NACIONALISTIČKA PROPAGANDA: Objedinjenje pod okriljem ”srpskog sveta”

Za aktuelno.me

Piše: Vlatko Sekulović

Rodžer Brubaker kategoriše nacionalizme u nacionalizirajuće i prekogranične. Prvi su oni koji sprovode projekte, pre svega u kulturi, učvršćenja „slabog“ identiteta etničke zajednice, nacije,  čije je ime sadržano u nazivu „matične“ države jednog naroda. Drugi su oni koji sprovode projekte zaštite „učvršćenog“ identiteta pripadnika etničke zajednice koji žive van „matične“ države od asimilirajućeg nacionalizirajućeg nacionalizma etničke zajednice u čijoj „matičnoj“ državi žive. Srpski nacionalizam spada u oba, te se samim tim dovodi u pitanje razlikovanje ovih tipova nacionalizma. Može se opravdano tvrditi da se radi o različitim funkcijama iste ideologije sa istim smislom: političkom kontrolom što veće teritorije i njenih resursa radi besmrtnosti nacije.

Ostavljajući po strani teorijsku raspravu, u sferi kulture je ova dualna funkcija  srpskog nacionalizma očigledna u dva nedavno prikazana filma: „Heroji Halijarda“ i  „Crna Gora – međa istine i laži“ o tzv. Podgoričkoj skupštini iz 1918. godine.

Prvi film ima za cilj propagiranje ideje o srpskim nacionalistima kao ravnopravnim učesnicima Drugog svetskog rata na strani Saveznika, te jedinih legitimnih aktera. Istovremeno je sekundarni cilj devalviranje značaja i značenja Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije – NOVJ usled njenog jugoslovenskog karaktera koji je suprotan nacionalističkom projektu nacionaliziranja Srbije i učvršćenju novokonstruisanog identiteta etničke zajednice, Srba, kao potpuno odvojene i etnocentrične u odnosu na druge južnoslovenske narode, pre svega Hrvate.

Definisanje novog, nacionalističkog srpskog identiteta, podrazumeva pre svega propagandu onih konstrukata koji prošlost interpretiraju u funkciji novog identiteta i tu se ideološki locira i film Radoša Bajića „Heroji Halijarda“ o spasavanju savezničkih pilota od strane četnika. Nacionalistički paradoksalno, vrednosni sud Radoša Bajića o Saveznicima i njihovim vazdušnim operacijama u kojima su učestvovali i piloti spašeni u operaciji Halijard, je vrlo negativan. Tako Bajić savezničko bombardovanje okupiranog Beograda, uporišta nacista i nedićevaca aprila 1944. godine, naziva „Krvavi Vaskrs“ za koje traži i izvinjenje od strane SAD i njihovog ambasadora Hila. Prikaz nacionalističke simbolike koja izražava ideološku opsednutost i uslovljenost strahom od smrti, Bajić je dao sledećim rečima: „Dok su saveznici predvođeni Amerikancima sejali smrt koja je dolazila sa neba, neki (Srbi) su skrivajući se, tražili spas u grobnicama pored mrtvačkih sanduka“ (Politika, 18.4.2023. godine).

Kontekst u kom se dešava spašavanje savezničkih pilota takođe ukazuje na paradokse nacionalizma. Istovremeno sa operacijom Halijard, u periodu maj-avgust 1944. godine, dolazi do objedinjavanja svih srpskih nacionalističkih snaga, ljotićevaca, nedićevaca i četnika Draže Mihailovića. Nedić je već krajem jula te godine proklamovao: „Otadžbina je u opasnosti! Došli smo do pravog srpskog puta koji predstavlja ujedinjeno Srpstvo. Sloga i bratstvo svih Srba mora se sprovesti do kraja. Događaji lete strahovito brzo. Rešavajući momenti su blizu. Istrebljenje Srpstva moramo sprečiti. Sve naše oružane snage moraju se ujediniti sa nacionalnim četnicima. To je vrhovni zakon Otadžbine, jer to hoće ceo srpski narod. Jedna nacionalna snaga u jedinstvenom duhu mora da se ispolji na jednom putu i u jednom pravcu. Krv naše krvi mora da progovori!“. Zanimljiv je pridev koji Nedić koristi za četnike „nacionalni“, izgleda da za njega ni svi četnici nisu bili isti, tj. da su postojali i „drugi“ četnici, verovatno misleći na one koje su pristupili jedinicama NOVJ.

Radi ujedinjenja nacionalističkog srpstva održan je sastanak između Mihailovića i Nedića 12. i 13. avgusta 1944. godine o čemu Nedić svedoči: „Susret, kako između mene i Draže, tako i ostalih oficira, bio je srdačan i prijateljski. Sećam se da sam se sa Kalabićem poljubio, a on mi je rekao: ‘Zaštitniče moga jadnog oca!’, stavljajući mi glavu na grudi. Draža je tražio od mene da mu izložim opštu situaciju i razvoj budućih događaja. Ja sam mu kazao da Nemci propadaju i da će morati uskoro da se povuku iz zemlje. Predočio sam mu opasnost od komunista (NOVJ) koji nadiru sa sviju strana, pa je stoga potrebno da se obrazuje jedan srpski front od mojih odreda i četničkih, pa da ujedinjeni brzo i efikasno spasimo Srpstvo i Srbiju od komunističkih upada. Draža me je saslušao i prihvatio moj predlog. Sporazumeli smo se da oružje i municiju izdejstvujemo preko Nemaca, pošto će na tome raditi Raković. U pogledu novca, bilo je odlučeno da moja vlada mesečno daje po 100 miliona dinara. Dalje smo se sporazumeli da se sve oružane formacije vlade stave pod komandu Draže Mihailovića radi koordinacije u borbi protiv komunista.“.

Ubrzo nakon ovog sastanka, za koji su saznali Vlada Jugoslavije u izbeglištvu i Saveznici, a čija se sadržina može kvalifikovati kao izdaja, Kralj Petar II ukazom 25. avgusta 1944. godine Dražu Mihailovića razrešava sa dužnosti načelnika štaba Vrhovne komande, a pripadnicima Jugoslovenske vojske u otadžbini – JVUO naređuje da uđu u sastav jedinica NOVJ.  Ova potonja je bila protivmera nameravanom ujedinjenju jedinica JVUO sa Nedićevom Srpskom državnom stražom i Ljotićevim Srpskim dobrovoljačkim korpusom. Krajnji rezultat dogovora srpskih nacionalista je bilo formiranje jedinstvenog Srpskog udarnog korpusa 6. oktobra 1944. godine u Jagodini u čiji sastav su ušli četnici koji su odbili naređenje Kralja Petra II, ljotićevci i nedićevci.

Drugi film ima prekogranični karakter, odnosno funkciju definisanja Crne Gore kao srpske zemlje radi izgradnje i zaštite nacionalizirajućeg identiteta srpskog naroda izvan granica „matične“ države odnosno Srbije, sa ciljem njihovog proširenja. U sklopu predstavljanja, sponzori ovog dela navode konstataciju istoričara Slavenka Terzića da je u članu 1 Ustava Crne Gore iz 1905. godine Crna Gora definisana kao „država srpskog naroda“. Imajući u vidu da predmetni film ima proklamovanu svrhu da razdvoji laž od istine, potrebno je navesti da član 1 Ustava Crne Gore iz 1905. godine glasi: „Knjaževina Crna Gore našljedna je ustavna monarhija sa narodnijem predstavništvom.“. Dakle, jasno je od samih premisa da predmetni ustavni akt, kao izraz volje suverena, tada knjaza, nema nijednu odredbu o narodnom suverenitetu. Ustav Crne Gore iz 2007. godine, kao ni Ustav iz 1905. godine, nema odredbe o suverenitetu određenog naroda, već su nosioci suvereniteta građani, član 2. S druge strane, Ustav Republike Srbije, član 1, određuje da je Srbija država srpskog naroda. Zaključak se jasno nameće, u cilju učvršćenja novog nacionalističkog identiteta uvodi se i propagira konstrukt srpskog narodnog suvereniteta u crnogorsku kulturu, sa ambicijom da postane sastavni deo ustava kao najvišeg izraza volje stanovništva Crne Gore. U tom cilju srpski naciononalisti ne prezaju od beskrupuloznih manipulacija, predstavljajući laž istinom, ostajući verni rečima književnog lika jednog od njihovih ideologa, Dobrice Ćosića: „Mi lažemo da bismo obmanuli sebe. Lažemo maštovito, stvaralački i inventivno.“

Srpski nacionalisti reinterpretiraju odluke Podgoričke skupštine, nudeći novi značaj i značenje u kontekstu nacionaliziranja Crne Gore u okviru srpske etničke zajednice, te samim tim dolazi do podudarnosti smisla nacionalizirajućeg i prekograničnog nacionalizma. Odluka Podgoričke skupštine, koliko god da je srpski nacionalisti svojatali, možda i sa pravom, čime devalviraju njen legitimitet i legalitet, nije predstavljala akt bezuslovnog odricanja od sopstvene državnosti, posebnosti, a samim tim i identiteta, onako kako to danas srpski nacionalisti konstruišu. Tačka 2 predmetne odluke navodi: „Da se Crna Gora s bratskom Srbijom ujedini u jednu državu te tako ujedinjena stupi u zajedničku Otadžbinu našeg troplemenog naroda Srba, Hrvata i Slovenaca“. Učesnici predmetne skupštine su izrazili svest o višestrukosti sopstvenog identiteta u okviru jednog šireg, bez obzira što se ne pominje crnogorski, imenovanjem jedinstvenog srpsko/hrvatsko/slovenačkog naroda sa tri plemena. Konačna politička jedinica nije proširena Srbija, kako tvrde nacionalisti, već nova tranzitorna država Crne Gore i Srbije (poput kratkotrajne Države SHS na jugoslovenskim teritorijama Habzburške monarhije), a potom i zajednička država troimenog naroda, odnosno Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca – SHS.

Vrlo slična je bila i odluka Velike Narodne skupštine Vojvodine (Banat, Bačka i Baranja), ali sa jednom bitnom razlikom. Crna Gora i Srbija se ravnopravno ujedinjuju u novu državnu tvorevinu, a potom u konačnu Otadžbinu, Kraljevinu SHS. Odlukom Velike narodne skupštine, tačka 2, Vojvodina se priključuje Kraljevini Srbiji sa željom o stvaranju jedinstvene države Srba, Hrvata i Slovenaca. Nestankom šireg državnog okvira odluke Podgoričke skupštine su izgubile na pravnoj i političkoj važnosti.

Srpski nacionalizam u pomenutim filmovima ispoljava istovremeno dve funkcije jedne jedinstvene ideologije, koja istovetno deluje kako u ”matičnoj” tako i u susednoj državi sa ciljem njihovog objedinjenja radi kontrole pod okriljem ”srpskog sveta”. Konstrukt teritorije u nacionalističkom shvatanju nacije kao perenijalne (besmrtne) i primordijalne (prirodne) je od ključnog značaja. Teritorija jedne etničke zajednice (nacije) mora biti pod isključivom kontrolom te etničke zajednice putem državne vlasti bez učešća u suverenitetu drugih etničkih zajednica, osim sa dozvolom nacionalista.

Ovakvo shvatanje države nacionalista i njihove uloge u definisanju identiteta i politike, vidljiv je i na primeru aktuelnih političkih dešavanja u Crnoj Gori. Srpski nacionalisti u okviru koalicije „Za bolju Crnu Goru“ uzimaju sebi pravo da „dozvoljavaju“ učešće u konstituisanju Vlade partijama manje brojnih naroda, Albanaca, Bošnjaka i Hrvata. Ako se povinuju njihovim uslovima i zahtevima, Bošnjačka stranka, HGI ili albanske nacionalne partije, postaju legitimni politički partneri. U suprotnom, postaju politički subjekti koji nemaju pravo učešća u državnoj vlasti Crne Gore kao denacionalizirajući, subverzivni, „desrbizujući“ neprijateljski akteri crnogorskog društvenog života shvaćenog kao sastavnog dela nacionalizirajućeg „srpskog sveta“.

*Zabranjeno je kopiranje i korišćenje objavljenog sadržaja bez saglasnosti redakcije portala aktuelno.me i autora teksta