Pišu: Andrei Soldatov and Irina Borogan (foreignaffairs.com)
Od proljeća 2022. godine, zastrašujuća nova sila je prostrujala ruskim društvom. Aktivisti koji su protestovali zbog „specijalne operacije“ u Ukrajini se hapse. Protivnici režima, pa čak i obični građani koji su imali „neovlašćene kontakte sa inostranstvom”, bačaju se u moskovski zatvor Lefortovo — tu su u staljinističkoj epohi politički zatvorenici mučeni i strijeljani.
Specijalni granični agenti ispituju i zastrašuju Ruse koji pokušavaju da odu iz zemlje ili da se vrate. Ali čak ni oni koji su uspjeli da se domognu inostranstva nijesu sigurni; emigranti koji su govorili o prilikama u Rusiji su pod istragom u domovini, a njihove rođake u Rusiji uznemirava režim. Za to vrijeme, službe bezbjednosti se obračunavaju sa ruskim kompanijama koje kupuju strane, a ne ruske sirovine i hardvere.
Kako rat ruskoga predśednika Vladimira Putina u Ukrajini ulazi u svoj šesti mjesec, dogodila se dramatična promjena u bezbjednosnoj birokratiji Kremlja, koja se usredsredila na agenciju najbližu samom Putinu: FEDERALNU SLUŽBU BEZBJEDNOSTI ili FSB.
Kremlj je, na početku rata u Ukrajini, planirao da koristi FSB uglavnom za specijalne operacije, koja će konsolidovati brzo rusko osvajanje. Prema planu, ruski tenkovi koji ulaze u Ukrajinu pokrenuli bi promjenu režima u Kijevu, a novo pro-moskovsko rukovodstvo, sponzorisano od strane špijunskih majstora FSB-a, preuzelo bi kontrolu nad zemljom. FSB-ov ogranak vanjske obavještajne službe — Peta uprava — trebalo je da izvrši ovaj zadatak. To je jedina veća uprava FSB-a, od ukupno desetak, koja je bilo direktno uključena u pripreme za rat.
Međutim, kako su ti planovi propadali, Putin je osmislio drugačiju, sveobuhvatniju misiju za FSB: da bude na čelu ukupnih ratnih napora Rusije kod kuće, kao i njezinih obavještajnih operacija u Ukrajini. I svaki ogranak FSB-a je sada uključen.
Nove akcije u Rusiji vode i protivteroristička jedinica FSB-a, njezina kontraobaveštajna služba i istražno odjeljenje. U međuvremenu, specijalne snage FSB i vojni kontraobaveštajni ogranci vode operacije usmjerene na ukrajinske službenike na okupiranim teritorijama i šire; regrutuju ukrajinske agente i procesuiraju one za koje se FSB nada da će biti izvedeni na pokaznim suđenjima.
Agenti FSB-a su stacionirani na ruskim granicama, a Služba ekonomske bezbjednosti, koja se često smatra najkorumpiranijim ogrankom, energično sprovodi ekonomsku politiku Rusije pritisnute međunarodnim sankcijama. U śedištu FSB-a na Trgu Lubjanka u Moskvi, pripadnicima agencije je rečeno da se pripreme za tromjesečne službe na okupiranim teritorijama.
Dok FSB predvodi transformisanu, sve paranoičniju i snažno sekuritizovanu državnu birokratiju, promjena ima duboke implikacije na prirodu Putinove vladavine. Za razliku od ranijih godina, kada je FSB uglavnom orijentisana na nadzor, sada postaje daleko ekspanzivnija ruka sve nemilosrdnije države. S obzirom na veliki obim zadataka koje dobija u odnosu na domaće društvo, vanjske poslove i vojsku, FSB je počela manje da liči na svog kasnog sovjetskog prethodnika, KGB [Komitet državne bezbjednosti, prim]. Sada liči na nešto mnogo strašnije: NKVD, Staljinovu ozloglašenu tajnu policiju, koja je sprovela „velike čistke” 1930-ih i održala gvozdenu bravu za izolovano rusko društvo u ranim godinama Hladnoga rata.
Nije teško pronaći znake nove strategije upotrebe FSB-a. Razmotrito njezin odnos prema novinarima i članovima političke opozicije. U prošlosti, kada je riječ o štampi, FSB se ograničavala na špijuniranje novinara kritičnih prema vladi, koje su „ohrabrivali” da napušte zemlju. I kada je Ivan Safronov, novinar koji je izvještavao o vojsci za ruski dnevni list „Коммерсантъ”, uhapšen pod optužbom za izdaju u ljeto 2020. godine, to je shvaćeno kao poruka ostalima: prestanite da pišete o ośetljivim temama ili napuštite zemlju.
U stvari, sljedeće, 2021. godine, mnogi ruski novinari su stavljeni na vladinu listu „stranih agenata”, ali nijesu hapšeni; a mnogi su otišli u izgnanstvo. Ovaj egzodus se nastavio u početnoj fazi rata u Ukrajini, kada je stotine ruskih novinara i aktivista pobjeglo u inostranstvo.
Od proljeća, međutim, FSB mijenja metode. Dva mjeseca nakon početka rata, na primjer, puštila je da uđe u Rusiju istaknuti opozicioni političar Vladimir Kara-Murza. Godinama se Kara-Murza kretao između SAD, Evrope i Rusije, promovišući sankcije protiv Putinovih prijatelja, a od početka rata strahuje da će mu Kremlj zabraniti ulazak u Rusiju. Ipak, u aprilu, Kara-Murza je odlećeo u Moskvu i pušten je unutra — samo da bi bio brzo bačen u zatvor; tamo je ostao, pod optužbom da je širio lažne vijesti o ratu.
U julu je, po identičnim optužbama, uhapšen još jedan opozicioni političar, Ilja Jašin. Nakon što je Aleksej Navaljni uhapšen i zatvoren — kada se u avgustu 2021. vratio u Rusiju — Jašin je bio najistaknutija opoziciona ličnost; sada je, kao Navaljni i Kara-Murza, zatvoren i ućutkan.
Počev od maja 2022. godine, FSB pośećuje porodice ruskih emigranata-prognanika kako bi im prenijela poruku da je ruska vlada spremna da im poželi dobrodošlicu. Postoje i izveštaji da su se ruski IT stručnjaci. koji su napuštili Rusiju na početku rata, bili pozvani da se vrate; pa su u śedištu FSB-a ispitavani: agencija je tražila informacije posebno o ruskim prognanicima koji su ostali u inostranstvu. Umjesto da proćera one Ruse koji bi mogli da podstaknu opozicione pokrete, režim je odlučio da bi bilo bolje da ih drži pod pomnim nadzorom u Rusiji — pristup koji je Kremlj posljednji put koristio tokom ranih faza Hladnoga rata.
Istovremeno, FSB postaje agresivnija u progonu novinara i drugih koji su dugo boravili ili borave u egzilu. Evo primjera iz našega iskustva: u martu je odjeljenje unutrašnje bezbjednosti FSB pokrenulo krivični postupak protiv novinara Andreja Soldatova [koautor ovoga teksta, prim], po optužbi za širenje lažnih vijesti o ratu — optužbi za koju je kazna do 10 godine zatvora. Soldatovljevi bankovni računi u Rusiji su zamrznuti, a ruska vlada je izdala zvanične međunarodne naloge za njegovo hapšenje i izručenje Rusiji.
Broj ruskih novinara kojima je prijećeno sličnim optužbama raste. A pošto većina njih već živi u egzilu, krivični slučajevi imaju za cilj da izvrše dalji pritisak na rođake im u Rusiji. Podjednako dramatičan je rastući napad FSB na naučnike, advokate i druge Ruse koji su bili uključeni u aktivnosti koje režim sada smatra sumnjivim.
FSB nastoji da uznemiri i zastraši ruske naučnike koji sarađuju sa stranim istraživačkim institucijama. Agencija je 30. juna preduzela ekstremne mjere protiv Dmitrija Kolkera, direktora Laboratorije za kvantnu optiku Novosibirskog državnog univerziteta, optužujući ga za izdaju jer je navodno dijelio državne tajne sa Kinom. (Održao je seriju predavanja u Kini u okviru programa razmjene.)
Iako je Kolker bio u bolnici sa stadijumom 4 pankreasa, FSB ga hapsi i šalje u zatvor Lefortovo; tu je umro tri dana kasnije. Mnogi Rusi su šokirani, ali ovo nije bio izolovan incident. Dan prije Kolkerova hapšenja, FSB zatvara Dmitrija Talantova, istaknutog advokata za ljudska prava, koji je branio Safronova, novinara kojeg je FSB optužio za izdaju. I Talantov je sada optužen za širenje lažnih vijesti o ratu.
I glavni sektori ruske privrede pod pritiskom FSB. Razmotrimo situaciju u ruskom nacionalnom zdravstvenom sistemu. Od juna, ruska agencija za finansijski nadzor, zajedno sa FSB-om, istražuje klinike širom zemlje zbog prepisivanja zapadnih lijekova, a ne ruskih. Kampanja je javnosti predstavljena kao „razbijanje šema stranih farmaceutskih kompanija koje svoje lijekove prodaju preko ruskih ljekara“. Kremlj je takođe zatražio od FSB-a da istraži administracije koji „nijesu uspjele” da ruske proizvode, poput IT tehnologije, zamijene stranim.
„Čistke” koje sprovodi FSB takođe su počele da dopiru do ruske elite, uključujući i visoke bezbjednosne zvaničnike. U julu su tri visoka generala u Ministarstvu unutrašnjih poslova uhapšena pod optužbom za pronevjeru; to se smatra porukom ministru unutrašnjih poslova da pazi na sebe — niko nije potpuno siguran u ovoj novoj policijskoj državi. To je samo posljednja u nizu „čistki”, kojoj su na meti i Oleg Mitvol, bivši šef Moskovskoga okruga sa „dobrim vezama”, i Vladimir Maua, vodeći ruski ekonomista. Mitvol je bačen u tamnicu; Mau je stavljen u kućni pritvor — ti događaji su uznemirili moskovsku finansijsku elitu.
Ali najupečatljivija promjena tiče se taktike FSB-a u Ukrajini. Prije rata, uloga FSB-a je uglavnom da regrutuje ukrajinske političare. Sada agencija vodi masivnu operaciju za hapšenje velikoga broja Ukrajinaca i u Rusiji i na okupiranim teritorijama Ukrajine. Glavni zadatak ove operacije nije „razotkrivanje ukrajinskih terorista”, kako zvanično tvrdi FSB; tačnije, agencija nastoji da „obradi” veliki broj Ukrajinaca kako bi ih regrutovala i poslala nazad, na zadatke u Ukrajinu.
FSB nije zanemarila ni nemilosrdnu poćeru za ukrajinskim obavještajcima, kao i za pripadnicima ukrajinskih jedinica koje su ovoga proljeća branile čeličanu „Азовсталь” od 82-dnevne opsade ruskih snaga. Zajedno sa Rusima koji su optuženi za „izdaju države”, ovi agilni Ukrajinci poslati su u zatvor Lefortovo.
Nova uloga FSB-a otvara šira pitanja o Putinovom režimu. Godinama je dobro poznato da je Putin svoje bezbjednosne službe dijelom modelirao po sovjetskom uzoru, uključujući i praksu KGB-a u kojem je proveo skoro 16 godina.
Tokom većega perioda na najvišim državnim funkcijama — a posebno tokom posljednjih pet godina, dok je pokušavao da učvrsti svoj režim — Putinov model KGB-a je imao smisla. Kao prvo, u poznijim decenijama sovjetske ere, KGB, iako moćan, ostao je relativno mala organizacija i preferirao je lagan pristup kontroli. KGB je ndgledao i špijunirao sve, od fabričkih radnika do balerina, ali nije nastojao da izvrši hapšenja velikih razmjera ili „čistke”. Umjesto toga, oslanjao se na sofisticirane oblike zastrašivanja koji bi mogli da naćeraju ljude da se „dovedu u red” bez masivne represije.
U drugim aspektima, KGB je takođe oblikovala klima post-Staljinove ere. Umjesto da KGB kontroliše jedan svemoćni vođa, to je radila kolektivna vrhuška birokratije koja je odgovarala Komunističkoj partiji. Pa, iako je KGB bio sveprisutan, uglavnom je ostao nevidljiv: oficiri KGB-a mrzili su vojne uniforme, više su voljeli siva odjela. KGB je takođe uložio ogromna sredstva u odnose sa javnošću, sponzorišući knjige i filmove koji promovišu imidž agencije kao najintelektualnijeg vladinog subjekta u zemlji — jedinog koji može efikasno da se bori protiv korupcije.
Tokom svojih prvih 15 godina na vlasti, Putin se oslanjao na FSB, ali pokušavajući da je donekle distancira od KGB-a. Želio je da FSB bude njegova posluga za brzo reagovanje, koja žuri ka njemu s rješenjima političkih problema, unutar i van Rusije. Nakon što ga je FSB u više navrata iznevjerila — propuštivši da ga upozori na „obojene revolucije”, proteste u Moskvi i konačno, na revoluciju na Majdanu u Kijevu 2014. — Putin je promijenio pravila.
Umjesto da FSB služi za brzo reagovanje, on je revidirao na nešto mnogo bliže mandatu NKVD-a — Narodnom komesarijatu za unutrašnje poslove, tj. na Staljinovu tajnu službu, težeći u mnogo većoj mjeri totalnoj kontroli ruskoga stanovništva.
NKVD-e bio je oličenje doslovne monstruoznosti. Staljin ga je namjerno dizajnirao da nadgleda ogromne i veoma različite dijelove sovjetske države, uključujući nacionalni željeznički sistem, nuklearni program i ubistvo svojih neprijatelja u inostranstvu; nadgledao je i javnu policiju, političke represije i Gulag (široki sistem logorâ za prinudni rad u Sovjetskom Savezu), kao i građevinsku industriju, pa čak i javna preduzeća.
Za sprovođenje unutrašnje represije, NKVD je izgradio mrežu direkcijâ širom zemlje: za obradu tako velikog broja predmeta potrebna je ogromna bezbednosna birokratija. NKVD je takođe bio jako militarizovan. Ne samo da su oficiri NKVD-a nosili vojne uniforme i činove, već je agencija imala i sopstvene vojne jedinice opremljene teškim naoružanjem kao što su tenkovi i avioni.
Krajem 1930-ih, kada je rat u Evropi izgledao sve vjerovatniji, Staljin je postavio zemlju na vojnu osnovu, počevši od svoje bezbjednosne birokratije. Kada je rat počeo, trupe NKVD-a su izgradile kampove na okupiranim teritorijama Poljske i Baltika da bi identifikovali izazivače otpora i regrutovale agente. NKVD je takođe bio zadužen za kampanju da se ruski prognanici vrate u Rusiju na kraju rata. To su bili ljudi koji su pobjegli iz Sovjetske Rusije i mnogi od njih su bili ubijeđeni da se vrate — završili su u Staljinovim logorima.
Na ove i druge načine, NKVD je dizajniran za režim koji je stalno u ratu: sa sopstvenim političkim neprijateljima, sa bivšim drugovima u zemlji i inostranstvu i sa Zapadom. A ono što je NKVD učinilo tako moćnim — i toliko strašnim — bilo je to što je odgovarao samo Staljinu, a ne Komunističkoj partiji ili sovjetskoj vladi.
Otkako je počeo rat u Ukrajini, izgleda da se Putinova brzorastuća policijska država približava svom staljinističkom prethodniku. Militarizacija FSB-a, njezini novi kampovi za regrutaciju, primjena sve otvorenije i brutalnije taktike, sugerišu da se Putin inspiriše pristupom NKVD-a — agencije koju je iskovala totalitarna država u vrijeme rata. A dugi rat je ono za šta Kremlj priprema zemlju.