Početkom novog milenijuma kranje desničarski populizam nije bio prihvatljiv unutar Evropske unije zbog direktnog sukoba sa njenim vrijednostima. To se najbolje očitovalo početkom 2000. godine kada je krajnje desničarska partija Freedom party (FPÖ) osvojila nešto manje od 27 odsto glasova i ušla u austrijsku vladu uz burnu reakciju ostalih članica Evropske unije. I bivši francuski predsjednik Žak Širak odbio je da debatuje sa liderom krajnje desnice, francuskog Nacionalnog fronta, Žan-Mari Le Penom zbog njegovih rigidnih stavova.
Međutim, kako se navodi u novoj analizi Digitalnog forenzičkog centra “Usporavanje Proevropskog puta Zapadnog Balkana”, tokom posljednje decenije zabilježen je očigledan rast desnice koja varira na liniji između desnog populizma i desnog radikalizma u stabilinim i razvijenim evropskim demokratijama.
”Stranke čiji se program zasniva na krajnje desnom populizmu obezbjeđuju sve veću podršku eksploatisanjem zabrinute javnosti o pitanjima globalizacije i migracija. Iako postoji više ekonomskih, društvenih, kulturnih i političkih uzroka evidentnog trenda rasta krajnje desnice na evropskom tlu, teško je reći koji je najvažniji. Ekonomska kriza, sve izraženija socijalna nejednakost, migrantska kriza, i, generalno, kriza demokratije su samo neki od uzroka. Danas krajnje desničarske stranke širom Zapadne Evrope jačaju, ostvarujući u kontinuitetu zapažene rezultate u anketama i sve češće zauzimaju ministarske pozicije u koalicionim vladama”, naveli su iz DFC-a
Ključne karakteristike krajnje desnice
Krajnja desnica oličava najrigidnije od evropske ideološke tradicije: isključivi nacionalistički esencijalizam, kontraprosvjetiteljski dogmatizam i politički autoritarizam.
”Tri su ključne karakteristike evropske krajnje desnice: šovinističko etničko uzdizanje nacije, antimigrantska ksenofobija i antipolitičarski, antiestablišmentski populizam. Djelovanje krajnje desnice zasniva se i na identifikaciji neprijatelja, što dodatno podstiče širenje ideoloških elemenata kao što su netolerancija prema manjinama, rasizam i ksenofobija. Stoga su manjine (vjerske i etničke), izbeglice i migranti, kao i pripadnici LGBTQ+ zajednice česte mete tih grupacija. U posljednje vrijeme zabilježeni su i neki novi uticaji: klimatska kriza, pandemija kovida-19, rat u Ukrajini, kao i sve značajnija digitalizacija društva”, istakli su iz DFC-a.
Desničarske partije u Evropi su, dodaju, vješto iskoristile pandemiju kovid-19 za širenje antiestablišmentskog populizama.
”Uvođenje kovid mjera poput policijskog časa i obavezne vakcinacije pokrenuli su brojne proteste koje su predvodili antiscijentističkih pokreti i krajnje desničarske organizacije. Takođe, koristeći se naglim skokom troškova života uzrokovanim ratom u Ukrajni, krajnja desnica u Evropi pokušava uticati na pozicioniranje članica Evropke unije i njenih građana u tom sukobu. Periodi krize uvijek su predstavljali plodno to za rast krajnje desnice. Međutim, primjetan je manje-više vrlo stabilan rast krajnje desnice u Evropi, sa nekoliko prekida od 1980. godine. Fragmentacija i politička polarizacija u Evropi dodatno su doprinijeli jačanju i dobijanju na većem značaju kranje desnice. Stoga ne čudi što je ona sve češće ključni faktor u formiranju evropskih vlada”, rekli su iz DFC-a.
Takođe, kako navode, krajnja desnica se pokazala sposobnom da se adaptira na novonastale okolnosti moderirajući neke svoje stavove koji odbijaju glasače, zbog čega pada broj euroskeptika.
-”Istovremeno, desni centar postepeno prihvata određene stavove krajnje desnice, čime se stvara prostor za saradnju. Time se diskurs kranje desnice normalizuje kroz partije desnog centra”, ocijenili su iz DFC-a.
Krajnje desničarske partije u zemljama EU
Đorđa Meloni je postala premijerka italije nakon što je njena krajnje desničarska partija Braća Italije (Fratelli d'Italia) osvojila gotovo 26 odsto glasova na izborima u septembru 2022. godine.
”To je skok za 22 odsto u odnosu na 2018. godinu. Ona je formirala koaliciju sa ideološki srodnim partijama Forca Italija (Forza Italia) i Liga (Lega per Salvini Premier). Od dolaska na funkciju Meloni se fokusirala na ekonomsku stabilnost, pružanje podrške Ukrajini, što nije uobičajno za krajnje desničarske partije u Evropi, kao i građenje dobrih odnosa sa Briselom. Pobjeda na okružnim izborima partije Alternativa za Njemačku (Alternative für Deutschland – AfD) u istočnoj Njemačkoj, u junu 2023. godine, daće toj kranje desničarskoj stranci značajan podsticaj u naporima da proširi svoj uticaj širom zemlje. Ankete javnog mnjenja pokazuju da na nacionalnom nivou – suočeni sa inflacijom, recesijom, sve većim brojem izbjeglica i frakcijskom koalicionom vladom – birači više daju prednost ksenofobnom, antiislamskom AfD-u nego Socijaldemokratskoj partiji (SPD) kancelara Olafa Šolca”, rekli su iz DFC-a.
Na nedavno održanom kongresu, kako dodaju, kopredsjednik Tin Hrupala kritikovao je politiku vladajućih Zelenih (Alliance 90/The Greens) koji, kako kaže, hoće rat sa Kinom i Rusijom.
”AfD traži obustavljanje isporuka oružja Ukrajini i ukidanje sankcija Rusiji. Upravo je AfD još jednom potvrdila da krajnje desničarske partije u Evropi podržavaju i spremne su da sarađuju sa autokratskim režimima. U Francuskoj, Marine Le Pen je osvojila rekordnih 41,46 odsto na prošlogodišnjim predsjedničkim izborima, a njen krajnje desni Nacionalni savez (Rassemblement National) osvojio je 89 od 577 mjesta u parlamentu. To je 11 puta više u odnosu na prethodne izbore. Kao pojedinačno najveća opoziciona stranka, Nacionalni skup teži da dodatno očisti svoj imidž i ublaži dugogodišnje optužbe za rasizam i ksenofobiju, a Le Pen zaobilazi svoju tradicionalnu agendu Francuska za Francuze”, kazali su iz DFC-a.
Austrijski FPÖ prema istraživanjima ima 28 odsto podrške birača, što je pet procenata više od stranke desnog centra ÖVP.
”U susjednoj Mađarskoj desničarska partija Fides već duži period vlada. FPÖ I Fides su poznate po podršci koju pružaju Rusiji. Krajnja desnica ima veliki uticaj i u Švedskoj i Finskoj. Španska desnica ima većinu nakon nedavno održanih prijevremenih parlamentarnih izbora. Ipak, to nije dovoljno kako bi samostalno formirala vladu, a mnogi, u Španiji i Evropi, odahnuli su zbog toga što desnica, makar za sada, neće moći da bude dio vladajuće većine. Osnovan prije gotovo deset godina, nacionalistički katoličko-konzervativni Vox sada je treća najveća stranka u španskoj nacionalnoj skupštini. U julu ove godine udvostručio je broj glasova na regionalnim i opštinskim izborima, postigavši dogovore s Narodnom strankom desnog centra (PP) o vladavini u koalicijama u nekoliko velikih španskih gradova”, naveli su iz DFC-a.
Jačanje krajnje desnice upozorenje za ZB
Iz svega izloženog evidentno je da krajnje desničarske partije u EU bilježe rast podrške, a u nekim zemljama su u vladi ili podržavaju vladu iz parlamenta, kao što je slučaj u Italiji, Mađarskoj, Poljskoj, Finskoj i Švedskoj.
”U međuvremenu, evropska krajnja desnica značajno je i evoluirala. Njeni lideri imaju mnogo više potencijala da sprovedu politike koje bi ih mogle održati na vlasti, kao i da preoblikuju svoje države i Evropsku uniju prema sopstvenom planu. Poznato je da će izbori za Evropski parlament biti održani sljedeće, 2024. godine. Sve to može imati značajne implikacije za države Zapadnog Balkana, odnosno za evropske integracije regiona”, naveli su iz DFC-a.
Porast i radikalizacija desnice je globalni fenomen i odrednice djelovanja nove evropske desnice (politička, nacionalno/identitetska i ekonomska kriza) identične su u Crnoj Gori, kao i u regionu.
”Iz toga proizilazi da će jačanje desnice u Evropskoj uniji ohrabriti krajnju desnicu na Zapadnom Balkanu. U osnovi, ideologija krajnje desnice na Zapadnom Balkanu podrazumijeva: etničku homogenizaciju, relativizaciju državnih i etničkih granica, istorijski revizionizam, rehabilitaciju kvislinških pokreta, promovisanje tradicionalnih vrijednosti, nekritičko veličanje religije i ideologija koje zastupaju vjerske organizacije, suprotstavljanje konceptu liberalne demokratije i multikulturalizma, kao i netrpeljivost prema manjinskim društvenim i etničkim grupama”, kazali su iz DFC-a.
Specifičnosti zapadnobalkanske krajnje desnice ogledaju se i u njenim anti-EU i anti-NATO stavovima.
”Takođe, krajnja desnica na ZB teži jačanju saradnje sa Moskvom i Pekingom, odnosno sa autokratskim režimima koji malignim djelovanjem duži niz godina direktno usporavaju demokratizaciju regiona i njegovu integraciju u EU. Sve to upozorava da jačanje krajnje desnice u Evropi može imati negativan efekat na dalji proces demokratizacije Zapadnog Balkana i njegov proevropski put”, zaključili su iz DFC-a.