Piše: Vladimir Jovanović
Sinod Srpske pravoslavne crkve (SPC) oglasio se 13. marta prvi put javno i službeno obznanjujući, kako je, povodom pitanja autokefalije Crkve u Ukrajini, srpskome sveštenstvu „preporučeno da se klone liturgijskoga i kanonskoga opštenja”, ne samo s ukrajnskom jerarhijom, „nego i sa arhijerejima i kliricima koji im saslužuju i stupaju u opštenje s njima, shodno kanonskome načelu da će se onaj ko stupa u opštenje s nekim ko je van opštenja i sâm naći van opštenja”.
Podśetimo, prvu liturgiju s mitropolitom Epifanijem, poglavarom autokefalne Crkve Ukrajine, sasluživao je 6. januara prilikom uručivanja tomosa o autokefaliji u carigradskome hramu Svetoga Đorđija Njegovo Svesvetstvo Arhiepiskop Carigrada – Novoga Rima i Vaseljenski Patrijarh.
Tom liturgijom su zvanično vaseljenska i ukrajinska jerarhija stupile u evharistijsko zajedničarenje (εὐχαριστία). Još 7. januara smo objavili s tim u vezi sljedeće: kako ostale pomjesne crkve nijesu podržale Rusku crkvu službeno prekinuvši evharistiju s Carigradom – uključujući i Srpsku pravoslavnu crkvu – to znači da su i sve one, od 6. januara, ma šta javno i neobavezujuće s crkvenoga stanovišta saopštavali, preko Carigrada u liturgijskome jedinstvu sa „ukrajinskim raskolnicima”.
Sada je Sinod SPC, nakon višemjesečna „nećkanja”, konačno reagovao po instrukcijama u Moskve. Kao svojevrsni uvod u eventualni službeni raskol s Carigradom, 13. marta preporučuje svome sveštenstvu da liturgijski ne saslužuje i sa jerarhijom Vaseljenske patrijaršije.
Međutim, juče se oglasila saopštenjem Zapadnoamerička eparhija SPC, koja odbačuje preporuku Sinoda iz Beograda o de facto prekidu evharistije sa Carigradom:
„S obzirom da su do nekih manje upućenih vjernika dospjele netačne informacije po kojima SPC tobože ne opšti sa nekim pravoslavnim patrijaršijama ili pak autokefalnim crkvama u svijetu, iznosimo sljedeće: poručujemo svim pravoslavnim vjernicima povjerene nam Eparhije da ne podliježu bilo kakvim dezinformacijama o navodnome neučestvovanju naše Crkve u svepravoslavnim bogosluženjima”.
U saopštenju Zapadnoameričke eparhije SPC se dalje navodi:
„Postoji čudnovati stavovi koji dolaze sa raznih strana, čiji portparoli neđe tvrde, a neđe sugerišu, da SPC tobož preporučuje da se klonimo opštenja s onima s kojima smo do sada bili u opštenju. S tim u vezi SAOPŠTAVAMO DA JE NEPRIHVATLJIVO SKRETANJE U NEKANONSKO OTCIJEPLJENJE OD OPŠTENJA U EVHARISTIJSKO-JERARHIJSKOME JEDINSTVU SA OSTALIM PRAVOSLAVNIM CRKVAMA u dijaspori i cijelome svijetu”.
Zapadnoamerička eparhija SPC, suprotno stavovima vrha Beogradske patrijašije, indirektno kritikuje Rusku pravoslavnu crkvu, koja je jednostrano i neosnovano posegla 15. oktobra prošle godine za potpunim prekidom liturgijskoga jedinstva s Carigradom.
„SVETA LITURGIJA (BOGOSLUŽBENO OPŠTENJE) NIKADA NE MOŽE, NITI SMIJE, DA SE KORISTI KAO ORUĐE U BORBI PROTIV NEISTOMIŠLJENIKA”, navodi se u saopštenju Zapadnoameričke eparhije SPC.
„Stoga smo željeli da OHRABRIMO NAŠE SVEŠTENSTVO, MONAŠTVO I VJERNIKE DA NASTAVE S USRDNIM MOLITVAMA I MOLITVENO-EVHARISTIJSKIM ZAJEDNIČARENJEM SA SVIMA PRAVOSLAVNIMA U AMERICI, A KONKRETNIJE, SA PREDSTAVNICIMA SVIH KANONSKIH JURISDIKCIJA: VASELJENSKE PATRIJARŠIJE I SVIH NJENIH JERARAHA I PODRUČNIH JOJ EPARHIJA U AMERICI, Antiohijske patrijaršije, Moskovske patrijaršije (sa autonomnom Ruskom zagraničnom crkvom), Srpske patrijaršije, Rumunske patrijaršije, Bugarske patrijaršije, Gruzijske patrijaršije i Američke pravoslavne Crkve (OCA). Srbi u Americi ovim crkvograditeljskim jedinstvom i ljubavlju, činom i djelom punoga zajedništva u Hristu, blagodaću Duha Svetoga i na slavu Boga Oca, daju primjer i ostalim pravoslavnim”.
***
Zapadnoamerička eparhija SPC oformljena je 1963, u jeku srpskoga ckvenoga raskola u Americi i dijaspori. Novogračanička mitropolija iz Čikaga, Ilinojis, tada se odvojila od Beogradske patrijaršije, te formirala Slobodnu srpsku pravoslavnu crkvu (SSPC) sa predstojateljem mitropolitom Dionisjem Milivojevićem.
Razlog je u činjenici da je SPC djelovala kao produžena ruka komunističkih jugoslovenskih vlasti. Crkveno-narodni sabor američkih Srba je odlučio da ne primaju nikakve odluke, rješenja, naređenja i upustva od strane Patrijaršije iz Beograda.
U odgovoru na raskol, Patrijaršija u Beogradu je ustrojila i Zapadnoameričku eparhiju, sa śedištem u Alhambri, Kalifornija. Lišila je čina mitropolita Dionisija i vrtila ga u red laika. Na američkome kontinentu, djelimično i u Australiji, dolazilo je do fizičkih sukoba i dugotrajnih sudskih postupaka zavađenih srpskih frakcija.
Dvije crkve su imale decenijama paralelne jurisdikcije. Vodeće ličnosti srpske emigracije, poput bivšega jugoslovenskoga kralja Petra II Karađorđevića i četničkoga vojvode Momčila Đujića, sa svojim brojnim istomišljenicima, podržali su SSPC.
Uprkos teškim osudama od strane Beogradske patrijaršije, „raskolnici” iz SSPC, bez pokajanja i zadržavši jerarhijske činove i statuse, od aprila 1991. su vraćeni pod okrilje SPC. Priznata su i sva svetotajinstva „raskolnika” SSPC.
To je, samo na prvi pogled, nalik postupku Vaseljenskoga Patrijarha, kada je jesenas vratio i službeno u njedra kanonske Crkve ukrajinske jerarhe koje je Moskva 1990-ih izložila „duhovnim kaznama”. Ali, postoji bitna razlika: Carigrad je to uradio u regularnnoj proceduri, po eklitonu, temeljenom na ovlašćenjima po apelaciji iz 9. i 17. kanona Četvrtoga vaseljenskoga sabora – a Beogradska patrijaršija po „abrakadabra” formuli „objedinjavanja srpstva”.
Elem, iako je SSPC administrativno iščezla, svijest o višedecenijskoj nezavisnosti od Beograda itekako je prisutna u tamošnjem kliru i među vjernicima. Neke srpske parohije u Australiji još odbačuju mogućnost prisajedinjenja Beogradskoj patrijaršiji.
„Uslov ujedinjenja je bio da se ne dira u organizaciju i imovinu SSPC – Mitropolije novogračaničke. Ali, VUKOVI U JAGNJEĆIM KOŽAMA brzo su pokazali svoje pravo lice i RAZGRABILI IMOVINU I BOGATSTVO koje je decenijama vjerni svetosavski narod davao svojoj Crkvi”, navodi se u jednome protesnome spisu vjernika bivše SSPC.
Nezadovoljstvo tinja godinama. Beogradska patrijaršija je primorana da 2008. usvoji paralelni Ustav SPC za Śevernu i Južnu Ameriku. Tako da SPC sada ima dva konstituciona akta: jedan za SPC na američkim kontinentima, a drugi za ostatak SPC.
Čl. 3 st. 2 Ustava SPC u Śevernoj i Južnoj Americi utvrđuje da „Srpska pravoslavna patrijaršija priznaje ADMINISTRATIVNU AUTONOMIJU“ tamošnjoj SPC „u svim pitanjima koja se tiču upravljanja spoljašnjim poslovima: vlasništva, kontrole, pośedovanja, rukovođenja i upravljanja pokretnom i nepokretnom imovinom eparhija, manastira, crkveno-školskih opština i drugih organa SPC u Śevernoj i Južnoj Americi“.
Kosta Čavoški, penzionisani beogradski univerzitetski profesor, tvrdio je da paralelni Ustav SPC za američke kontinente „stvara PRAVNI OSNOV ZA RASPAD SVETOSAVSKE CRKVE”, te da srpsko-američke arhijereje, klirike i mirjane „valja ipak opomenuti da bi konstituisanje posebne Crkve za Śevernu i Južnu Ameriku mogao biti neugodan, pa i OPASAN PRESEDAN” za ukupnu jurisdikciju SPC, a „O CRNOJ GORI I DA NE GOVORIMO”.
***
Za episkopa zapadnoameričkoga, Maksim Vasiljević, rođen u Foči 1968, postavljen je 2006. godine. On je Bogosloviju i Bogoslovski fakultet završio u Beogradu. U Atini je magistrirao i doktorirao na studijama teologije. Završio je i školu vizanzijskoga slikarstva, etc.
Kako mnoge u vrhu SPC, tako i van SPC, episkop Maksim je šokirao, nedavnom izjavom da je postupak Carigrada s dodjelom Crkvi Ukrajine autokefalije – legitiman.
Povukao je istorijsku paralelu između načina dobijanja autokefalije Pravoslavne crkve Ukrajine sa „autokefalijom” Žičke arhiepiskopije (SPC) za koju je, kako se netačno tvrdi, Rastko Nemanjić – Sava Srpski tomos dobio 1219. od patrijarha carigradskoga u Nikeji. Svejedno, tu „svetosavsku” autokefaliju ocijenio je – nekanonskom. Kazao je da se radilo o „autokefaliji” (sa navodnicima).
“Praznik autokefalnosti je, po mome skromnome mišljenju, praznik jedinstva, a ne praznik ‘nezavisnosti’”, rekao je episkop Maksim. „Jer Crkva – a kroz nju sva tvorevina – ima jedno središte koje služi kao kvasac istorije, jednu blagodat koja osvećuje sve i svakoga.
Istorijske okolnosti i raspleti dovode Savu u Nikeju; i što se zbiva: tadašnji Vaseljenski Patrijarh, ogrnut odeždom nemoći, sklonjen u Nikeju, potpuno ignoriše kanonskoga episkopa srpskih oblasti, a to je bio ohridski arhiepiskop Dimitrija Homatijan, i dodjeljuje ‘autokefaliju’ srpskoj državi. Ovaj istorijski moment sa početka 13. vijeka jeste zanimljiva, ali i snažna analogija sa nekim novijim dešavanjima u pravoslavnome svijetu…
Pomenusmo da je 1219. godine Vaseljenski Patrijarh potpuno ignorisao kanonsku situaciju u oblastima države Stefana Nemanje koje su, važno je istaći, potpadale pod jurisdikciju ohridskoga arhiepiskopa Dimitrija Homatijana – inače, jednoga od najuglednijih kanoničara pozne Vizantije – i SUPROTNO KANONIMA DODIJELIO ‘AUTOKEFALIJU’ SRPSKOJ DRŽAVI. Svi smo danas ponosni i radosni zbog toga smjeloga, inače, NEKANONSKOGA ČINA.
Sadašnje previranje u Ukrajini je jedan privremeni problem i vjerujem da nema one geopolitičke dimenzije koje mu se pripisuju. Ako bi se Crkva podijelila zbog jedne kanonske turbulencije, to bi značilo da nije bila toliko velika, nego mala i već prije toga izgubljena.
Iznijeću svoje skromno mišljenje, za koje znam da je ‘manjinsko’: VJERUJEM DA KRAJNJI CILJ INTERVENCIJE PRVOPRIJESTONE CRKVE [CARIGRADA] NIJE ZAUZIMANJE JEDNOGA GEOGRAFSKOGA PROSTORA, VEĆ UZNOŠENJE U LITURGIJSKI SVIJET OGROMNE VEĆINE UKRAJINSKOGA NARODA KOJI JE – IZ RAZNIH, OPRAVDANIH ILI NEOPRAVDANIH RAZLOGA – DO SADA OSTAO VAN DOMAŠAJA EVHARISTIJE ISTINSKE CRKVE…
Onaj, pak, dio Crkve koji se na toj teritoriji već nalazi u punoći života Crkve [misli na UPC-MP, ogranak Ruske crkve u Ukrajini – prim.a] ne treba da negoduje, nego da molitveno prepozna priliku da sunarodnici na drugačiji način uđu u blagodatni prostor iste Crkve. Treba da vjerujemo da će Crkva prevazići iskušenja i da će svi, možda, biti zahvalni što su se upravo takva iskušenja pojavila. Crkva Hristova istorijski pobjeđuje onda kada je prividno na gubitku.
Možda je ovim potezom Carigrad na gubitku, kako to vide Moskva i mnogi drugi. Međutim, dugoročno gledano, možda je ovo kvasac nekoga dubljega jedinstva koje će doći poslije našega naraštaja. Vartolomej je na sebe preuzeo krst jedne istorijske odluke i tek će dalja istorija – a ne sadašnji trenutak – pokazati da li je bio u pravu”,
***
Liše Irineja Gavrilovića, Irineja Bulovića i Amfilohija Radovića s jedne, te Maksima Vasiljevića s druge strane, ostalih četrdesetak episkopa SPC se nijesu javno oglašavali po pitanju ukrajinske autokefalije.
Vjeruje se da barem još neki od srpskih episkopa u izboru između kvazieklisiologije srpstva i osveštanih kanonskih načela Hristove Crkve, koje reprezentuje prvoprijestona Vaseljenska Patrijaršija, ipak biraju ovo drugo.
Eventualnu de iure odluku SPC o prekidu liturgijskoga jedinstva s Carigradom, prema njezinome Ustavu, ukoliko se taj Ustav poštuje, može donijeti samo arhijerejski sabor SPC – tijelo koje okuplja sve srpske episkope.
Redovno godišnje zasijedanje Sabor SPC obično održava u periodu maj-jun.
Preporuka Sinoda SPC sveštenstvu o uzdržavanju od liturgija i sa jerarhjom Vaseljenske patrijaršija nezvanično je izdata najkasnije do 6. februara. Prvi put se o njoj u javnosti neslužbeno čulo po povratku delegacije SPC iz Moskve. Javno je obznanjena uoči śutrašnje Neđelje Pravoslavlja. Po tradiciji, za Neđelju Pravoslavlja u dijaspori obično zajednički saslužuju jerarhije različitih jurisdikcija.
Glas koji se čuo od episkopa Maksima Vasilejvića svjedoči da, dođe li na dnevni red, zvanična odluka po pitanju raskola s Carigradom, ma kakva bila, neće u srpskome episkopatu biti jednoglasna.
Međutim, usvoji li se raskol s Carigradom, ta će odluka obavezivati kompletan episkopat, klir i mirjane SPC. Što će se onda desiti – novi srpski crkveni raskol?