za aktuelno.me
piše Vlatko Sekulović
Prošlo je 28 godina od demonstracija u Beogradu 9. marta 1991. godine. Ova pobuna predvođena Srpskim pokretom obnove i Vukom Draškovićem, danas se i dalje,od strane njegovih organizatora, prikazuje kao pobuna protiv, kako ga nazivaju „komunističkog“ režima Miloševića, uklapajući istu u matricu onovremenih pobuna u Istočnoj Evropi protiv socijalističkih režima. Međutim, ovakav stav nema svoje utemeljenje iz razloga potpuno drugačijeg društvenog konteksta i ideološke prirode Miloševićevog režima u odnosu na socijalističke režime.
Prvi razlog je taj što se Srbija ne može uporediti sa Mađarskom ili Poljskom, pa čak ni Čehoslovačkom, imajući u vidu da je Srbija bila jedna od šest republika u sastavu šire jugoslovenske zajednice. U tom smislu Srbija bi se mogla donekle uporediti sa Ruskom Federacijom, onoliko koliko je moguće uporediti SFRJ sa SSSR-om, te se zbivanja u Srbiji ne mogu odvojiti od društvenih promena u čitavoj Jugoslaviji.
Srbija je za razliku od većine istočnoevropskih zemalja, bila multietnička i multikonfesionalna država, koja je dugi period i sama bila uređena kao kvazifederacija. Dalje, u smislu sloboda koje su uživali građani i građanke,te standardu života Srbija jebila daleko ispred zemalja Varšavskog pakta. Ipak ono što je najznačajnija razlika u odnosu na druge socijalističke zemlje jeste da je Ahilova petaSFRJ i Srbije, kao i SSSR-a i Ruske Federacije, kako kaže Zbignjev Bžežinski, bio „multinacionalni karakter“ ovih država.
Drugim rečima, u hladnoratovskom kontekstu, nacionalistički pokreti, putem težnji ka nezavisnošću, mogli su dovesti do brže delegitimizacije socijalizma u multietničkimi složenim državama, nego socijalni ili građanski pokreti. U tom smislu se može videti i osnovna razlika u karakteru društvenih pokreta nastalih u unitarnim socijalističkimdržavama poput Poljske, Bugarske ili Albanije, gde je opštenarodni bunt protiv socijalističkih režima bio motivisan socijalnim zahtevima ili zahtevima za većim stepenom građanskih prava i sloboda, i SFRJ, uključujući i Srbiju,gdeje ovaj bunt, bio pre svega zasnovan na zloupotrebi nacionalnih osećanja i strahova, te težnjama za formiranjem nezavisnih nacionalnih država.
U tom kontekstu, srpske nacionalističke snage kreću u političku ofanzivu rušenja jugoslovenske zajednice odmah nakon demonstracija albanskih nacionalista na Kosovu 1981. godine. Posebno se ističu u tom periodu aktivnosti pojedinih sveštenika u okviru SPC, tzv. četvorke, podsticanjem mita o Kosovu, te indukcijom straha stalnim insistiranjem na stradanju Srba od Kosova do Jadovna (kako je i naziv jedne od knjiga Zorana Jevtića, alijas Atanasija, jednog iz četvorke uz danas izopštenog Marka Radosavljevića – Artemija, Rista Radovića – Amfilohija i Mirka Bulovića – Irineja), a kojesu imale svoju kulminaciju 1989. godine sa vodanjem moštiju Cara Lazara po Srbiji.
Istovremeno pojedini intelektualci, zloupotrebljavajući Srpsku akademiju nauka i umetnosti,izrađuju i volšebno objavljuju pamflet pod nazivom „Memorandum SANU“, 1986. godine. Mihajlo Marković, Vasilije Krestić iKosta Mihajlović iznose novu platformu rešavanja navodnog srpskog nacionalnog pitanja. U suštini, ako u Jugoslaviji, prema piscima ovog pamfleta,ne bude prihvaćenprincip „jedan čovek jedan glas“, koji bi srpskim nacionalistima obezbedio apsolutnu premoć nad ostalim narodima, onda ovu treba srušiti, i stvoriti nacionalnu državu Srba u okvirima Velike Srbije.
Kao posledica ovih aktivnosti, u Srbiji se dešava transformacija koja je specifična u odnosu na sve druge socijalističke zemlje. Vodeća i tada jedina organizovana politička partija, iako još skoro tri godine zadržava naziv komunistička, kao odgovor na ovu ofanzivu nacionalista, započinje svoju ideološku transformaciju odričući se internacionalizmau korist nacionalizma1987. godine, simbolički smenom Ivana Stambolića i dolaskom Slobodana Miloševića na čelo Saveza komunista Srbije.
Ova promena tek nakon nekoliko godina doživljava svoju potvrdu i u formalnom smislu, ali je već tada bilo jasno da Milošević novi legitimitet Saveza komunista Srbije ne traži više u „komunizmu“, bratstvu i jedinstvu i internacionalizmu, već unarastajućem nacionalizmu. Ovaj preobražaj je evidentan kroz konkretno političko delovanje Miloševića, a koje je ipak moralo biti taktički prilagođeno činjenicama da je još uvek postojao savezni okvir komunističke partije, da je većina stanovništva u Srbiji i Srba još uvek bila emotivno vezana za Jugoslaviju, ako ne toliko za sam samoupravni socijalizam, kao i činjenici da su srpski nacionalisti svoje glavno političko uporište ipak imali izvan Saveza komunista, pre svega u pojedinim udruženjima građana, koji su bili i osnovna politička konkurencija Miloševiću.
Glavne političke aktivnosti na afirmaciji i sprovođenju nacionalističkog programa stvaranja nezavisne države Srbije na ruševinama Jugoslavije, te „komunističke tvorevine“, su pre svega vodile nacionalističke organizacije poput društva „Sava“ koje su, januara 1989. godine, osnovali Mirko Jović i Vuk Drašković, a koji su potom, po uvođenju višestranačja,isto transformisali i osnovali političku partiju Srpsku narodnu obnovu, januara 1990. godine.Nakon nekoliko meseci dolazi do sukoba između Jovića i Draškovića, te do ujedinjenja otcepljenog krila Srpske narodne obnove, predvođenog Draškovićem, sa Srpskim slobodarskim pokretom njegovog dugogodišnjeg prijatelja i kuma, te miljenika disidenata svih provenijencija, Vojislava Šešelja, kada je formiran Srpski pokret obnove – SPO. Tadašnji osnovni ciljevi ovog pokreta, sadržani u aktima prethodne dve organizacije, su bili: obnavljanje granica srpske državnosti po istorijskim i etničkim kriterijumima prema tekstu tzv. Londonskog ugovora iz 1915. godine (odnosno u teritorijalnim okvirima koji se otprilike mogu poistovetiti sa tzv. Velikom Srbijom), uspostavljanje demokratskog režima sa višepartijskim sistemom i slobodnom tržišnom ekonomijom, te rehabilitacija Draže Mihailovića kao antipoda Josipa Broza Tita.
Gore opisanoj ofanzivi političke konkurencije,Milošević parira na nacionalističkoj platformi, te na proslavi, povodom 600 godina od Kosovske bitke, 28. juna 1989. godine, konstatuje da je te godine Srbija povratila svoj „državni, nacionalni i duhovni integritet“ i definitivno ističe svoju militantnost rečima:„Šest vekova kasnije, danas, opet smo u bitkama, i pred bitkama. One nisu oružane, mada i takve još nisu isključene.“. Ovaj potpuno novi diskurs u okviru SK Srbije, iako u kontekstu klasičnih fraza koje su do tada korišćene o jugoslovenstvu i nacionalnoj ravnopravnosti, jasno stavlja do znanja da je rukovodstvo ove partije u potpunosti preuzelo teze srpskog nacionalizma. U tom smislu je kompletirana ideološka transformacija nekadašnjeg Saveza komunista Srbije iz internacionalističke u nacionalističku partiju sa primesama utopijskog socijalizma,što je kasnije i formalno potvrdjeno formiranjem Socijalističke partije Srbije – SPS. Ova partija je svoju nacionalističku ideologiju po potrebi prikrivala iza navodne odbrane Jugoslavije i njenog nasleđa, što je imalo svoju utilitarnu vrednost, pre svega prema zemljama članicama pokreta nesvrstanih i bivšeg Sovjetskog saveza, kao i prema većem delu domaće javnosti koja se još uvek osećala bezbednije u okvirima jedne šire zajednice i nije bila sklona rušenju iste.
Mitinzi i govori nisu bili jedini frontovi političke utakmice između nacionalista. Formiranje paravojnih formacija na prostoru bivše SFRJ, imalo je svoje primere u svim narodima iz različitih razloga, i u tome svoj doprinos dali su kako Srpska narodna obnova, osnivanjem prve srpske paravojne formacije „Beli orlovi“ juna 1990. godine, tako i Srpski pokret obnove koji je 4. juna 1991. godine formirao Srpsku gardu, predvođenu Đorđe Božovićem Giškom i Branislavom Matićem, licimaiz kriminalnog miljea, koji su bili telohranitelji Draškovića pre i tokom demonstracija 9. marta 1991. godine. Naravno i ovim naporima političke konkurencije, Milošević parira te oktobra 1990. godine formira tzv. Srpsku dobrovoljačku gardu, predvođenu Željkom Ražnjatovićem, već tada notornim kriminalcem i vođom huligana. U zbivanjima neposredno pred i tokom devetomartovskih demonstracija 1991. godine, glavne motivacione parole i jedne i druge sukobljene strane, SPO-a i SPS-a, bile optužbe da su ovi drugi ustaše, odnosno izdajnici srpskog naroda.
Ove demonstracije su ozbiljno uzdrmale Miloševićev režim, koji je tom prilikom bio prisiljen da zatraži i pomoć vojske radi opstanka, teovaj kreće u otvorenu realizacijuplatforme srpskog nacionalizma sa ciljem stvaranja Velike Srbije, kako je to još bilo definisano, između ostalog, iu aktima Srpskog slobodarskog pokreta i njegove naslednice SPO-a, kroz navodnu odbranu srpskog naroda izvan Srbije, a radi monopolizacije iste, homogenizacije biračkog tela oko Socijalističke partije Srbije i osiguranja lične vlasti.
Četiri meseca nakon 9. marta, politika Socijalističke partije Srbije u odnosu na jugoslovensku krizu je došla do jasne završnice. Na sednici Predsedništva SFRJ, 18. jula 1991. godine,glasovima Miloševićevih saveznikaBorislava Jovića, Branka Kostića, Sejda Bajramovića i Jugoslava Kostića, te Janeza Drnovšeka, izglasano je povlačenje jedinica JNA iz Slovenije i njihovo raspoređivanje na teritorijama jasno zacrtanim i u programskim aktima SPO-a, u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini. Vredno je pomena da su tadašnji predstavnici Bosne i Hercegovine i Makedonije, Bogić Bogićević i Vasil Tupurkovski, bili uzdržani, a da je jedini glasao protiv ove odluke Predsednik Predsedništva, predstavnik Hrvatske, Stjepan Mesić. Dakle jasno je da ideološki sukob,čiji su izraz i demonstracije devetog marta 1991. godine u Beogradu, nije bio na liniji socijalizam-liberalizam, već da se pre svega radilo o sukobu u okviru srpskog nacionalističkog korpusa, između političkih partija različitih istorijskih korena, ali suštinski istih ciljeva i ideologije.
Paradoks u Srbiji jeste u tome da se i dan danas većina političkih snaga nakon tri izgubljena rata, nemerljivih ljudskih žrtava i trauma, katastrofalnih demografskih trendova, i dalje u suštini rukovodi ciljevima koje su Drašković i Šešelj prvi javno jasno definisali još 1990. godine. Drašković se u međuvremenu donekle ogradio od ideje Velike Srbije, te danas lamentira i lije krokodilske suze nad Jugoslavijom, verovatno shvativši da ista nije bila nikakva „komunistička tvorevina“ većjedini mogući izraz u datom istorijskom trenutku, potrebe Srba da žive u miru sa drugim narodima sa kojima dele isti prostor. Šešelj je i dalje glavni glasnogovornik srpskih nacionalista koji sanjaju Veliku Srbiju, a na liniji Karlobag-Karlovac-Ogulin-Virovitica, sa Bosnom i Hercegovinom, Crnom Gorom i Makedonijom u njenom sastavu, a Ivica Dačić, predsednik SPS-a uporno pokušava da vrati točak istorije unatrag. Takoje nedavno ponovo izjavio da smatra kao veliku grešku Pašića, to što je ovaj „pristao“ na Jugoslaviju, a nije insistirao na Srbiji prema granicama tzv. Londonskog sporazuma iz 1915. godine, što navodi na zaključak da Dačić, 104 godine kasnije, pokušava da ispravi tu grešku.