petar Veliki bio prvi ruski revolucionar, a poznati ruski mislilac Nikola Berđajev dodaje da je bio “boljševik na prijestolu”.
Masi ističe da je Petar Veliki bio nagao i tvrdoglav, velikodušan i okrutan, čovjek ogromne energije i složenosti.
“Varvarski, nestalni feudalni car sklon da muči; progresivni i prosvećeni reformator vlasti i nauke; državnik sa vizijom i od kolosalnog značaja – Petar Veliki je bio oličenje najveće snage i slabosti Rusije dok je predvodio njen razvoj,” smatra Masi.
Petar Veliki kao preteča Staljina
Nikolas Rjasanovski (Nicholas Riasanovsky), ruski istoričar, ukazuje na “paradoksalnu dihotomiju” prema kojoj se crno-bijelo prikazuje uloga Petra Velikog: Bog/Antihrist, prosvetitelj/neznalica, arhitekta ruske veličine/rušitelj nacionalne kulture, otac zemlje/bič za običnog čovjeka.
Slovenofili su sredinom 19. vijeka osudili vesternizaciju Rusije koju je sprovodio Petar Veliki. Komunisti su pogubili posljednje Romanove. Međutim, Staljin se divio kako je Petar Veliki ojačao državu.
“Kada je Petar Veliki, koji je morao da ima posla sa razvijenijim zemljama Zapada, grozničavo gradio pogone u fabrikama za snabdijevanje vojske i jačanje odbrane zemlje, ovo je bio originalan pokušaj da se izađe iz zaostalosti,” pisao je Staljin 1928. godine.
Zbog Staljinovog divljenja autokratskoj moći Petra Velikog, Jevgenij Anisimov smatra je ovaj ruski vladar “tvorac administrativnog komandnog sistema i istinska Staljinova preteča”.
‘Defanzivna agresivnost Rusije’
Istorija bilježi tri prolazna trenutka izuzetnog ruskog uspona, ocjenjuje Stiven (Stephen) Kotkin, profesor Univerziteta Prinston: Pobjeda Petra Velikog nad švedskim kraljom Karlom XII i opadanje švedske imperije na početku 18. veka koja je sputavala Rusiju;
Pobjeda ruskog cara Aleksandra I nad Napoleonom 1812., koja je Rusiju dovela u Pariz kao arbitra u poslovima velikih sila;
Staljinova pobjeda nad Adolfom Hitlerom 1940-ih, čime je Rusija proširila svoj uticaj u istočnoj Evropi i stekla centralnu ulogu u oblikovanju globalnog poslijeratnog poretka.
U skoro svim ostalim situacijama, po mišljenju Kotkina, Rusija je bila relativno slaba velika sila: izgubila je Krimski rat 1853–56, poraz koji je okončao njen postnapoleonovski sjaj i primorao je na zakasnjelu emancipaciju kmetova.
Zatim je izgubila rat sa Japanom 1904–1905, što je prvi poraz jedne evropske zemlje od azijske u modernoj eri.
Poražena je i u Prvom svjetskom ratu što je dovelo do sloma carstva 1917.
Na kraju, izgubila je Hladni rat, što je izazvalo krah sovjetskog nasljednika ovog imperijalnog režima.
Tokom svoje istorije pogođena često turbulentnim razvojem događaja u istočnoj Aziji, Evropi i na Bliskom istoku, Rusija se osjećala stalno ranjivom i često je pokazivala neku vrstu “defanzivne agresivnosti”, kako je naziva Kotkin.
‘Lični hir’
“Paradoksalno, napori da se izgradi jaka država su uvijek vodili do destabilizacije institucija i personalne vladavine. Petar Veliki, prvobitni graditelj jake države, oslabio je individualnu inicijativu, pojačao urođeno nepovjerenje među zvaničnicima i osnažio trend pokrovitelj-klijent,” kazao je Kotkin.
Petrova prinudna modernizacija donijela je nezamjenljive nove industrije, ali njegov projekat za jačanje države zapravo je “ukorijenio lični hir,” navodi Kotkin dodajući da je ovaj sindrom karakterisao vladavinu kasnijih autokrata u dinastiji Romanova, potom Lenjina i, posebno, Staljina, i opstao je do danas.
“Neobuzdan personalizam teži da donošenje odluka o ruskoj velikoj strategiji učini neprozirnim i potencijalno hirovitim, jer se završava miješanjem državnih interesa sa političkim bogatstvom jedne osobe,” ocjenjuje Kotkin.
Šta je Putin naučio od Petra Velikog?
Osim reformi kojima je osnažio zemlju, Petar Veliki je bio najpoznatiji po ekspanzivnoj spoljnoj politici koja je rezultirala širenjem ruske imperije. Stoga po mnogim mišljenjima, Putinova politika prije invazije na Ukrajinu u mnogome podsjeća na vladavinu Petra Velikog.
Naime, Putin je početkom 2000-ih nastojao da održava dobre odnose sa Zapadom, dok je istovremeno radio na reformisanju i jačanju domaće ekonomije i vojske da bi kasnije iskazao ekspanzionističke težnje sa ratom u Gruziji, aneksijom Krima i sada ratom u Ukrajini.
“Putin razmišlja kao Petar Veliki,” rekao je američki senator Robert Menendez u februaru za CNN. “Zašto je Petar bio veliki? Zato što je pridodao nove teritorije ruskom carstvu,” dodao je Menendez.
“Uveče ide u krevet misleći na Petra Velikog, a budi se misleći na Staljina,” kazao je u martu predsjednik Komiteta Predstavničkog doma za obavještajne poslove Majk Rodžers (Mike Rogers) za NBC-ijev Meet the Press.
“Poput njegovog heroja, Petra Velikog, on je ukrotio novo plemstvo (bogataše) i učvrstio moć države,” napisao je Ralf Piters (Ralph Peters) u Vošington postu (The Washington Post).
Razlike između Petra Velikog i Putina
Na 340 kilometara istočno od Kijeva nalazi se grad Poltava, gdje je Petar Veliki izvojevao 1709. odlučujuću pobjedu nad švedskom armijom, koja je dovela do definitivnog kraha jednog od ključnih rivala, omogućivši definitivni izlazak Rusije na Baltičko more. Ovaj uspjeh je omogućio Petru da pridoda svom imenu “Veliki”.
Poltava sada može takođe postati važan faktor u Putinovim nastojanjima da prodre što dalje u Ukrajinu, ističe general Robert Fraj (Fry), bivši komandir britanskih marinaca.
Mnogo je dokaza da Petar Veliki nije bio “svetac”. Međutim, prema hronikama na koje se poziva “Politiko” (Politico), kada su njegove trupe zauzele Narvu od Šveđana 1704. godine, on je prekinuo krvoproliće i, sa mačem u ruci, zaustavio pokolj.
S druge strane, sa sadašnjeg ratišta u Ukrajini stižu informacije o masovnim zločinima ruskih trupa, uključujući Buču, Irpin i Borođanku, što Kremlj neuvjerljivo demantuje.
Prema pisanju “Njujorkera” (The New Yorker), Putin se razlikuje od Petra Velikog i po averziji prema radikalnim promjenama i revolucijama.
“Tamo gdje je Petar Veliki rušio temelje arhaičnog ruskog društva u ime modernizacije, Putin se maksimalno trudi da ne ustalasa vode, izbjegne nepotrebne sukobe i ne ugasi plamen nacionalizma,” navodi “Njujorker”.
Kako navodi Dan Rotenberg (Rottenberg) u “Broud Strit Rivjuu” (Broad Street Review), Putin zaista zamišlja svoju vladavinu kao drugi dolazak Petra Velikog.
“Istina je da je Petar znatno proširio rusku teritoriju, kao što Putin želi da učini. Istina je i da je Petar, kao i Putin, učvrstio moć ruske države i nemilosrdno potisnuo svoje rivale. Ali po jednom ključnom pitanju — njihovom stavu prema Zapadu — Putin i Petar su potpune suprotnosti,” ocjenjuje Rotenberg.
‘Putin nalik Nikolaju II’
Petar Veliki se divio i zavidio Zapadu, nastojeći da modernizuje Rusiju ugledajući se na Evropu.
“Putin, naprotiv, vidi Zapad kao izvor dekadentnih vrijednosti koje mora da potisne. Njegov krstaški rat protiv homoseksualaca i umjetnika, kao i promovisanje ‘ruskih vrijednosti’ kao superiornih u odnosu na zapadne, pokazuju fundamentalno autoritarno uvjerenje da je potreban snažan vođa da bi se nacija sačuvala čistom i spasila od štetnog uticaja zapadne kulture”, navodi Rotenberg.
On dodaje da “kakvi god da su bili njegovi promašaji, politika Petra Velikog je bila vođena prije svega divljenjem prema Zapadu, a Putinova ogorčenjem prema Zapadu”.
Stoga, uprkos nastojanjima da se upoređuje sa Petrom Velikim, po ocjeni britanskog istoričara Marka Galeotija (Galeotti), Putin sve više liči na posljednjeg ruskog cara Nikolaja II, koji je smatrao da je Prvi svjetski rat prilika da ojača svoju poziciju, čime je na kraju “presudio sebi i svojoj dinastiji”.