Tresla se gora, rodio se miš ili se zaista nešto iza brda valja? Vjerovatno još niko nije uspio da shvati šta je, zapravo, bilo u pozadini “zveckanja” zapaljivom retorikom proteklog vikenda kada je predsjednik Srbije Aleksandar Vučić nakon vanredne sjednice Savjeta za nacionalnu bezbjednost izjavio da postoji model “agenturnog djelovanja” stranih službi u cilju stvaranja atmosfere o mogućim nasilnim scenarijima ili dogovorenim sukobima na sjeveru Kosova kako bi se Srbija onemogućila da reaguje zbog toga što Priština “ne ispunjava Briselski sporazum o formiranju Zajednice srpskih opština” (ZSO).
Istovremeno, kosovski premijer Ramuš Haradinaj je upozorio da bi svaka jednostrana akcija na sjeveru Kosova, kao što je proglašenje autonomije, izazvala reakciju prištinskih institucija.
Cilj ovakvih poteza je očito da se upozori druga strana, ojača pregovaračka pozicija, istovremeno, prikriju sopstvene namjere i, usput, osnaži svoja politička pozicija na domaćem terenu. Tako srpske vlasti nisu ni ovoga propustile priliku da se obruše na oponente, ističući da su u funkciji takve vrste “agenturnog djelovanja” bili i pojedini lideri opozicije i zvaničnici Srpske pravoslavne crkve.
Predstava, “propagandna fantazija” ili opipavanje terena, tek, kako je i sam Vučić priznao, još nema kompromisnog rješenja za Kosovo i “nije ni na vidiku”. Međutim, obje strane uviđaju da dijalog u Briselu ne može unedogled da traje, da zbog toga trpe njihove evrointegracije, te da međunarodni posrednici gube strpljenje, pa stoga moraju ubrzo doći do kakvog takvog dogovora, koji neminovno podrazumijeva ustupke i to veoma bolne.
Nestabilna granica Srbije i Kosova
Zbog toga su sve opcije u igri, uključujući i razmjenu teritorija tako što bi Preševska dolina pripala Kosovu a sjeverni dio Kosova Srbiji. Takvu opciju su pomenuli još prije nekoliko godina američki kongresmen Dejna Rorabaher (Dana Rohrabacher) i bivši britanski ambasador u Beogradu Ajvor Roberts (Ivor). Zvanični Vašington se tada distancirao od takvih ideja.
Međutim, nedavno je ambasador SAD u Prištini Greg Delavi (Delawie) na nekoliko puta ponovljeno novinarsko pitanje odbio da direktno odgovori da li bi Vašington podržao i razmjenu teritoriju, fokusirajući se umjesto toga na nužnost sveobuhvatnog dogovora Beograda i Prištine, što su neki analitičari protumačili kao prećutno prihvatanje SAD i takve opcije.
Po mišljenju Danijela Servera, profesora Univerziteta Džon Hopkins, Brisel i Vašington su uvidjeli da će integracija opština sa srpskom većinom na sjeveru u kosovski sistem ići izuzetno teško, pa stoga ne isključuju nijednu opciju samo da bi se napokon postigao dogovor Beograda i Prištine i osiguralo priznanje nezavisnosti Kosova od strane Srbije.
U prilog takvim kalkulacijama ide i po prvi put izrečeni stav predsjednika Kosova Hašima Tačija o korigovanju granica sa Srbijom tako što bi se Preševska dolina pripojila Kosovu, doduše dodajući da to podrazumijeva “potpuno odbijanje svake pomisli o podjeli Kosova”.
Takva ideja zvuči neuverljivo jer ne postoji nijedan razlog zbog koga bi se Srbija odrekla svog dijela, a da ne dobije ništa zauzvrat. Zbog toga je poslanik opozicione partije Alternativa Iljir Deda kazao da “Tači odlično zna da se ni Medveđa ni Bujanovac ni Preševo neće pripojiti Kosovu i izjava o tome samo manipuliše os,ećanjima Albanaca u Preševskoj dolini”, precizirajući da je ideja o “korekciji granica” samo eufemizam za podjelu Kosova.
Istovremeno, ni predsjednik Srbije Aleksandar Vučić ne govori otvoreno o razmjeni teritorija, ali iz njegovog stava da je nužno razgraničenje Srba i Albanaca – te da ako se to ne učini za “40 godina Srbija će se braniti kod Vranja” – proizilazi da bi jedna od opcija mogla biti povlačenje granice u blizini Vranja, odnosno prepuštanje Preševske doline Kosovu za četiri opštine na sjeveru Kosova.
U prilog toj ideji išla bi situacija na terenu jer, kao što ni prištinske institucije ne kontrolišu sjever, tako ni zvanični Beograd nije uspeo da suštinski integriše Preševsku dolinu, naročito nakon protjerivanja Albanaca u vrijeme i poslije NATO bombardovanja i njihove pobune 2001.
Rizici razmene teritorija
No, ta ideja je skopčana sa mnoštvo rizika. Ni jednim prekrajanjem granica po etničkom kriterijumu na nacionalno izmješanom prostoru ne može se osigurati da svi pripadnici jednog naroda žive u jednoj državi. Tako se postavlja pitanje sudbine Srba iz Preševske doline u slučaju njenog pripajanja Kosovu.
Naime, u Preševu, prema popisu iz 2002. godine, Srbi čine oko devet odsto stanovništva, u Bujanovcu 34, a u Medveđi čak 84 procenta. Da li bi se ti Srbi odselili u Srbiju ili bi pristali da budu dio države Kosovo? Isto pitanje se nameće i u slučaju Albanaca koji žive na sjeveru Kosova, ukoliko bi se priključio Srbiji.
Takođe, opšte je poznato da oko 60 odsto Srba na Kosovu živi južno od Ibra kao i da se njihove kulturne i istorijske znamenitosti nalaze uglavnom na tom prostoru. Svakako bi njihov položaj nakon takvog prekrajanja granica bio još neizvesniji.
S druge strane, po mišljenju Servera, takav scenario bi povećao podršku među Albancima na Kosovu i Makedoniji za ujedinjenjem sa Albanijom, čime bi se destabilizovala vlast u Skoplju. Po sistemu spojenih sudova, Republika Srpska bi proglasila nezavisnost i težila ujedinjenju sa Srbijom, a Hrvati u BiH u kantonima u kojima su u većini bi nastojali da se priključe Hrvatskoj.
Takav rasplet bi imao posljedice i na međunarodnom planu jer bi Rusija to iskoristila kao presedan za cementiranje svoje kontrole na Krimu, Južnoj Osetiji, Abhaziji i Pridnjestrovlju.
Sama Srbija bi mnogo rizikovala – ne samo zbog činjenice da je Preševska dolina od velikog značaja za nju jer joj omogućava stratešku kontrolu nad Vardarskom dolinom i izlazak ka luci u Solunu. Naime, time bi otvorila Pandorinu kutiju jer se na taj presedan jednoga dana može pozvati Sandžak pa i Vojvodina.
Đavolski krug proterivanja Srba i Albanaca
Ekskluzivni nacionalni programi balkanskih naroda u 19 veku imali su za cilj oslobađanje od tuđinske, pre svega otomanske vlasti, i proširenje teritorija polazeći od nacionalnog sna o veličini svoje države u prošlosti, uglavnom u srednjem veku. Pri tom je primenjivano etničko načelo, što znači da u tim novostvorenim nacionalnim državama drugi nisu bili poželjni, što je u balkanskim etnički izmješanim društvima nužno vodilo sukobima.
Kada je riječ o odnosima Srba i Albanaca, Srbija je nakon Velike istočne krize dobila znatna teritorijalna proširenja na jugu i u tim granicama je međunarodno priznata na Berlinskom kongresu 1878. godine.
Jedna od posljedica je bila i protjerivanje ili povlačenje sa turskom vojskom oko 70.000 građana muslimanske vere – od toga oko 50.000 Albanaca – iz Topličkog okruga, koji su činili većinu u kuršumlijskom i prokupačkom srezu. To je bila i neka vrsta odmazde za potčinjeni položaj hrišćana u Otomanskom carstvu.
Time je, kako piše Holm Zundhauzen u svojoj knjizi “Istorija Srbije od 19. do 21. vijeka”, počeo đavolski krug uzajamnih proganjanja koji će obilježiti srpsko-albanske odnose u sljedećem veku. Ti Albanci većinom su naselili teritoriju Kosova, gdje su se svetili lokalnim Srbima zbog proterivanja iz oblasti koje su pripale Srbiji.
Tako je srpski konzul u Prištini pjesnik Milan Rakić u dopisu iz 1907. godine citirao jednog od svojih prethodnika Svetislava Simića koji je 1898. naveo da je “protjerivanje Arnauta iz Srbije” na trećem mjestu među razlozima koji sprječavaju sporazum vlasti u Beogradu sa kosovskim Albancima.
Tokom prvog Balkanskog rata 1912. počinje nova spirala zločina sa mnoštvo primera terorisanja albanskog stanovništva od strane srpskih snaga.
Vlasti u Beogradu pokušale su da riješe “albansko pitanje” promjenom etničke strukture na Kosovu tako da je do 1940. na njemu naseljeno oko 90.000 stanovnika iz drugih oblasti, uglavnom Srba, kojima su davana imanja oduzeta ne rijetko i od albanskih seljaka, što je izazivalo njihov žestok otpor. Srbi su pak tvrdili da je riječ o zemlji turskih begova i Srpske pravoslavne crkve koja je uzurpirana.
Istovremeno, od 1912. do 1941. sa Kosova je, prema podacima srpske diplomatije, iseljeno oko 281.000 Albanaca, uglavnom kao posljedica prisilnih deportacija.
Granica na Ibru i u Drugom svjetskom ratu
Rijeka Ibar je, kao i sada, i tokom Drugog svetskog rata poslužila kao neka vrsta granice. Naime, veći dio Kosova je pripojen fašističkoj Italiji, ali je nacistička Njemačka uzela za sebe oblast sjeverno od Ibra, prije svega zbog rudnika Trepča. Okupatorske vlasti su proterale veći dio srpskih kolonista.
Nakon Drugog svjetskog rata, nova komunistička vlast je privremeno zabranila povratak kolonistima na Kosovu, jer su proglašeni eksponentima predratne velikosrpske politike.
Do još jedne teritorijalne promjene je došlo 1959. kada su odlukom tadašnjih vlasti u Srbiji srezovi Leposavić i Lešak – koji su do tada bili delovi raško-ibarskog okruga – priključeni Mitrovici odnosno Kosovu.
Kao obrazloženje se navodilo da taj dio gravitira ka Mitrovici zbog rudnika, u kome je radila većina stanovnika Leposavića i Leška. Istovremeno, među razlozima se pominjalo i obezbjeđivanje dovoljno glasova za izbor Petra Stambolića za delegata Skupštine Jugoslavije, kome je baza bila u Leposaviću, što je on negirao.
Navodi se i da je to bila ideja jednog od tada ključnih srpskih političara Slobodana Penezića Krcuna da se time poveća broj Srba na Kosovu te da se novim Ustavom iz 1963. ukinu pokrajine i Srbija podijeli na šest oblasti. Međutim, prevagnuo je stav Edvarda Kardelja o davanju veće samostalnosti pokrajinama.
Sada se na kao moguću tačku sporenja ukazuje da li linija razdvajanja između Srbije i Kosova ide vrhom Kopaonika, uz samu vojnu bazu i mauzolej Josifa Pančića ili nepristupačnom dolinom nekoliko stotina metara niže jer se, navodno, u dokumentaciji pojavljuju obje granice. To, kako navode pojedini beogradski mediji, ukazuje na problem “debelih flomastera” iz vremena kada su pravljene mape na Konferenciji u Dejtonu. Kada su mape uvećane radi primjene u praksi, pojavio se problem svačije i ničije zemlje, te da su te linije ispod flomastera postali ne tako uski koridori.
Bivši predsjednik opštine Leposavić Dragan Jablanović negirao je da granica ide Pančićevim vrhom već nekoliko stotina metara niže te da to, po njegovim riječima, i KFOR to uvažava.
“Humano” preseljenje Grka i Turaka
Razmjena stanovništva između Turske i Grčke nakon Prvog svetskog rata je prvi takav slučaj u novijoj istoriji kojim je stvoren presedan za sva kasnija masovna premještanja naroda. Naime, velike sile, prije svega Britanija i njen premijer Lojd Džordž, obećali su Grčkoj, zbog savezništva u Prvom svetskom ratu, teritorijalno proširenje na račun Otomanske imperije koja je bila u rasulu.
Grčka armija je na početku kampanje 1919. napredovala osvojivši i Smirnu (Izmir), u kojoj je tada živjelo oko 300.000 Grka. Zbog toga je sultan bio primoran da naredne godine potpiše sa članicama Velike Antante Ugovor iz Sevra, kojim se odrekao oko četiri petine Otomanske imperije. Pomenutim ugovorom je, inače, bilo predviđeno i stvaranje kurdske države.
Međutim, turski nacionalisti predvođeni Kemal pašom Ataturkom bili su nezadovoljni ovim sporazumom, prije svega koncesijama Grčkoj, pa su nastavili ratovanje. Stanje na frontu se promijenilo jer su turske snage potiskivale grčku armiju koja je na kraju pretrpjela težak poraz, za šta je krivila zapadne saveznike tvrdeći da joj nisu dovoljno pomogli.
Tokom ovih sukoba počinjeni su stravični zločini. Tako je grčka vojska tokom napredovanja, ali i kasnije pri povlačenju, terorisala tursko stanovništvo sprovodeći kampanju spaljene zemlje. Brutalno je postupala i turska armija prema pravoslavnom stanovništvu, o čemu je svjedočio čuveni britanski istoričar Arnold Tojnbi.
Ugovor iz Sevra je zamijenjen sporazumom iz Lozane 1923. godine, kojim je, između ostalog, predviđena razmjena stanovništva tako da je oko milion i 300.000 pravoslavnih hrišćana bilo prinuđeno da napusti svoje domove u Maloj Aziji, što se u Grčkoj naziva “velika katastrofa” i jedna od najvećih trauma u njenoj istoriji. Istovremeno, oko 400.000 muslimana, prije svega sa područja Soluna, preseljeno je u Tursku.
Od razmjene stanovništva je izuzeto 150.000 grčkih pravoslavaca u Istanbulu, kao i na ostrvima Imbros i Tenedos, uključujući grčku pravoslavnu Patrijaršiju, kao i 110.000 muslimana u grčkoj Zapadnoj Trakiji.
Međutim, 1955. godine došlo je do masovnog napada na grčke trgovine i kuće izazvanih viješću da je postavljena bomba u turskom konzulatu u Solunu, inače smještenom u rodnoj kući Kemala Ataturka. Vijest se kasnije pokazala lažnom, ali nakon ovih događaja kao i masovnih progona 1964, grčka zajednica u Istanbulu je svedena na svega 2.000 – 3.000 pripadnika. Istovremeno, muslimanska manjina u zapadnoj Trakiji uspjela je da opstane, bez obzira na razne poteškoće, tako da danas ima 140.000 pripadnika.
Dva puta stranci
Ovo “humano” preseljenje nije bilo zasnovano na jezičkom ili etničkom kriterijumu već vjerskom. Tako su protjerani svi pravoslavni hrišćani, uključujući i one kojima je turski bio maternji jezik. Istovremeno, iz Grčke je preseljena većina muslimana među kojima je bilo i onih kojima je, zapravo, grčki bio maternji i koji su pripadali grčkom kulturnom krugu. “The Times of London” je izvještavao 1923. godine sa terena da je “tek nekolicina Turaka, ako uopšte bilo ko od njih želi da napusti Grčku”, dok su hrišćani u Istanbulu i okolnim mjestima nastojali da budu izuzeti iz razmjene.
U svakom slučaju, grčka država, koja je tada imala četiri i po miliona stanovnika, primila je više od milion izbeglica što je izazvalo veliku humanitarnu krizu. Sunarodnici iz Turske su u početku dočekani sa simpatijama, ali ubrzo počinju tenzije jer ih domaće stanovništvo doživljava kao “Turke” koji kvare grčku kulturu.
S druge strane, Turska je odlaskom pravoslavnih hrišćana izgubila znatan dio trgovačke i zanatlijske klase, što je osiromašilo ovu, novoformiranu državu.
Dakle, to je bilo pogubno po ljudska prava na silu preseljenih ljudi koji su izmješteni iz svog životnog ambijenta i teško se snalazili u novoj sredini u kojoj su ih dočekali sunarodnici sa kojima im je, zapravo, jedina zajedničko bila vjera, dok ih je skoro sve drugo razdvajalo. Takođe, sporazumom iz Lozane nisu riješeni ni geostrateški problemi, iako neki istoričari čak i danas smatraju da su njime okončani sukobi između Grčke i Turske i uspostavljen mir.
Naime, zvanična Ankara osporava grčki suverenitet nad nekoliko nenaseljenih ostrva u Egejskom moru, zbog čega su učestali incidenti tako što turski izviđački brodovi ulaze u grčke vode a nisu rijetki ni bliski susreti grčke i turske ratne avijacije. Odnosi dvije zemlje su zaoštreni i zbog turske invazije sjevernog Kipra 1974, tako da je njihov otvoren sukob sprečavan svih ovih godina prije svega zbog članstva u NATO.
Međutim, imajući u vidu zaokret u politici turskog predsjednika Redžepa Tajipa Erdogana, koji je sve kritičniji prema partnerima iz Severnoatlantske alijanse, nijedan scenarij nije isključen. Na to upućuju i sve učestalije Erdoganove izjave da bi trebalo revidirati Sporazum iz Lozane, skoro vijek nakon njegovog usvajanja.
Egzodus hindusa i muslimana – najveći u istoriji
Do najveće seobe stanovništva u istoriji došlo je tokom razdvajanja Indije i Pakistana nakon sticanja nezavisnosti od Velike Britanije 1947. Naime, muslimanski lideri su odlučili da stvore posebnu državu bojeći se dominacije hindusa čiji su predstavnici odbili da pruže garancije o ravnopravnom statusu dva naroda.
Britanci su se užurbano povlačili pa je i granica dvije države užurbano crtana. Hindusi i muslimani, koji su se našli na “pogrešnoj” strani, krenuli su u najveći egzodus u istoriji – njih oko 15 miliona. U velikom haosu koji je nastao ubijeno je najmanje milion ljudi a oko 100.000 žena silovano.
Indijsko-američki pisac Nisid Hadžari opisuje masovna zvjerstva u knjizi “Noćni besovi: Kobno nasleđe podele Indije” (Midnight’s Furies: The Deadly Legacy of India's Partition): “Bande ubica palile su čitava sela, kasapeći odrasle, djecu, stare dok su odvodili mlade žene da ih siluju.
Pojedini britanski vojnici i novinari, koji su imali prilike da vide prizore iz nacističkih koncentracionih logora, tvrdili su da su brutalnosti tokom podjele (Indije i Pakistana) bile čak gore: trudnim ženama su odsecane dojke i još nerođene bebe vađene noževima iz njihovih stomaka. Istovremeno, bilo je leševa beba bukvalno ispečenih na šiljku”.
Mnogi optužuju zvanični London za takvu situaciju jer je još od 19 vijeka podsticao sukobe različitih vjerskih i etničkih grupa u cilju produbljivanja razdora među njima kako bi se onemogućilo njihovo ujedinjavanje i zbacivanje britanske vlasti. To je još jedan od primjera primjene starog principa “zavadi pa vladaj” (divide et impera).
Prije toga postojala je duboko isprepletana sinkretička kultura na indijskom potkontinentu u kojoj su različite tradicije, jezici i kulture prevazilazile vjerske i etničke granice, odnosno ljudi na tom prostoru nisu definisali svoj identitet isključivo kroz pripadnost vjerskoj grupi.
Međutim, kako ističe britanska istoričarka Aleks von Tunzelman (Alex von Tunzelmann) u knjizi “Indijsko leto (Indian Summer), kada su “Britanci počeli da definišu ‘zajednice’ na osnovu vjerskog identiteta i shodno tome političko predstavljanje, mnogi u Indiji su prestali da prihvataju svoju raznolikost i počeli su da se pitaju kome pripadaju”. Za samo nekoliko decenija došlo je do takvih podjela da su i hindusi i muslimani smatrali da više ne mogu da žive zajedno u miru.
Nuklearne sile – narod gladuje
Ubrzo nakon podjele Indije, došlo je do sukoba oko Kašmira. Naime, u ovoj oblasti su muslimani bili u većini ali je njome vladao indijski maharadža koji je odugovlačio sa odlukom kojoj će se državi pripojiti.
Kada je nova pakistanska država poslala vojsku u ovu oblast, maharadža je zatražio pomoć Indije i tako je došlo do rata nakon kojeg je veći dio Kašmira pripao Indiji, a manji Pakistanu. One su još dva puta ratovale zbog Kašmira, a situaciju oko ove regije je dodatno zakomplikovao sukob Indije i Kine 1962. Od tada zvanični Peking kontroliše oko 20 odsto Kašmira.
Mada su posle trećeg rata 1971. Indija i Pakistan uspostavili diplomatske i trgovinske veze, u Kašmiru i dalje vlada stanje “ni rata ni mira”. Indijske i pakistanske snage razdvaja linija duga 1.200 kilometra, koje stalno razmkenjuju vatru, ponegdje na udaljenosti od svega 50 metara.
Podjela Indije je ključna za moderni identitet na ovom potkontinentu, kao što je holokaust presudan za identitet Jevreja, duboko se urezujući u svijest stanovništva regiona s obzirom na još uvek živo sjećanje na stravično nasilje.
Poznata pakistanska istoričarka Aješa Džalal (Ayesha Jalal) nazvala je podjelu Indije “ključnim istorijskim događajem u 20. vijeku u južnoj Aziji koji nastavlja da utiče na doživljaj ljudi i država u ovoj regiji svoje prošlosti, sadašnjosti i budućnosti”.
Nisid Hadžari završava svoju knjigu upozorenjem da je rivalstvo Indije i Pakistana sve opasnije imajući u vidu njihov nuklearni arsenal dok većina građana obje zemlje živi u dubokom siromaštvu. Stoga, tokom nedavnog obilježavanja 70. godišnjice njihove nezavisnosti i nije bilo previše toga da se slavi.
Nema etničkog rješenja za etničke sukobe
Istorija Balkana, ali i primjeri razmjene stanovništva između Grčke i Turske te hindusa i muslimana, pokazuju da nema rješenja za nacionalne sukobe na “etničkom načelu”: ne samo zbog toga što u praksi nije moguće osigurati “etničku čistotu” tako što bi se u jednoj nacionalnoj državi okupili svi pripadnici istog naroda bez manjinskih zajednica. Naime, ključni problem je što “etničko načelo” podrazumijeva da se na “drugog” gleda sa podozrenjem pa i neprijateljski.
Stoga, Srbi i Albanci nakon viševjekovnih međusobnih predrasuda i sukoba, ne mogu postići istorijski sporazum gledajući se i dalje “preko nišana” – ko će koga nadmudriti odnosno ko će više dobiti a ko izgubiti – ili razgraničenjem koje će ličiti na podizanje kineskog zida između dva naroda.
Jedini put je promjena percepcije tako što će jedni druge doživljavati kao partnere ka zajedničkom cilju. Ukoliko se to ne desi, oba naroda će biti osuđena na začarani krug podozrenja, sukoba i civilizacijskog propadanja.
izvor slobodnaevropa.org